به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا از مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، سعیدرضا عاملی در سمینار سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی، اظهار داشت: از سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در ظرفیت جدید تعبیر به «سواد مجازی» به‌جای «سواد رسانه‌ای» شده است. سواد مجازی از آن منظر رجحان دارد که وارد فضای دوم شده‌ایم و این فضا بسیاری از عرصه‌های زندگی را دربرگرفته است، اعم از نظام اقتصادی و بانکداری که کسب‌وکاری در حدود ۷ تریلیون دلار را در عرصه اقتصادی در فضای مجازی شکل داده است. دولت‌ها نیز در عرضه خدمات با یکدیگر در رقابت‌اند تا بتوانند خدمات عمومی و شهروندی را از مسیر فضای الکترونیکی عرضه دارند. حتی برخی دولت‌ها نظیر کره تا سال ۲۰۱۰، مراجعه به دوایر دولتی را به صفر رسانده‌اند.
رییس مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی در بیان اهمیت شناخت این فضا و سواد پیچیده لازم برای این فضا خاطر نشان کرد: در چنین فضای پرتراکمی، بی‌تردید نخستین نکته توجه به «سواد» است تا بتوان شناخت درستی از این محیط کسب کرد، در غیر این صورت، دچار سردرگمی و گرفتاری خواهیم شد. از طرفی، امکان تحلیل، ارزیابی، روندشناسی و مهندسی داده‌ها، هشتک‌ها، محتواهای رسانه‌ای و استفاده از صنعت داده‌کاوی و ردیابیِ جای پای رفتار کاربران در فضای مجازی فراهم آمده است و شخصی‌سازی رفتار با کاربر و داده‌سازی صورت می‌گیرد.
عاملی با تاکید بر واژه «داده‌سازی» اظهار داشت: در بحران اخیر ۸۰ درصد هشتک‌های تولیدشده با مهندسی داده‌ای و توسط ربات‌ها ساخته شده بود و با نرم‌افزارهای موجود قابل‌ارزیابی است.
استاد ارتباطات دانشگاه تهران ادامه داد: فناوری صرفاً فن یا ابزار نیست. فناوری مجموعه‌ای از دانش، فرهنگ، نظام حقوقی و ابزار است. فرهنگ زیستن به‌خصوص در فناوری به‌لحظه و فراگیر اینترنت، اهمیت بیشتر قائل است، چرا که ادغام فرهنگی و اجتماعی شکل می‌گیرد. در سیاست‌های ارزشی گوگل، فیس‌بوک، یوتیوپ و توییتر، از محیط بازبودگی لیبرال صحبت شده و در طراحی فناوری دیده شده است.
عاملی افزود: سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای هم ناظر بر سواد فناوری و هم ناظر بر سواد محتوای فناوری و هم ناظر بر سواد خدمات فناوری است. بدون این شناخت، در گرداب خود فناوری، محتوای فناوری و خدمات فناوری غرق خواهد شد.
وی اعتیاد به تلفن همراه و بازی‌های کامپیوتری را مثال زد، به‌طوری‌که کلینیک‌های ترک اعتیاد به فناوری تأسیس شده است.
عاملی ادامه داد: اگر سواد را توانایی رمزگشایی پدیده‌های ناشناخته تعریف کنیم، فضای رسانه‌ای و فضای ارتباطات و اطلاعات نیز به سواد رمزگشایی این محیط نیازمند است.
وی سه سطح سواد را شامل سواد عمومی (شامل پنج سطح سواد اطلاعاتی، سواد ارتباطی، سواد مهارتی، سواد حقوقی و سواد تحلیلی)، سواد اختصاصی و سواد تخصصی عنوان کرد و گفت: سواد اطلاعاتی (نوع، ماهیت، تشخیص مفید و غیرمفیدبودن/ درست و نادرست‌بودن، اعتبار منبع اطلاعات)، سواد ارتباطی (نامعین‌بودن محیط ارتباطی و تشخیص ارتباط‌گران و ارتباط‌گیران و تشخیص مناسب‌بودن محتوا برای سنین مختلف، به‌خصوص کودکان)، سواد مهارتی (دانش استفاده از انواع نرم‌افزارهای مدیریت محیط داده‌ای، تنظیم‌گری شخصی برای چگونگی استفاده از داده‌ها) و سواد حقوقی (حقوق مدنی؛ جرایم مالی و کیفری؛ جرایم جزایی) به سطح سواد تحلیلی می‌رسد و فرد توانایی تشخیص می‌یابد تا دریابد کدام خدمات مفید و کدام خدمات غیرمفید است.
