گاهی با شکار غیرمجاز برای سرگرمی و گاهی به بهانه آسیب زدن به مزارع به جان حیوانات بی‌زبانی می‌افتند که پناهی جز طبیعت ندارند و همین طبیعت را نیز با دست‌اندازهای بی مورد همچون چرای غیر مجاز به خشکسالی کشانده‌اند.
وحوش چاره‌ای جز تن دادن به خواسته های جاه‌طلبانه آدمها ندارند و در نهایت میدان را مظلومانه به برخی از انسان‌های ناآگاه می‌دهند و صحنه را با مرگ ترک می کنند.
این تراژدی غمگین این‌بار با خشکسالی و دستبرد انسان‌ها به زیستگاه بسیاری از وحوش تکرار می شود و طبیعت نیز دست نامردی خود را رو می‌کند و خانه به دوشی را به گونه‌های مختلفی از این جانوران تحمیل می‌کند.
این انسان‌ها هستند که زیستگاه وحوش را نابود می‌کنند و وحوش برای یافتن غذا به روستاییانی نزدیک می‌شوند که تله‌ای بیش نیست و باز هم گرفتار شکار می‌شوند.
دستبرد انسان به محیط زیست در این خطه از شمالشرق کشور که زیستگاه پلنگ و یوز ایرانی است بیش از هر جایی نمایان می‌شود و تغییر در زیستگاه گراز، زنجیره غذایی پلنگ ها را پاره کرده است.
گرازها بدلیل دست‌اندازی انسان به زیستگاهشان به ناچار برای یافتن غذا در حاشیه روستاها سیر می کنند و این حیوان که طعمه اصلی گوشتخوارنی از جمله پلنگ را تشکیل می دهد به ناچار پلنگ ها را نیز به حوالی روستاها می کشاند و این حیوانات از زیستگاه اصلی خود دور و طعمه شکارچیان غیرمجاز و یا در مواردی تصادف می‌شوند.
این صحنه های دردناک ماحصل، دست بشری است که زنجیره غذایی طبیعت را دگرگون کرده و این بی زبان ها، سرگردان در حاشیه روستاها و شهرها برای یافتن غذا به دست انسان ها می‌افتند.
اگر خشکسالی را نیز به این اتفاق دردناک اضافه کنیم تصور اینکه پلنگ و سایر وحوش با ارزش در آینده این سرزمین زیست کنند، بسیار دور است.
خوشبختانه خراسان شمالی یکی از معدود استان هایی است که دارای جمعیت خوبی از پلنگ و یوز پلنگ ایرانی است و پلنگ؛ این گونه نادر و زیبا در مناطق حفاظت شده پارک ملی "ساریگل" و "سالوک" و یوزپلنگ در پناهگاه حیات وحش میاندشت جاجرم زیست می کند اما چند سالی است که همین زیستگاه امن برای این گونه های با ارزش هم دچار تغییر شده است و دست‌اندازی بشر به زیستگاه گونه های جانوری، کاهش نزولات جوی و خشکسالی در کنار افزایش حضور دام عشایر در مراتع رفته رفته زوال گونه‌های جانوری را رقم زده و اینک خطر انقراض در کمین ۱۸ گونه جانوری استان است که پلنگ و یوزپلنگ ایرانی مهمترین آن است.
"ساریگل" مامن پلنگ ایرانی
پارک ملی و منطقه حفاظت شده ساریگل با وسعتی معادل ۲۸ هزار هکتار در هشت کیلومتری شرق اسفراین قرار دارد که با توجه به ناهمواری و منابع آب نسبتا فراوان، از نظر زیست پرندگان و تنوع جانوری شرایط مطلوبی دارد.
این پارک ملی، زیستگاه گونه های شاخصی چون قوچ و میش اوریال، کل و بز، پلنگ ایرانی، کفتار، گربه پالاس، گرگ، رودک و سمور سنگی است.
