گره‌های زرین قالی وقتی با تلفیقی از هنر و زیبایی‌های طبیعی رج به رج پیش می‌رود، به رنگ و بافت معنایی دیگر می‌بخشد و اینجاست که اثری بی‌بدیل و ماندگار خلق می‌شود و ایران و ایرانی را به بالیدن به این افتخار فرا می‌خواند.
این آثار خلاقانه در خراسان شمالی و منطقه مرزی راز و جرگلان جلوه‌ای از رنگ در تار و پود را به نمایش می‌گذارد و هنرمندان ترکمن با نخ و رنگ‌های طبیعی مرزهای هنر فرش‌بافی را جابه‌جا می‌کنند.
زنان خوش ذوق ترکمن در روستایی "دویدوخ" جرگلان این هنر را بیش از هر جایی می‌شناسند و در هر اتاقی داری برپا می‌کنند و با رنگ ها و نخ ها اثری جاودان بر تابلوی خیالشان خلق می‌کنند.
آوازه فرش دوروی بافندگان جرگلان در تمام جهان پیچیده است و این خطه که ید طولایی در نوغانداری و ریسندگی دارند اخیرا در تولید فرش ارگانیک نیز پیشقدم شده‌اند، گویی که خلاقیت در بین زنان این خطه مرزی ندارد و هر از چند گاهی بازتعریف می‌شود.
در این استان ۱۲۰ کارگاه غیرمتمرکز قالی بافی وجود دارد و بیش از ۲۶ هزار نفر بافنده فعال در این صنعت مشغول به بافت هستند و سالانه حدود ۶۰ هزار مترمربع فرش دستباف تولید می‌کنند.
چند سالی است که هنرمندان این صنعت از نبود زیرساخت های این صنعت رنج می برند و این خطه که زیستگاه گیاهان دارویی است و رنگزاهای طبیعی فراوان یافت می شود به دلیل نبود صنایع تبدیلی باید از مواد شیمیایی استفاده کنند که بر روی کیفیت فرش تاثیرگذار است از طرفی نبود بیمه، کمبود مواد اولیه و مشکلات ناشی از تحریم ها بر روی صنعت فرش استان تاثیر گذاشته است که باید در این زمینه چاره اندیشی شود.
در ادامه عمده ترین مشکلات فرشبافان خراسان شمالی با چند تا از مسوولان این حوزه بررسی می کنیم:
نبود بستر رنگرزی
نبود زیرساخت رنگرزی از حلقه های مفقوده صنعت فرش خراسان شمالی محسوب می شود و رنگ های شیمیایی جایگزین رنگ های طبیعی شده است و این نوع از رنگرزی به فرش آسیب می زند و کیفیت را پایین می آورد.
نوغانداری در خراسان شمالی به ویژه مناطق مرزی راز و جرگلان به عنوان مهد فرش ترکمن رواج زیادی دارد و نخ ابریشم تولیدی از پیله بسیار با کیفیت است و حتی شرکت های تولیدی که از این محصول استفاده می کنند کیفیت آن را در دنیا نیز برتر دانسته اند.
میانگین تولید پیله تَر ابریشم در استان ۴۲.۵ کیلوگرم و میانگین کشوری ۳۷.۵ است و نوغانداران استان سال گذشته در تولید پیله تر ابریشم رتبه چهارم کشوری را کسب کردند که این امر نشان از ظرفیت بالقوه منطقه برای افزایش تولید این نخ طبیعی را دارد.
اگرچه نخ ابریشم به عنوان رنگزای طبیعی در این استان شناخته شده است ولی استفاده از این مواد طبیعی در سال های اخیر به دلیل مشکلات نوغانداری و کمبود درخت توت استقبال کمتری شده است و ناچارا به سمت رنگزاهای شیمیایی می روند.
مسوول اداره فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی در این باره می گوید: استفاده بی رویه از رنگ‌های شیمیایی در رنگرزی نخ موجب کاهش کیفیت فرش‌های تولیدی استان شده این در حالی است که خراسان شمالی رنگزاهای طبیعی زیادی از قبیل پوست گردو، پوست انار و برگ درخت توت دارد اما توجهی به آنها نمی‌شود.
