رصدخانه مهاجرت ایران در گزارش‌های اخیر خود درباره گرایش فعالان استارت‌آپی کشور به مهاجرت هشدار داده است. گزارش اردیبهشت‌ماه این نهاد مدعی است «طبق نتایج آخرین پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت ایران (برگزار شده در بهار ۱۴۰۰)، میل به مهاجرت در میان فعالین استارت‌آپی کشور نزدیک به ۶۳ درصد اعلام شده است.»
براساس گزارش رصدخانه مهاجرت، برخی استارت‌آپ‌ها به دنبال این هستند که به روش‌های مختلف، به ویژه از طریق استارت‌آپ ویزا، مجوز مهاجرت به کشورهایی را بگیرند که از شرکت‌ها حمایت‌های ویژه‌ای می‌کنند تا با کمک شرکت‌های سرمایه‌گذارِ خطرپذیرِ بین‌المللی بتوانند از ظرفیت و توانمندی‌هایشان به درستی استفاده کنند.
طبق نتایج آخرین پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت ایران (برگزار شده در بهار ۱۴۰۰)، میل به مهاجرت در میان فعالان استارت‌آپی کشور نزدیک به ۶۳ درصد اعلام شده استدلایل شکل‌گیری این وضعیت و بررسی راهکارهای موثر برای جلوگیری از مهاجرت فعالان دانش‌بنیان باعث شده تا پژوهشگر ایرنا با «امیر خدادادهمدانی» پژوهشگر و حقوقدان فناوری‌های نوین و «آرش سروری» برنامه‌ساز و فعال حوزه نوآوری و استارت‌آپ‌ها گفت‌وگو کند.
تحریم‌ها و آثار آن بر اوضاع استارت‌آپی‌ها
آرش سروری با بیان اینکه تحریم‌ها به بسیاری از کسب‌وکارها چه از لحاظ کار با کل دنیا یا حتی با همسایگان ایران لطمه وارد کرده است، می‌گوید: با اعمال تحریم‌ها دسترسی به بسیاری از برنامه‌ها از جمله تبلیغات گوگل، co و ... از بین رفت بنابراین باید یک سری روش‌ها پیدا می‌شد تا بتوان تحریم‌ها را دور زد. به همین خاطر باید گفت تحریم‌ها در بدو امر بیش از اینکه فرصت باشد مانع و چالش بود و شرایطی بحرانی به وجود آورد.
به گفته سروری، البته تحریم‌ها برای برخی از کسب و کارها فرصت بوده چرا که وقتی کسب و کار خارجی نمی‌تواند کار کند شما می‌توانید در ایران یک کسب و کار داخلی را بدون حضور رقیب خارجی رشد دهید. این در حالی است که اگر تحریم‌ها رفع شود و کسب و کارهای کل دنیا هم بتوانند به ایران بیایند و رقابت کنند، شاید هم برای مشتری خوب باشد و هم برای آن کسب و کارِ داخلی، اوضاع در دراز مدت بهتر شود چون می‌بیند یک رقیب جهانی دارد که می‌تواند با آن رقابت کند.
خداداد با اشاره به نتایج آخرین پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت ایران، اظهار می‌دارد: حجم زیادی از این مهاجرت به ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس از جمله امارات صورت می‌گیرد.
این پژوهشگر حقوق بین‌الملل با اشاره به وضعیت کنونی و چشم‌انداز اکوسیستم [۱] استارت‌آپی می‌افزاید: کسب‌وکارهای نوپا و استارت‌آپ‌های مبتنی بر دانش می‌توانند در سال‌های آتی به یاری کشور بیایند زیرا افراد متخصص و فارغ‌التحصیلان نخبه‌ای در کشور حضور دارند که بدون نیاز به تکنولوژی خاصی می‌توانند آینده استارت‌آپی کشور را رقم بزنند و با کمترین توقع و امکانات، کسب و کار راه بیندازند. البته باید دانست، در سایر کشورها برای تربیت نیرو و مدیران کارآمدِ این حوزه سرمایه‌گذاری می‌کنند تا بتوان فعالیتی را به آنها سپرد اما در ایران توجه چندانی به آن نمی شود، چه بسا استارت‌آپ‌هایی که در آستانه تاسیس هستند، اما به دلیل مشکلات و چالش‌ها نمی‌توانند پیش بروند و وارد مراحل بعدی شوند.