تمام مناطق حفاظت شده در این استان محل زیست پلنگ است اما پارک ملی ساریگل در اسفراین، از پرتراکم‌ترین زیستگاه‌های این گونه ارزشمند در جهان است و بر اساس نتایج به دست آمده از تصایویر دوربین های تله ای کار گذاشته شده محیط زیست، تراکم جمعیت پلنگ در پارک ملی ساریگل بالا است.
معاون طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی در این باره می گوید: تمام مناطق حفاظت شده استان محل زیست پلنگ است اما پارک ملی ساریگل در اسفراین از پرتراکم‌ترین زیستگاه‌های این گونه ارزشمند در جهان است و بر اساس نتایج به دست آمده از تصایویر دوربین های تله ای کار گذاشته شده محیط زیست، تراکم جمعیت پلنگ در پارک ملی ساریگل بالا است.
علیرضا باغچقی می افزاید: بیشتر کوهستان‌های این استان زیستگاه پلنگ است و این استان به لحاظ جمعیت این گربه‌سان زیبا وضعیت مطلوبی دارد، البته نمی توان آمار دقیقی از جمعیت پلنگ در استان ارائه داد چرا که پلنگ حیوانی شبگرد و منزوی است و عمدتا خود را مخفی می کند از این رو، کمتر مشاهده می شود، اما در چند سال گذشته دوربین های تله ای کار گذاشته شده در پارک ملی ساریگل شهرستان اسفراین، تصاویر متعددی از پلنگ ثبت کرده است.
وی می افزاید: باتوجه به اینکه عمده جمعیت این گونه در ایران باقی مانده است و خوشبحتانه شرایط آن در استان خراسان شمالی مناسب بوده، ایران می تواند اهمیت تعیین کننده ای در بقای این زیرگونه از پلنگ های آسیایی در خاورمیانه، جنوب و غرب آسیا داشته باشد.
معاون طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی می گوید: این گونه بدلیل قابلیت سازگاری بالا در اکثر زیستگاه های کوهستانی، استپی، جنگلی و کوه های خشک مناطق بیابانی استان زندگی می کند و متاسفانه پلنگ ایرانی در سال های اخیر با چالش های زیادی برای بقا مواجه شده است، تخریب زیستگاه، کاهش جمعیت گونه های طعمه، شکار و معدوم سازی از جمله مهمترین عوامل تهدید بقای این گونه در ایران است.
سایه سیاه خشکسالی بر سر پلنگ
بر اساس گزارش رسمی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی حدود ۵۹ درصد از پهنه این استان ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتاری واقع در شمال شرق کشور درگیر خشکسالی و تحت تاثیر این پدیده است به طوری که بر اساس شاخص اس. پی. آی (ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺎرش اﺳﺘﺎﻧﺪارد شده) در بازه ۱۰ ساله تا پایان آبان ماه امسال، بیش از نیمی از مساحت استان تحت تاثیر خشکسالی قرار دارد.
اکنون ۱۳.۱ درصد از گستره استان درگیر خشکسالی بسیار شدید، ۱۳.۹ درصد تحت تاثیر خشکسالی شدید، ۱۶.۱ درصد خشکسالی متوسط و ۱۵.۶ درصد خشکسالی خفیف دارد و در بین هشت شهرستان این خطه شمالشرق کشور شهرستان های مانه وسملقان به عنوان قطب کشاورزی بیشترین پهنه تحت تاثیر از خشکسالی را دارد و پس از آن شهرستان اسفراین و راز و جرگلان درگیر با این پدیده شدند.
بررسی ها نشان می دهد که خشکسالی استان خراسان شمالی نه تنها باعث ایجاد تنش آبی در حدود ۳۰۰ روستا و چند شهر ایجاد کرد که حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از حجم آبدهی قنات ها را نیز کاهش داد به طوری که نیمی از مزارع کشاورزی این خطه شمال کشور را نیز خشکاند و هشت دشت از ۱۱ دشت این استان نیز در زمره دشت های بحرانی قرار گرفتند و با تداوم این روند احتمال قطعی آب نیز در کنار خاموشی برق در استان به عنوان راهکار دم دستی تکرار خواهد شد.
