گزش مارهای سمّی بدون تردید از مهمترین عوامل بروز آسیب ها و مرگ و میر در بین حوادث ناشی از گزش جانوران زهردار در بسیاری از مناطق از جمله ایران است.
با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی و وجود گونه های شناخته شده مارهای سمّی در ایران، هر ساله شاهد بروز آسیب های ناشی از مار گزیدگی در مناطق مختلف کشور هستیم.
زهر ماده ای است که در بافت یا غده ای اختصاصی در بدن جانور تولید می شود، موجودات دارای این ماده را جانواران زهرآگین می نامند.
مارهای سمّی، عقربها، عنکبوت های سمّی و زنبورها از جمله جانوران زهرآگین به شمار می روند، در این جانوران، دستگاه ویژه تزریق، شامل نیش یا دندان، به غده زهر متصل است.
بیش از سه هزار نوع مار در سراسر جهان وجود دارد که تقریبا ۳۵۰ نوع از آنها سمّی بوده و از این تعداد، ۱۵۰ تا ۱۸۰ گونه آنها سمّی خطرناک هستند.
از نظر جانور شناسی، مارها جانورانی خون سرد هستند و در شاخه طناب داران، زیر شاخه مهره داران، رده خزندگان، زیر رده لپیدوسوریا، راسته اسکاماتا و زیر راسته اوفیدیا یا سرپنتا قرار می گیرند.
تعداد دندان ها و طرز قرار گرفتن آنها در خانواده های مختلف مارها تفاوت دارد و شناسایی دندان ها ساده ترین و مطمئن ترین راه برای تشخیص مارهای سمّی از غیر سمّی است.
اندازه، رنگ و نقش های پوست مار بسته به نوع و شرایط اقلیمی محیط زیست جانور متفاوت هستند و ممکن است در شناسایی آن موثر باشند. مارها اصولا جانورانی مهاجم نیستند و فقط در مواقعی که احساس خطر کنند، به انسان حمله ور می شوند.
وضعیت جغرافیایی و آب و هوایی باعث شده است تا تنوع فراوانی در گونه های مارها به وجود آید. در ایران، راسته مارها، هفت خانواده و در مجموع ۷۳ گونه (۶۳ گونه خشک زی و ۱۰ گونه دریایی در آب های جنوب کشور) را شامل می شوند.
مارهایی که در بخش وسیعی از ایران یافت می شوند از گونه های بیابان زی هستند، از میان این گونه ها می توان به گرزه مار، مار جعفری، مار شاخ دار، کفچه مار، یله مار، تیر مار، طلحه مار، آلو سر، افعی پلنگی، کور مار، مار درفشی، شتر مار و کوتوله مار اشاره کرد.
این نکته را هم باید در نظر داشت که در نواحی خشک و بیابانی ایران تعداد گونه ها خیلی محدود است. در واقع فقط پنج گونه از مارهای سمّی و ۱۴ گونه مار غیر سمّی که در ایران زاد و ولد می کنند، مختص نواحی گرم و خشک هستند، با وجود این ایران نسبت به مساحتش زیستگاه های فراوان و شایان توجهی برای مارها دارد. این تنوع قابل توجه در گونه های مار به علت وضعیت خاص جغرافیایی ایران است.
شاید بتوان گفت که مارهای ایران در اصل به مناطق جغرافیایی دیگر تعلق داشته و در آن مناطق، تکامل یافته اند و سپس، به قسمت هایی از ایران کوچ کرده اند که شرایط مناسب تری برای زیست آنها داشته است و به تدریج گسترش یافته اند.
در واقع، ۶ گونه از مارهای سمّی و ۱۱ گونه از مارهای غیر سمّی که در دشت ها و جنگل های نسبتا خنک ناحیه خزر و آذربایجان یافت می شوند، به مناطق وسیع جنگلی و استپ های مرطوب اروپای معتدل و آسیا تعلق دارند.