گروه‌های سنی مختلف در محیطی که ۲ درصد محتوای آن هرزه‌نگاری است باید برای تشخیص به سطح سواد تحلیلی در فضای مجازی رسیده باشند، در غیر این صورت نمی‌توانند از ۹۸ درصد دیگر بهره‌مند شوند و در دام آن ۲ درصد گرفتار می‌مانند؛ از جمله بازی‌های مرگباری که بستر بازی‌های کامپیوتری شکل می‌گیرد.
عاملی در کتاب دیگر خود باعنوان دوفضایی‌شدن بازی‌ها به این مهم پرداخته است. خصوصیات بازی‌های پرطرفدار در این کتاب تحلیل محیطی شده است.
دبیر شورای انقلاب فرهنگی با تاکید بر اهمیت سواد مهارتی، در باره ضعف موجود در کشور که اینترنت کودک در اختیار نوجوانان قرار نگرفت، اظهار داشت: برپایه تعریف بین‌المللی کودک طیف سنی از بدو تولد تا ۱۸ سالگی را شامل می‌شود. نرم‌افزارهای مشخصی برای استفاده کودکان از اینترنت وجود دارد و دسترسی کودک متناسب با شرایط سنی محقق می‌شود. در دوره کرونا، دانش‌آموزان ۲۸ ماه در مقاطع دبستان تا متوسطه اول و دوم در محیط اینترنت و شاد تحصیل کردند، درحالی‌که اینترنت باز بود و مطالب نامناسب، خشن و تخریب‌کننده حتی با جستجوی واژگان‌های معمولی در معرض دید دانش‌آموزان قرار داشت.
وی درباره اهمیت سواد حقوقی نیز گفت: سالیانه بیش از ۸۶ تریلیون و روزانه ۳۰۰ میلیارد رایانامه ارسال می‌شود که مستلزم چارچوب حقوقی است. فضایی که در اختیار ۶ میلیارد جمعیت جهان است به نظام حقوقی دقیقی نیازمند است. در نظام حقوقی ما، قاعده لاضرر و لاضرار فی‌السلام وجود دارد. در راهنمایی و رانندگی در چهارراه‌هایی که تراکم وجود ندارد، چراغ قرمز نصب نمی‌شود، ولی در فضاهایی که تراکم تردد جمعیت و خودرو زیاد است نصب چراغ قرمز ضروری است.
عاملی تصریح کرد: سطح دوم سواد، سواد اختصاصی- به‌منزله سواد به قانون اساسی کشور، فرهنگ ملی، سبک زندگی در چارچوب دولت‌ـ‌ملت- مانع بروز نگرانی در فرد می‌شود و فرد به‌سمت زندگی اختصاصی در محیط اینترنت پیش می‌رود.
وی خاطرنشان کرد: محیط مجازی در حال شکل‌گرفتن لایه‌های ملی در سطح جهانی است. کشورها به این سمت پیش می‌روند که در چارچوب قوانین ملی خود، محیط دوم خود را طراحی کنند. هرچه خدمات در محیط دوم جاذبه بیشتری داشته باشد، عضویت بیشتری نیز شکل می‌گیرد.
عاملی گفت: سطح سوم سواد، سواد تخصصی، متناسب با تخصص‌ها ابعاد می‌یابد. برای مثال، در صنعت، تمامی مهندسی‌ها باید به‌سمت صنعت چهار (صنعت فیزیک‌ـ‌مجازی‌ـ‌سایبری) حرکت کند؛ یا در پزشکی، پزشکی از راه دور.
این استاد علوم ارتباطات تاکید کرد: سواد صرفاً توانایی خواندن و نوشتن نیست، بلکه علم است. شاید بهتر باشد به‌جای واژه «سواد» در این مفهوم از واژه «دانش» استفاده کنیم.
وی افزود: باتوجه به تصویری‌شدن محتوای مجازی (۸۰ درصد محتوا در فضای مجازی، شامل فیلم و نگاشت‌های اطلاعاتی) و خدمات عرضه‌شده در این محیط، با تصویری‌شدن، داده‌ای‌شدن، الگوریتمی‌شدن اطلاعات و واقعی‌شدن داده‌های مجازی (در متاورس) مواجه شده‌ایم. محیط مجازی در حال پیش‌روی به‌سمت کسب اجزای فیزیکی و طبیعی است.
عاملی این سیر تطور را بزرگ خواند و افزود: در مسیر الگوریتمی‌شدن داده، الگوریتم موجودی زنده است دارای رفت، فرایند، بازخورد و بازگشت که در برابر رفتار مخاطب واکنش نشان می‌دهد و تعامل افقی و عمودی دارد. لذا، محیط به فناوری زنده و انسانی بدل شده است. محصول تکامل یافته این فناوری انسانی متاورس است.