معاون طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی در این باره می گوید: خشکسالی به خصوص در منطقه حفاظت شده ساریگل اسفراین تهدیدی برای پلنگ ها محسوب می شود و کاهش بارندگی ها و خشکسالی ها سبب تهدید گونه های علف خوار به عنوان طعمه این گربه سان شده است.
علیرضا باغچقی می افزاید: اداره کل حفاظت محیط زیست برای صیانت از پلنگ، شمار نیروهای یگان حفاظت را افزایش داده است و البته توزیع و پراکنش این نیروها هم با رویکرد صیانت از این گونه وحشی انجام می شود ولی باید در مورد خشکسالی منطقه تدابیر بهتری اندیشیده شود.
وی می افزاید: خشکسالی و کمبود منابع غذایی باعث شده این زیستمندان محل زندگی خود را برای یافتن غذا و آب ترک کنند و این امر باعث به وجود مشکلاتی برای این حیوانات شود.
پاره شدن زنجیره غدایی پلنگ
کارشناسان محیط زیست بر این باورند که کاهش طعمه وحوش در طبیعت از علت های نزدیک شدن پلنگ به زیستگاه انسان و حمله به افراد و دام های روستاییان است و در سال‌های اخیر شکار بی ضابطه سبب شده تا جمعیت گونه‌های مختلف که طعمه پلنگ را در زنجیره غدایی تشکیل می هند به شدت کاهش یابد.
مدیر حفاظت محیط زیست شهرستان بجنورد در این باره می گوید: نبود و یا کاهش طعمه در طبیعت موجب شده تا پلنگ‌ها برای یافتن غذا به نزدیکی روستاها و مناطق مسکونی کشیده شوند و مشاهده پلنگ در اطراف روستاهای بجنورد در سال های اخیر افزایش یافته و امسال هم این مشاهده ها به صورت متعدد گزارش می شود.
محمد خالقی می افزاید: بجنورد فاقد منطقه حفاظت شده و رسیدگی به حیوان نیز کمتر است بنابراین وحوش با مشکل طعمه مواجه می شوند و این امر موجب شده است تا میزان مشاهده پلنگ در اطراف روستاهای بجنورد در مقایسه با سایر شهرستان های استان بیشتر باشد.
وی می گوید: "گراز" از طعمه های پلنگ در طبیعت محسوب می شود و جمعیت این گونه هم به دلیل شکارهای بی رویه و غیرمجاز رو به کاهش است که این چرخه غذایی زیستگاه پلنگ ها را نیز تحت تاثیر قرار داده است و در فصل سرد سال گراز ها برای یافتن غذا به مزارع و باغ های اطراف روستاها کشانده و به دنبال آن پلنگ ها هم برای شکار گراز در حاشیه مناطق روستایی مشاهده می شوند.
مدیر حفاظت محیط زیست شهرستان بجنورد می افزاید: مردم ما به ویژه در روستاها با اهمیت صیانت و حفاظت از گونه با ارزش پلنگ آشنا هستند و تلاش دارند تا با وجود خسارت های تحمیلی از ناحیه این حیوان به آن آسیب وارد نشود و اینجاست که با اعتبارات بیشتر نقش مسوولان در حفاظت از محیط زیست پررنگ می شود.
تعارض دامدار و پلنگ بر سر قلمرو
خشکسالی و کاهش بارندگی سبب کاهش میزان تولید علوفه در مراتع شده است این امر سبب شده تا دامداران هم در تامین علوفه مورد نیاز دام با مشکل روبه رو شوند، گرانی نهاده های دامی هم در این میان مزید بر علت وابستگی دامداران به علوفه مراتع شده است زیرا توان مالی دامداران در تامین علوفه و تغذیه داستی به شدت کاهش یافته است.