ولی الله تازیکی می افزاید: پیگیری های لازم برای استفاده از رنگزاهای داخلی با جهاد کشاورزی استان انجام شده است و باید به سمتی حرکت کرد تا برای رسیدن به فرش دستباف با کیفیت از مواد اولیه طبیعی استفاده کرد.
وی می گوید: جهاد کشاورزی باید در بهره برداری از رنگزاهای طبیعی بررسی های لازم را انجام دهد و در این خصوص اقدامات اجرایی لازم را بررسی کند.
کمبود نخ
بر اساس آمار سازمان جهادکشاورزی خراسان شمالی؛ این استان به لحاظ جمعیت دام سبک جزو ۱۰ استان نخست کشور است و بیشتر جمعیت گوسفندان استان آمیخته هستند و نوع پشمی که در استان تولید می‌شود، رنگی و ضخیم است.
سالانه بیش از سه هزار و ۱۰۰ تن پشم در استان تولید می‌شود و به علت پایین بودن قیمت پشم، دامداران پشم چینی را امری غیراقتصادی می پندارند در حالی که با مدیریت درست می توان با پشم ضخیم در گلیم بافی، قالی بافی و تولید گبه استفاده کرد، واضح است که این سرمایه چقدر راحت هدر می رود در حالی که فرشبافان استان با کمبود نخ مواجه هستند.
مسوول اداره فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی کمبود نخ را از دیگر دغدغه های فرشبافان استان دانست و در این خصوص می گوید: نبود زیرساخت ها موجب شده تا از پشم دباغی در بافت و تولید فرش استفاده شود و استفاده از پشم دباغی شده در تولید فرش موجب کاهش کیفیت فرش‌های تولیدی استان شده است.
وی می افزاید: نخ پشم مورد استفاده در قالیبافی از استان‌های همجوار تامین می‌شود و به همین علت، تهیه این مواد گران‌تر تمام می‌شود.
تازیکی با اشاره به مشکلات بافندگان در تولید فرش ابریشم دورو در راز و جرگلان می گوید: مردم شهرستان راز و جرگلان به ویژه در روستای دویدوخ که مهد تولید فرش ابریشم دو رو است، با نوغانداری آشنایی دارند اما بافندگان فرش با مشکل تامین مواد اولیه روبه رو هستند.
وی می گوید: تامین نخ ابریشم به صورت سنتی بسیار هزینه بر است بر این اساس به علت نبود زیرساخت ها و صنایع مورد نیاز برای نخ ریسی، پیله های تر تهیه شده در این منطقه برای نخ کشی به وسیله دلالان به استان های همجوار انتقال داده شده و در آنجا نخ کشی و رنگ داده می شود.
مسوول اداره فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی می گوید: بافندگان فرش ابریشم به ناچار نخ های ابریشم تهیه شده را با قیمت بالایی از واسطه ها خریداری می کنند و این امر سبب افزایش هزینه های تولید این محصول باارزش شده است.
وی می گوید: اگر زنجیره تولید نخ ابریشم در استان کامل باشد، هزینه های تامین نخ ابریشم به عنوان ماده اولیه تولید فرش بسیار پایین می آید اما تاکنون در این زمینه سرمایه گذاری انجام نشده است.
تازیکی می افزاید: مرکز ملی فرش و اداره کل صمت استان در این زمینه پای کار هستند تا در صورت اعلام آمادگی سرمایه گذار، از ایجاد این واحدهای صنعتی که تکمیل کننده زنجیره تولید فرش در استان است، حمایت شود.
آرزوی داشتن چتر بیمه
بر اساس آمار رسمی اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی؛ ۲۶ هزار و ۶۰۰ نفر بافنده در خراسان شمالی دارای کارت قالیبافی هستند و ۲۴ هزار و ۲۶۰ نفر معادل ۸۷ درصد از این تعداد زیر پوشش بیمه قرار ندارند با این حال بیمه شدن تنها ۲ هزار و ۳۴۰ بافنده در استان رقم بسیار ناچیزی است و زیبنده قطب تولید فرش دورو و ترکمن نیست.