در بین این مارها، می توان از افعی قفقازی، افعی زنجانی، افعی البرزی، کبرا یا کفچه مار، تیرمار، مار آبی، افعی پلنگی، لوس مار، گرگ مار، مار سوجه و مار آتشی نام برد که چهار گونه افعی البرزی، افعی زنجانی، افعی قفقازی و طلحه مار در اصل به جنگل های نواحی البرز، آذربایجان و زاگرس وابسته هستند.
به طور کلی مارهای ایران به سه گروه غیر سمّی، نیمه سمّی و سمّی تقسیم می شوند که تاکنون ۳۶ گونه غیر سمّی، هشت گونه نیمه سمّی، ۲۵ گونه سمّی و همچنین ۱۰ گونه مار سمّی دریایی در خلیج فارس و دریای عمان شناسایی شده اند.
مارهای سمّی خطرناک یا زهراگین
این گروه از مارها، یک دندان تزریق کننده زهر در جلوی دهان دارند؛ به نحوی که به راحتی می توانند زهر خود را تزریق کنند. دندان تزریق کننده این گروه مارها از نوع مجرادار است. این مارها براساس ثابت یا متحرک بودن استخوان آرواره که حامل دندان تزریق کننده است به دو گروه «سولنوگلیف» و «پروتروگلیف» تقسیم می شوند.
در گروه مارهای سمّی خطرناک سولنوگلیف، دندان های تزریق کننده زهر در طول آرواره بالایی قرار داشته و حالت متحرک دارند. مارهای تیره افعی های بدون حفره و افعی های حفره دار در این گروه قرار دارند.
اما در دیگر گروه مارهای سمّی خطرناک یعنی پروتروگلیف، استخوان آرواره مارها ثابت بوده و دندان های تزریق کننده زهر در مقایسه با افعی ها کوچک تر هستند. مارهای تیره کبرا و مارهای دریایی در این گروه قرار دارند.
در این میان مارهای دریایی با ۱۰ گونه خطرناک در خانواده «هیدروفیده» شامل ان هیدرینا شیستوزآ، هیدروفیس ارناتوسب و پلامیس پلاتوروس تقسیم بندی می شوند.
مارهای دریایی ان هیدرینا شیستوزآ (دارای یک پولک جلو چشمی و یک یا دو پولک عقب چشمی، سطح پشتی زیتونی یا خاکستری با خطوط عرضی سیاه رنگ، حداکثر طول ۱۳۰ سانتی متر و دم ۱۰ سانتی متری)، مارهای هیدروفیس ارناتوسب (دارای یک پولک جلو چشمی و یا دو یا سه پولک عقب چشمی، پولک های سطح پشتی پنج ضلعی، حداکثر طول ۱۲۰ سانتی متر و دم ۱۳ سانتی متری و مارهای پلامیس پلاتوروس(دارای پولک گیجگاهی کوچک و به تعداد زیاد، بدن به زنگ سیاه یا قهوه ای و زرد، نقش و نگار خال های بدن متغیر و سطح بالایی قهوه ای تیره یا سیاه و سطح زیرین زرد، حداکثر طول ۷۲ سانتی متر و دم هشت سانتی متری است.
مارهای دریایی خزندگانی هستند که از هوا تنفس می کنند، تاکنون بیش از ۶۰ گونه مار دریایی در جهان شناسایی شده اند که همه آنها در آب های گرمسیری و معتدل منطقه اقیانوسی هند و آرام و برخی دیگر در سایر دریاها از جمله خلیج فارس زندگی می کنند.
مارهای دریایی بر اساس الگوی تغذیه‌ای به ۲ نمونه عمده تقسیم می شوند. نخست «تغذیه کننده کف رو» که تا ژرفای بیش از ۱۰۰ متر در آب فرو می رود که مارهای نواری از نمونه های بارز این گروه هستند. آنها به سواحل و آب های نسبتا کم عمق محدود شده اند و اغلب محل پرورش و تخم گذاری آن ها در سواحل در درون غارها یا شکاف ها است و می توانند برای مدت طولانی در خارج آب زندگی کنند.