در میان این هیاهوی خشکسالی، دامدار به فکر تامین علوفه و تغذیه دام ها است که بعضا منجر به تعلیف غیر مجاز می شود به طوری که این تخلف در میاندشت جاجرم بعنوان یکی از زیستگاه های اصلی پلنگ افزایش یافته است.
پناهگاه حیات وحش میاندشت در شهرستان جاجرم یکی از قدیمی ترین مناطق چهارگانه کشور به شمار می رود که دارای یکی از غنی ترین و متراکم ترین گونه های جانوری در بین زیستگاه های استپی کشور است.
پناهگاه میاندشت با پارک ملی گلستان ۱۰۰ کیلومتر با منطقه حفاظت شده قرخود در شهرستان مانه و سملقان ۸۰ کیلومتر و با منطقه حفاظت شده توران شاهرود ۷۵ کیلومتر و با منطقه حفاظت شده سالوک اسفراین ۳۰ کیلومتر فاصله دارد.
مدیر حفاظت محیط زیست جاجرم در این باره می گوید: کاهش بارندگی و خشکسالی سبب کاهش میزان تولید علوفه در مراتع شد از این رو حضور غیرمجاز دامداران در عرصه های تحت مدیریت حفاظت محیط زیست شهرستان بیشتر شده است و این امر سبب ایجاد چالش میان محیط بانان با دامداران شده است.
احمد صفرزاده می افزاید: ضعف پوشش گیاهی و کم بودن میزان تولید علوفه در منطقه میاندشت سبب شده تا وحوش برای تامین خوارک با مشکل روبه رو شوند ضمن اینکه در تامین آب وحوش هم دچار مشکل هستیم و بر این اساس آبرسانی سیار و پر کردن آبشخورها به طور مستمر در حال انجام است.
وی می گوید: خشکسالی و کاهش تولید علوفه در مراتع شهرستان و منطقه میاندشت سبب شده تا حضور و پرسه وحوش در مجاورت زمین های کشاورزی روستاها بیشتر شود و در این زمینه کشاورزان نگران خسارت های وارد شده به محصولات خود هستند.
مدیر حفاظت محیط زیست شهرستان جاجرم می افزاید: بر اساس این گزارش، وجه تمایز و برجسته منطقه میاندشت نسبت به سایر مناطق یوزخیز کشور، بالا بودن جمعیت آهوان به عنوان طعمه یوزپلنگ است، مسوولان اعلام کرده اند که جمعیت آهوان در این منطقه مناسب است.
پلنگ ایرانی یکی از بزرگترین زیرگونه‌های پلنگ و بومی غرب آسیا است و در فهرست جانوران در معرض خطر انقراض قرار دارد.
خراسان شمالی زیستگاه ۶۵ گونه پستاندار از ۱۹۷ گونه موجود در کشور است و ۱۴۱ گونه پرنده از ۵۳۲ گونه موجود در کشور، ۶۸ خزنده از ۲۲۸ گونه موجود کشور، چهار گونه خزنده دوزیست از ۲۰ گونه موجود و هشت گونه ماهی و آبزی از مجموع ۱۶۰ گونه آبزی موجود در کشور زیست می کنند.
برخی از این گونه ها نظیر یوزپلنگ، بالابان، هوبره، کبک دری و کرکس مصری در طبقه بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در رده‌های بحرانی و در حال انقراض قرار دارند.
اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی مناطق حفاظت شده و پارک های ملی سالوک، ساریگل و ضامن آهو، مناطق حفاظت شده قرخود، گلول، سرانی و پناهگاه حیات وحش میاندشت جاجرم را که محل زیست پلنگ ها می باشد، با گستره ۱۹۴ هزار و ۱۴۱ هکتار مدیریت می کند.