بررسی ها نشان می دهد که حدود ۵۰ هزار نفر در این استان با انواع مختلفی در صنعت فرش اشتغال دارند که از این تعداد؛ ۶۰ درصد در روستاها و ۴۰ درصد در شهرها سکونت دارند و بیشتر افراد کم درآمد جامعه را شامل می شوند که این افراد بیش از هر قشری نیاز به بیمه دارند.
اگرچه مسوولان صمت خراسان شمالی بر این باورند که سازمان تامین اجتماعی در این زمینه همکاری لازم را ندارد و سهمیه جدیدی را به قالیبافان اختصاص نداده است ولی در تلاشند تا این مهم محقق شود.
مدیرکل صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی هم نبود بیمه برای بخش بسیار زیادی از بافندگان استان را یکی دیگر از حلقه های مفقوده زنجیره تولید فرش در استان عنوان کرد و می گوید: بیمه، مشکل مهم بافندگان استان است و تامین اجتماعی، سهم جدیدی برای پذیرش قالیبافان ندارد و تنها راه ورود افراد جدید به لیست بیمه شدگان، حذف افرادی است که در پالایش شناسایی شده اند و تنها در ازای حذف یک بیمه شده، بیمه برای فرد جدید اعمال می شود.
حسین حاجی بیگلو می افزاید: پیگیری های بسیار انجام شد تا سهمیه جدید برای بیمه بافندگان فرش دستباف ایجاد شود اما این امر هنوز محقق نشده است، اکنون قریب به اتفاق ۲۴ هزار نفر بافنده استان در انتظار بیمه هستند.
مشکلات صادرات
بر اساس آمار؛ ۲۷ هزار بافنده فعال در استان ماهانه چهار هزار و ۴۰۰ متر مربع فرش می بافند و در مجموع هشت اتحادیه صنفی، ۱۱ شرکت تعاونی فعال فرش دستباف و یک تشکل مردم نهاد به عنوان کانون فرش دستباف در استان فعالیت می کنند.
در مجموع ماهانه در استان فرش تمام ابریشم ۲۰۰ متر مربع، ظریف کرک و ابریشم ۳۰۰ متر مربع، فرش تجاری(۲۵ تا ۴۰ رج) یکهزار و ۵۰۰ متر مربع، درشت بافت ۲ هزار متر مربع، گبه ۳۰۰ متر مربع و تابلو فرش ۱۰۰ متر مربع بافته می شود که این میزان از فرش تحت تاثیر تحریم ها صادر نمی شود و بیشتر توسط دلالان خریداری و سرانجام این فرش های گرانبها نیز مشخص نیست.
رییس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان شمالی نیز در این زمینه می گوید: تحریم و تعهدات ارزی مشکلات زیادی را برای صنعت فرش ایران و خراسان شمالی ایجاد کرده است و از مسوولان درخواست داریم که دوره بازپرداخت تعهد ارزی این هنر را افزایش دهند.
سعید پورآبادی می افزاید: فرش دستباف با سایر گروه ها و کالاها متفاوت و خواب فروش و زمان تولید آن طولانی است که باید تعهدات ارزی مانند گذشته حذف شود تا به دوران قبل صادرات برگردیم و جایگاه خود را در تولید ناخالص ملی حفظ کنیم.
وی می گوید: اگر فرش دستباف بعد از نفت تحریم شد به دلیل ارزش دلاری آن نبود بلکه به خاطر میزان اشتغالزایی و فراگیری بالا در صادرات غیرنفتی را شامل می شد و توسط دشمنان نشانه گرفت، بنابراین باید سعی کنیم تا به این هنر و صنعت بیش از گذشته کمک کنیم.
در این استان ۱۲۰ کارگاه غیرمتمرکز قالی بافی وجود دارد و بیش از ۲۶ هزار نفر بافنده فعال در این صنعت مشغول به بافت هستند.
خراسان شمالی در شمالشرق کشور واقع است و ۴۴ درصد از جمعیت آن در روستاها سکونت دارند.