وی تعریف متاورس را طبیعی‌سازی و فیزیکی‌سازی امر مجازی عنوان کرد و گفت: فیس‌بوک با داشتن بیش از ۳ میلیارد کاربر با سرمایه‌گذاری ۲۲ میلیارد دلاری در محیط متا، دو دلیل را برای حرکت به‌سمت متا برشمرده است: یکی، ساختن محیطی طبیعی، و دوم، درگیرکردن احساس. اینترنت از اساس کاربرپسند طراحی شده است و کاربر به‌طور خودراهبر مسیر خود را در اینترنت می‌یابد. محیط متا در تحقق این دو خصیصه طراحی شده است. متاورس عبارت است از نزدیک‌شدن جهان مجازی به جهان فیزیکی. ابزارهایی چند بعدی در متاورس استفاده می‌شود؛ هم برای تقویت حس لامسه و هم برای تقویت حس بویایی؛ کنشگری واقعی و انسانی؛ و گسترش عرصه عرضه خدمات الکترونیکی.
عاملی ادامه داد: متا به‌سمت منطق وب۵ پیش رفت. وب۱ وب اطلاعات، وب۲ وب تعاملی، وب۳ وب هوشمند بود. در وب۵ وب صحبت از یکپارچگی است. وب یکپارچه یعنی نداشتن تفاوت بین فیزیک و مجاز، به‌طوری که فرد احساس کند کاملاً با امری فیزیکی مواجه است. در دکترین متاورس، وب۳ واکنشی به وب۲ و به‌ویژه زیست‌بوم‌های باغ محصور دنبال شده است؛ یعنی، دنیای خود و حوزه علاقه خود را ساختن، محیط بومی برای فرد ایجاد کردن.
وی گفت: متاورس پدیده جدیدی نیست، از این‌رو که هدست‌های پایه‌گذار متاورس، در قالب واقعیت مجازی گسترده شده است که می‌توان به‌طور سه‌بعدی احساس در محیط‌بودن را داشت و سال‌هاست که وجود دارد و در منطق سینما هم استفاده شده است. از سویی متاورس، از حیث نظیرسازی پدیده جدیدی محسوب می‌شود. محیط بتای شکل‌گرفته در متاورس لزوماً ممکن است با خود فرد منطبق نباشد. محیط‌های متاورس شکل‌گرفته بیشتر در محیط بازی‌ها قدرتمند است: ربات‌ها در شکل‌وشمایلی نزدیک به انسان رفتار می‌کنند.
عاملی پیش بینی کرد که متاورس با این منطق با شکست مواجه خواهد شد، همان‌طورکه سکندلایف شکست خورد. سکندلایف نیز به‌سمت شبیه‌سازی‌های رباتیک رفت و حتی از اسامی متفاوت با اسامی موجود در جهان استفاده کرد ولی نتوانست حس ادامه‌یافتن را در فرد ایجاد کند. در منطق متاورس، مشابه منطق زنجیره بلاکی، در سازوکاری رمزنویسی می‌شود که دارای قطعیت است و ایجاد اعتبار می‌کند؛ یعنی زنجیره‌ای از گره‌ها را برای خلق ارزش به‌هم متصل می‌کند.
وی افزود: ان‌اف‌تی (nonchargeable token) محیطی است غیرقابل تغییر. چهرک (آواتار)هایی که در قالب ان‌اف‌تی نوشته می‌شود و بروز می‌یابد صرفاً نمی‌تواند امری خیالی و آرمانی باشد و رمزی‌شده نباشد. دوقلوهای آنالوگ‌ـ‌دیجیتال در این محیط شکل می‌گیرد. بومیان دیجیتال در محیط متاورس به‌وجود می‌آید و هم‌زیستی واقعیت فیزیکی و مجازی دوفضایی‌شدن حس (حس فیزیکی و حس مجازی) تحقق می‌یابد؛ مثل پرو مجازی لباس و کفش.
عاملی درباره کسب‌وکارهای متاورس گفت: فرصت بازار ۸۰۰ میلیارد دلاری و به بیان برخی منابع دیگر یک تریلیون دلاری در جهان شکل گرفته و روزبه‌روز در حال گسترش است. برخی از سکوهای مهم خدمات اطلاعاتی در حال حرکت به‌سمت متاورس هستند. دایره قلمرو آن آگهی‌های تبلیغاتی، بازی‌های واقعیت مجازی، سرگرمی‌های زنده برخط، بازی‌های نرم‌افزای و خدمات الکترونیکی دولت را شامل می‌شود. با تقویت حس حضور و نزدیک‌شدن به ماهیت فیزیکی. ابعاد حقوقی متاورس با هدف تأمین اعتبار و اعتماد، با کلید سواد مجازی در مواجهه جامعه با آن، طراحی شده است. متاورس محرمانگی داده و حفاظت از داده را در محیط خود تأمین می‌کند. مالکیت داده و احراز هویت داده را با همان ماهیت ان‌اف‌تی و زنجیره بلاکی شکل می‌دهد.