چرا می‌خواهند مهاجرت کنند؟
سروری: کشوری مانند امارات در تلاش استا ۱۰۰ هزار برنامه‌نویس را از کل دنیا جذب کند و به صورت گسترده استارت‌آپ ویزا می‌دهدسروری درباره دلایل مهاجرت فعالان حوزه دانش بنیان می‌گوید: از سال ۱۳۹۸ علاوه بر تحریم‌ها رخدادهایی را شاهد بودیم که بر گرایش به مهاجرت تاثیرگذار بوده و هست از جمله زمزمه‌های طرح صیانت که اکنون ابعادی تازه یافته است. همزمان برخی از کشورهای همسایه استقبال بسیاری خوبی از نخبگان، برنامه‌نویسان، استعدادها و متخصصان کسب و کارها به عمل آورده‌اند.
این برنامه‌ساز و فعال حوزه نوآوری دلایل ایجاد گرایش به مهاجرت در کسب‌وکارهای نوین را این‌گونه دسته‌بندی کرد؛ اول اینکه اگر در کشورهای دیگر فعالیت کنید می‌توانید با کل دنیا همکاری کنید بنابراین بازار شما تنها محدود به ۸۰ میلیون ایرانی نیست. دوم یک سری فعالیت‌ها را در کشورهایی که تحریم نیستند می‌توان راحت‌تر انجام داد مانند حوزه بلاکچین یا حوزه مارکت، تیک تاک و... این‌ها را در داخل ایران به دلیل مشکلات که وجود دارد نمی‌توان انجام داد. موضوع سوم هم این که درآمد بالاتر در حوزه وسیع بین‌المللی و جهانی یکی از دلایل اصلی مهاجرت کسب‌وکارها از ایران است.
به گفته سروری، استارت‌آپ ویزا یکی از روش‌های مهاجرتی است که بسیاری از فعالان اکوسیستم از آن استفاده می‌کنند. کشوری مانند امارات در تلاش است ۱۰۰ هزار برنامه‌نویس را از کل دنیا جذب کند و به صورت گسترده استارت‌آپ ویزا می‌دهد.
عمان بستر خوبی دارد و ایرانیان بسیاری در آن کشور کار می‌کنند. ترکیه به دلیل ارتباط با اروپا و اینکه به کل دنیا وصل است، بازار بسیار خوبی دارد و می‌تواند درآمد ارزی داشته باشد. کشورهای اروپایی مثل پرتغال، اسپانیا و حتی قبرس، یونان و هلند که برنامه‌نویسان ایرانی زیادی در آنجا مشغول فعالیتند، بسترهای خوبی در این زمینه دارند.
وی در ادامه به کشورهای دورتری مانند کانادا که استارت‌آپ ویزا دارد، اشاره کرده و می‌گوید: اگر شما استارت‌آپی داشته باشید می‌توانید به این کشور مهاجرت کنید. حمایت از این کسب‌وکارها هم شامل همه حمایت‌های شتاب‌دهی، حمایت مالی و جذب سرمایه خارجی می‌شود.
مسیر طولانی استارت‌آپ‌های ایرانی برای یونیکورن شدن [۲]
خداداد در گفت‌وگو با ایرنا با بیان اینکه استارت‌آپ‌های ایرانی هنوز برای یونیکورن شدن نیاز به تلاش و حمایت دارند، می‌گوید: اغلب اکوسیستم‌های ایرانی با نگاه ملی خلق می‌شوند و در بیشتر موارد نتوانسته‌ایم ورای مرزها کاری انجام بدهیم. رشد پلتفرم‌ها در گرو تربیت نیروی انسانی ماهر و کارشناس در این حوزه است. به واسطه مهاجرتی که در حال حاضر در اکوسیستم استارت‌آپی اتفاق می‌افتد، نیروهای ماهر و کارشناس از کشور خارج می‌شوند و جایگزین کردن آنها مستلزم صرف زمان و هزینه بسیاری است که عملا رشد مجموعه را کند می‌کند.
خداداد: اغلب اکوسیستم‌های ایرانی با نگاه ملی خلق می‌شوند و در بیشتر موارد نتوانسته‌ایم ورای مرزها کاری انجام بدهیم
خداداد تاکید می‌کند: مکانیزم اکوسیستم استارت‌آپی با ساختار شرکت‌های سنتی‌تر تفاوت‌هایی دارد و بخش عمده‌ای از دارایی‌ها در شرکت‌های اکوسیستم استارت‌آپی، دارایی نامشهود است و به دلیل اینکه این شرکت‌ها مجموعه‌های حوزه تکنولوژی هستند، شاید حداقل در سال‌های اولیه ورود به بازار سرمایه، سودآوری برایشان آسان نباشد.
