به گزارش ایرنا، تغییرات اقلیمی و پدیده خشکسالی در سالیان اخیر نقش موثری در افزایش سطح مناطق بیابانی کشور با منشا داخلی و خارجی داشته است به طوری که ۳۰ میلیون هکتار از عرصه‌های طبیعی ایران تحت تاثیر فرسایش بادی قرار دارند.
از این میزان حدود ۱۴ میلیون هکتار به لحاظ خسارت‌زایی به منابع زیست انسانی نظیر اراضی کشاورزی، سکونت‌گاه‌های روستایی و شهری، خطوط ارتباطی، راه آهن، تاسیسات و صنایع به عنوان کانون بحرانی فرسایش بادی شناخته می‌شود و تاکنون ۸.۷ میلیون هکتار آن از طریق فعالیت‌های مختلف مقابله با بیابانزایی از جمله نهالکاری تثبیت شد.
گلستان هم با وجود طبیعت سرسبز و جنگل‌های هیرکانی‌اش با واژه غریبی به نام بیابان درگیر شده به طوری که از مجموع ۸۶۲ هزار هکتار مرتع این استان حدود یک سوم آن واقع در مناطق شمالی به‌ویژه در شهرستان‌های «آق قلا، گمیشان، گنبدکاووس و مراوه‌تپه» در معرض بیابانی شدن است و برای جلوگیری از پیامدهای ریزگردها که آثار آن حتی تا شهرهای گرگان و گنبدکاووس نیز رسیده باید تدابیر ویژه‌ای اتخاذ شود.
مهمترین عوامل تشدید بیابانی شدن مراتع گلستان
به اعتقاد کارشناسان، قرارگیری در مجاورت بیابان‌های کشور ترکمنستان، اثرات عواملی محیطی چون تأثیر کمربند پرفشار جنب حاره‌ای، اراضی شور و رسوبات ریزدانه بستر قدیمی دریای خزر و نیز سفره آبهای شور سطحی، تخریب سرزمین در نتیجه دخالت‌های غیر علمی و استفاده مفرط و خارج از قابلیت از منابع پایه از جمله عوامل تاثیرگذار در تشدید بیابانزایی در استان گلستان است.
بهره‌برداری نادرست از زمین‌های کشاورزی، شخم اراضی در جهت شیب دامنه، استفاده افراطی از کود و سموم شیمیایی، بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی که منجر به شوری آب و در نهایت شوری خاک می‌شود، چرای مفرط و بیش از حد ظرفیت مراتع، بهره‌برداری بی رویه از جنگل و جنگل تراشی و قاچاق چوب در بخش‌های جنوبی استان که تاثیر شدیدی بر اراضی پایین دست می‌گذارد و تبدیل نابخردانه اراضی منابع ملی به زمین‌های کشاورزی از دیگر عوامل تخریب مراتع در گلستان به‌حساب می‌آید.
کمبود اعتبار برای اجرای طرح‌های اصلاحی احیایی و توانمندسازی ساکنان مراتع در معرض بیابانی شدن برای مشارکت در اجرای طرح‌ها و مسوولیت پذیری در حفاظت از آنها، کوچک بودن اندازه واحدهای بهره برداری از مرتع، وجود بهره برداران خرده‌پا در مراتع و ناهماهنگی بین مرتعداران برای اجرای طرح‌های مرتعداری، نبود توجه به رعایت ظرفیت و قابلیت اراضی به ویژه زراعت در زمین‌های کم بازده و رعایت نکردن اصول زراعت در مناطق خشک، عدم وجود مراتع ییلاقی برای دامداران ترکمن و بهره برداری طولانی مدت آنان از مراتع قشلاقی، نبود آمار و اطلاعات به‌روز در مورد میزان گرد و غبار در مناطق در معرض خطر بیابانزایی و بهره برداری سنتی و معیشتی از مراتع و جمعیت انسانی و دامی مازاد متکی به مرتع و عدم رعایت زمان ورود و خروج دام و توقف طولانی مدت دام در مرتع از دیگر چالش‌های شاخص برای مدیریت مراتع استان است.