وی افزود: با توجه به شکل‌گیری متاورس در کنار مالکیت جغرافیایی کشورها، نظام حقوقی مالکیت و خرید و فروش و مالیات (پرداخت‌کننده و دریافت‌کننده، با یا بدون فیلترشکن)، نظام حقوقی مشخص و حکمرانی برپایه نظام مالی هنوز تدوین نشده است.
فناوری تبدیل به فرهنگ شده و وارد حوزه دولت‌ها ـ ملت‌ها شده است
دبیر شورای انقلاب فرهنگی در جمع‌بندی سخنان گفت: فناوری تبدیل به فرهنگ شده و وارد حوزه دولت‌هاـ‌ملت‌ها شده است. فناوری در عرصه‌ای، ورود متعارض با قوانین ملی کشورها یافته است. در فضای فناوری‌شده جدید، اسلام نقشی کانونی در خلق تمدن نوین اسلامی جهانی دارد. نظام حکمرانی مبتنی بر ارزش‌های اسلامی در محیط مجازی در راهبری این محیط و هدایت آن به‌سمت مدنیت جدید با هدف نهادینه‌کردن عدالت، اخلاق و احترام به دیگری، احترام به حقوق دیگران تعریف‌پذیر است.
وی ادامه داد: فناوری‌های جدید به باور من، با بعد جهانی اسلام به‌عنوان تمدن نوین اسلامی انطباق دارد. تمدن در چارچوب جغرافیایی محدود نمی‌شود، تمدن در جغرافیا بروز می‌یابد، ولی محدود به جغرافیا نیست، و بستر جهانی دارد. تمدن نوین اسلامی در محیط مجازی دارای ظرفیت بروز جهانی و محیط مجازی ظرفی است برای موقعیت‌یابی همه کاربران جهان، کنشگری همه ارتباط‌گران جهان، استقلال‌گرایی در عین با جمع‌بودن محیط مجازی است و بلوغ جدیدی را در محیط پدید می‌آورد.
عاملی تصریح کرد: ازجمله مشخصه‌های دوران ظهور حضرت مهدی (عج‌الله)، حاکم‌شدن عقلانیت محض در جهان است. در روایت آمده است که اگر علم ۷۰ جزء داشته باشد، تا زمان ظهور حضرت مهدی (عج‌الله) تنها دو جزء آن بروز یافته است. جهان پس از ظهور، جهانی دانش مبنا و دانش محور، با عقلانیت فراگیر است. لذا، تعارض اجتماعی در این دوران وجود ندارد و افراد با عقلانیت ارتباطی با یکدیگر مواجه می‌شوند و پذیرش رفتار پیدا می‌کنند. اخلاق بر جامعه و امنیت حاکم می‌شود. بستر جهانی اینترنت با این قابلیت متکی بر فرد و بر جمع، امکان شکل‌گیری گروه، زندگی افراد هم‌سنخیت در کنار هم، احترام به مردم و ایجاد نظام جدید با رعایت حقوق فردی و اجتماعی و به‌منزله به حساب آوردن اعضای خانواده ملی و منطقه‌ای و جهانی فراهم خواهد شد. این موارد شعار نیست، بلکه قابلیت‌هایی است که با بلوغ انسان فراهم می‌شود. فناوری مرحله به مرحله در حال اوج گرفتن به‌سوی بلوغ فکری انسان‌هاست.
سمینار سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی: پرورش اعتماد برای سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی، به مناسبت هفته جهانی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در روز دوشنبه ۲ آبان ۱۴۰۱، به‌همت کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ: دو فضایی‌شدن جهان، به‌دو صورت حضوری و مجازی در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار شد. هدف از برگزاری سمینار سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی بررسی مفهوم سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در خدمت منافع مردم بود و به چگونگی نقش آن در بهبود سطح اطلاعات، مشارکت، و توانمندسازی همگان پرداخته شد.
در این سمینار دو نشست تخصصی به دو زبان فارسی و انگلیسی به شرح زیر برگزار شد. عاملی سخنران کلیدی این سمینار با عنوان «متاورس به‌عنوان فناوری نزدیک‌شدن فضای مجازی به فضای فیزیکی: مسئلة اعتبار و اعتماد» بود. این پنجمین سمینار سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی است که «کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی: دوفضایی‌شدن جهان» در کانون ارتباطات بین‌المللی برای طرح دیدگاه‌ها و نظرات ترتیب داده است.