تحریم داخلی سرعت مهاجرت کسب‌وکارها را بیشتر می‌کند
خداداد، می‌افزاید: قوانینی مانند قوانین بیمه تامین اجتماعی، قوانین مربوط به اصناف و مجوزها و مجموعه قوانین مالیاتی و حمایتی، در شرایط موجود نیاز به بازبینی جدی دارند و دیگر پاسخگوی سرعت رشد کسب‌وکارهای آنلاین و شرایط خاص آنها نیست.
وی در ادامه به قانون تسهیل صدور مجوزهای کسب‌وکارهم گریزی می‌زند و می‌گوید: گاهی برخی از مراجع صدور مجوز، با معطل نگاه داشتن درخواست متقاضی سعی می‌کنند که او را از درخواست خود منصرف کنند و همین باعث می‌شود که ارزش سرمایه فعال اقتصادی کاهش یافته و او نیز منصرف شود اما مقرر شده که اگر مرجع صدور مجوزی در سقف زمانی مورد توافق مجوز مورد تقاضا را صادر نکرد، مجوز به طور خودکار و با مسئولیت همان مرجع صادرکننده صادر شود.
راه‌اندازی پارک‌های فناوری و اعطای تسهیلات به شرکت‌های دانش بنیان برای حمایت از کسب‌وکارهای مجازی انجام شد و در صورت شفاف‌سازی در شرایط اعطای این تسهیلات، کارآفرینان انگیزه بهتری پیدا خواهند کردسروری با اشاره به تحریم خارجی و لزوم تصمیم‌گیری در خصوص این مساله بیان می‌دارد: در کنار تحریم خارجی، تحریم داخلی مانند محدویت طرح صیانت قطعا می‌تواند به کسب و کارها ضربه بزند به ویژه اینکه بیش از ۵۰ میلیون ایرانی عضو شبکه‌های بزرگ اجتماعی هستند و صدها هزار کسب و کار در این بسترها فعالیت دارند بنابراین فیلتر شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و واتساپ می‌تواند لطمه جبران‌ناپذیری به این کسب و کارها وارد کند.
بهبود اوضاع کسب‌وکارهای مجازی؛ گام‌های برداشته شده کافی نیست
خداداد با بیان اینکه گام‌هایی برای بهبود وضعیت کسب‌وکارهای مجازی برداشته شده است، خاطرنشان می‌کند: راه اندازی پارک‌های فناوری و اعطای تسهیلات به شرکت‌های دانش بنیان از این دست برنامه‌ها است و در صورت شفاف‌سازی در شرایط اعطای این تسهیلات، کارآفرینان انگیزه بهتری پیدا خواهند کرد.
به گفته وی، صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست جمهوری در سال‌های گذشته تسهیلات زیادی در اختیار شرکت‌های دانش بنیان قرارداده است اما هنوز گزارشی از دریافت‌کنندگان این وام‌ها ارائه نشده است. شفافیت در این زمینه می تواند برای کارآفرینان انگیزه کافی برای فعالیت و استفاده از این شرایط را ایجاد کند. از مواردی که در عرصه دانش‌نیان نیاز به بهبود دارد سیستم مدرسه‌محوری کشور و رویکردهای نوین آموزشی در راستای خلق محصولات جدید و انگیزه‌های کارآفرینی است. به نظر می‌رسد نهادهایی مانند سازمان فنی و حرفه‌ای کشور می‌توانند در تحقق این اهداف، نقش آفرین‌تر باشند به شرطی که رویکردهای اجرایی فرسوده، قوانین دست و پا گیر و سرفصل‌های آموزشی غیر کاربردی کنار گذاشته شود.
پی‌نوشت:
[۱]. اکوسیستم اصطلاحی است که درباره چرخه حیات و محیط فعالیت استارت‌آپ‌ها به کار می‌رود.
[۲]. یونیکورن اصطلاحی در حوزه سرمایه‌گذاری خطرپذیر است و اشاره به استارت‌آپی دارد که ارزش بازار آن از یک میلیارد دلار عبور می‌کند.