برنامه‌ریزی برای احیای ۸۵ هزار هکتار از مناطق درگیر با بحران فرسایش بادی در کشور
طبق اعلام کارشناسان، به لحاظ وقوع خشکسالی‌های پی در پی، تغییرات محسوس اقلیمی و گسترده، تخریب سرزمین و بیابانزایی، مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی در کشور روبه افزایش است و سالانه حداقل یک میلیون هکتار از عرصه‌های آسیب پذیر طبیعی کشور تحت تاثیر بیابانزایی قرار می‌گیرد این درحالی است که منابع اعتباری دولتی که در راستای فعالیت‌های متعدد مقابله با بیابانزایی انجام می‌شود در بهترین شرایط در طول برنامه ششم توسعه بیش از ۳۰۰ هزار هکتار نبوده است.
یکی از سیاست‌هایی که سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در شرایط اخیر در دستور کار قرار داده بحث ایجاد زمینه لازم برای سرمایه گذاری بخش خصوصی و استفاده موثر از ظرفیت جوامع محلی است و امسال با مشارکت و سرمایه گذاری بخش خصوصی و ایفای نقش مسوولیت اجتماعی بسیاری از صنایع نظیر صنایع حوزه نفت، فولاد، کشت و صنعت‌های بزرگ در قالب برنامه‌های احیا عرصه‌های آسیب پذیر در جوار عرصه های اقتصادی قریب به ۸۵ هزار هکتار از مناطق بحرانی فرسایش بادی کشور احیا می‌شوند.
وحید جعفریان مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری با اشاره به استفاده موثر از ظرفیت شرکت‌های دانش بنیان و همکاری موثر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهور گفت: در همین ارتباط خاکپوش‌های موثر و دوستدار محیط زیست، بکارگیری روش‌های نوین تثبیت ماسه‌های روان، استفاده اقتصادی از کالاها و خدمات منحصر به فرد مناطق بیابانی که در حقیقت در بسیاری از عرصه‌ها مغفول مانده اند از موارد گفتمان بین حوزه بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری و سازمان‌های شرکت‌های دانش‌بنیان است.
گلستان یکی از استان‌های پیشرو در نهالکاری مراتع بیابانی
وزش بادهای شدید و متعاقب آن مشاهده پدیده گرد و غبار در بخش‌های شمالی گلستان، نشانه‌های گسترش پدیده بیابانزایی است و مساحت عرصه‌های منابع ملی در معرض بیابانی شدن استان به ۳۰۷ هزار هکتار رسیده که از این مقدار ۱۳۰ هزار هکتار آن تحت تاثیر فرسایش بادی است.
طبق اعلام کارشناسان از مجموع ۱۳۰ هزار هکتار منطقه تحت تاثیر فرسایش بادی در گلستان، ۱۳ هزار هکتار با شدت زیاد، ۹۶ هزار هکتار با شدت متوسط و ۲۱ هزار هکتار با شدت کم درگیر خیزش غبار و ریزگردها هستند.
سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در سال‌های اخیر برنامه‌های مختلفی را برای احیای مراتع در معرض بیابانی شدن در دستورکار قرار داده که گلستان در بحث بوته‌کاری آن هم با تولید نهال‌های سازگار با شرایط خشکسالی و مقاوم در برابر سرما زیر ۱۰ درجه و گرمای بالای ۴۵ درجه یکی از استان‌های پیشرو شناخته می‌شود.
به گفته کارشناس حوزه مرتع، از سال ۹۵ با توجه به معرفی شدن گلستان به عنوان یکی از مناطق روبه بیابانی شدن، اعتبارات خاصی به این استان اختصاص یافت و از محل این اعتبارات طرح‌هایی مانند بوته‌کاری با نهال‌های سازگار با شرایط محیطی در بخش‌های مختلف استان با هدف کاهش روند بیابانی شدن مراتع اجرا شد.
مسعود برزعلی افزود: با توجه به رویکرد اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان، استفاده از گونه‌های بومی سازگار و مقاوم نسبت به شرایط آب و هوایی منطقه برای کشت در مراتع در معرض بیابانی شدن در اولویت قرار گرفت.
وی ادامه داد: نهال‌های «آتریپلکس کانیسنس، آتریپلکس هالیموس، آتریپلکس لنتی فورمیس، قره داغ، آگروپایرون النگاتوم، سمر، دانه برنجی و قیچ» به دلیل مقاومت بالا در مقابل شرایط خشکسالی و تغییرات اقلیمی و سازگاری مطلوب با آب و هوای منطقه در ایستگاه‌های تولید نهال‌های مرتعی و بیابانی استان شامل چپرقویمه گنبدکاووس و نهالستان امام علی(ع) مراوه‌تپه کشت می‌شود و بعد از رسیدن به استاندارد مناسب به مناطق بیابانی برای کاشت انتقال می‌یابد.
وی افزود: «قیچ» از گونه‌های بومی جدیدی شناخته می‌شود که در ۲ سال اخیر با مشورت محققان به دلیل سازگاری با شرایط اقلیمی و خوراک خوب شناخته شدن برای دام در دستور تولید قرار گرفت و همچنین «سمر» هم از دیگر گونه‌های درختچه‌ای جدید است که به عنوان کمربند سبز حفاظتی در نواحی شمالی استان کاشته می‌شود و در ۲ سال اخیر در بحث مقاومت نسبت به شرایط آب و هوایی منطقه عملکرد موفقی داشته است.
این کارشناس اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان گفت: گونه‌های مورد استفاده در بحث بوته‌کاری در استان تاکنون امتحان خود را با موفقیت در مقابل دمای بالا، نبود رطوبت کافی و سرمای سخت زمستانه (منفی ۱۰ درجه) پس دادند و با همکاری مراکز علمی همچنان شناسایی گونه‌های جدید سازگارتر با محیط برای کشت در مراتع بیابانی استان در دستورکار قرار دارد.
برزعلی افزود: با توجه به محدودیت اعتبارات و رویکرد سازمان تصمیم بر این شد که پروژه‌های بوته‌کاری مراتع در معرض بیابانی به صورت مشارکتی انجام شود و بوته‌ها به صورت رایگان در اختیار بهره برداران قرار گیرد.
کاهش هزینه‌های بوته‌کاری در طرح‌های مشارکتی
وی ادامه داد: اجرای عملیات بوته‌کاری در هر هکتار حدود ۹۵ میلیون ریال بار مالی برای دولت ایجاد می‌کند اما در صورت اجرای آن به روش مشارکتی هزینه‌ها به یک چهارم کاهش خواهد یافت.
وی پیش‌بینی کرد که امسال عملیات بوته‌کاری به صورت مشارکتی در سطح هزار هکتار انجام شود و در چند روز اخیر هم تفاهم نامه مشارکتی بوته کاری در سطح ۱۰۰ هکتار منعقد شده است.
به گفته این کارشناس، بوته‌کاری در مراتع گلستان به دلیل شرایط خاک منطقه و برای استفاده موثر از رواب آبهای سطحی به روش «چاله تشتک» انجام می‌شود.
بزرعلی ادامه داد: در ادامه همکاری با دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، اخیرا در ۱۲۰ هکتار از مراتع منابع طبیعی در شهرستان گمیشان عملیات بوته کاری به روش «چاله فلسی» شامل چاله کنی به شکل نیم‌دایره با قابلیت جمع‌آوری هرزآب به روش علمی‌تر انجام شد که در صورت موفقیت سطح اجرای آن را گسترش خواهیم داد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان بیان کرد: با توجه به شرایط حاکم در شمال استان ناشی از تاثیر شرایط تغییراقلیم و شرایط اکولوژیکی، گونه‌های سازگار جدید و همچنین نوع و نحوه اقدامات مورد نیاز در منطقه، معرفی و مورد تحقیق و بررسی واقع می‌شود.
حمید سلامتی همچنین اضافه کرد: هدف از معرفی گونه‌های جدید در این فرایند، کشت گونه‌هایی با کارکرد ایجاد سطح سبز و همچنین تولید گونه‌های موثر در تولید علوفه است که در این زمینه بخشی از ایستگاه‌های تولید نهال از جمله چپرقویمه در اختیار محققان و پژوهشگران قرار می‌گیرد.
برنامه ریزی برای کاشت ۶۰۰ هزار اصله نهال تا پایان سال در گلستان
رمضان بهترک معاون فنی و آبخیزداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان گفت: احیای پوشش گیاهی با تولید یک میلیارد اصله نهال در چهار سال فعالیت دولت سیزدهم در دستور کار قرار گرفت که سهم گلستان با توجه به قطب تولید نهال بودن، بسیار پر رنگ است.
وی گفت: گلستان ۷۶۰ هزار هکتار مراتع قشلاقی و حدود ۱۰۵ هزار هکتار مراتع ییلاقی دارد احیای ۱۱۷ هزار هکتار از این مراتع در اولویت است.
بهترک افزود: با توجه به فراهم شدن رطوبت لازم در مراتع گلستان ۶۰۰ هزار بوته تولیدی در مراتع شمالی استان غرس خواهد شد.
رییس اداره امور مراتع و بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان گفت: از محل اعتبارات سفر سال گذشته رییس جمهور به استان ۵۰ میلیارد ریال برای مقابله با بیابانزایی تخصیص یافت که برای تولید ۶۰۰ هزار اصله نهال، عملیات بوته‌کاری در ۴۰۰ هکتار، عملیات مدیریت روان‌آب به همراه بذر پاشی در ۳۲۰ هکتار هزینه می‌شود.
تاج‌قلی فرهنگ‌دوست افزود: برنامه سه ساله (سال‌های ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۳) مقابله با بیابانزایی و احیای مراتع گلستان با ۸۴۳ میلیارد ریال نیاز اعتباری تدوین شد که پروژه‌های مختلف شامل تولید چهار میلیون اصله نهال مرتعی و بیابانی، مدیریت هرزآب در وسعت ۳ هزار و ۶۰۰ هکتار، بوته‌کاری در ۵ هزار و ۱۰۰ هکتار، مراقبت و نگهداری سنواتی مراتع بوته‌کاری شده در ۶ هزار هکتار، تامین آب شرب دام با ۳۰۰ دستگاه آبشخور و ساماندهی چرای دام در ۲۷۸ هزار هکتار از مراتع با همکاری شرکت تعاونی‌های مرتعداری در قالب آن اجرا می‌شود.
گلستان ۸۶۲ هزار هکتار مرتع دارد که حدود یک سوم آن واقع در مناطق شمالی استان به‌ویژه در شهرستان‌های "آق قلا، گمیشان و گنبدکاووس" در معرض بیابانی شدن است که برای جلوگیری از پیامدهای ریزگردها که آثار آن حتی تا شهرهای گرگان و گنبدکاووس نیز رسیده باید تدابیر ویژه‌ای اتخاذ شود.
ریزگردها در گلستان ۲ منشا داخلی و خارجی دارند که عمده دلایل داخلی آن "تخریب مراتع و تبدیل آن به اراضی زراعی، کشت در اراضی زراعی کم بازده، خشک شدن تالاب‌ها و چرای بیش از حد دام در مراتع" و عمده دلایل خارجی آن که بیشترین سهم را دارند، وجود صحرای "قره قوم" کشور ترکمنستان و ورود گردو غبار از برخی استان‌های همجوار (سمنان و خراسان شمالی) است.
گلستان با بیش از ۲۰ هزار کیلومتر مربع وسعت و جای دادن هفت اقلیم از ۱۳ اقلیم دنیا در همسایگی سه استان مازندران، خراسان شمالی و سمنان و کشور ترکمنستان قرار دارد.