نمونه دوم، گونه های شناور (پلاژیک) هستند که نمونه آن مار دریایی شکم بزرگ زرد است. این مارها در سطح تغذیه می کنند. بارورسازی آنها در دریا انجام می شود و مارها در آب زنده هستند و چنانچه بر ساحل یا خشکی پرتاب شوند، می میرند. برای این مارها، گرمای زیاد کشنده است و برای گریز از گرما به آب های خنک عمق پناه می برند، ولی در فصل باران و روزهای ابری روی سطح دیده می شوند.
مارهای دریایی کنجکاو بوده و گاهی مهاجم می شوند (به ویژه چنانچه بر روی آنها گام گذارده شود یا با دست لمس شوند) آنها همچنین به اجسامی که تند حرکت می کنند جلب می شوند؛ همچنین در تورهای ماهیگیری به دام افتاده و برای ماهیگیران ایجاد خطر می کنند.
مارهای خشکی زی نیز ممکن است وارد آب شوند و گاهی افتراق و فرق گذاشتن بین آنها دشوار می شود ولی مارهای دریایی دارای دم پارو مانند و پهن هستند ولی هیچ مار خشکی زی این نوع دم را ندارد.
زهر تمام مارهای دریایی بر سیستم اعصاب، ماهیچه ها، کلیه ها و خون، اثرات سمّی از خود نشان می دهد. اجزای شناخته شده زهر شامل استیل کولین استراز، هیالورینداز، آمینوپپتیداز لوسین، نوکلئوتیداز، فسفودیاستراز و فسفولیپاز است.
نوروتوکسین زهر یک پروتئین ۶ هزار تا هشت هزار دالتونی پایدار، همسان زهر مار کبرا است. در موش، سم مار دریایی می تواند چهار تا پنج برابر بیش از زهر کبرا، بر اساس نسبت میکروگرم به کیلوگرم، توانایی از خود نشان دهد.
این روزها بعضی از گردشگران و مسافران ورودی به جزیره قشم نگین خلیج فارس، مارهای دریایی را با مارماهی اشتباه می گیرند. مارماهی ها در واقع ماهی هایی با بدن کشیده هستند که همانند ماهی ها آبشش و باله شنا دارند. در حالی که مارهای دریایی خزندگانی با طول کمتر از یک متر تا بیش از ۲ متر هستند که همانند مارهای خشکی زی با شش تنفس می کنند.
مارهای دریایی که با مارهای کبری قرابت دارند به شدت سمّی هستند و سمّ آنها ۱۰ برابر بیشتر از زهر کبرا خشکی زی کشنده است، اگر چه به خاطر سر کوچک و دندان های نیش کوچکشان به ندرت انسان را می گزند، اما این گروه از گردشگران و مسافران ورودی به جزیره قشم سرزمین آب و آفتاب باید بدانند که هیچگاه نباید آنها را بدون دستکش ایمنی لمس کنند، آنان باید به خاطر داشته باشند که پادزهر مخصوص گزش مار دریایی در ایران وجود ندارد، پس باید هنگام دیدن این مارها تمام احتیاط لازم را مد نظر داشته باشند.
این مارها به رغم سمّی بودن شان روحیه تهاجی ندارند، آنها بیشتر مواقع در تورهای صیادی می افتند و صیادان آنها را به راحتی می گیرند و به دریا می اندازند چون فکر می کنند غیر سمّی هستند؛ نمی دانند که این ها سمّی ترین مارهای دنیا هستند؛ اما خیلی آرام و سلیم هستند.
مار های دریایی آراسته، زرد، حلقوی، منقاری، شکم زرد و کوتاه برخی از فراوان ترین مارهای دریایی خلیج فارس و جزیره قشم هستند.
مارهای دریایی بیش از هر خزنده معاصر دیگری برای زندگی در محیط های دریایی سازش یافته اند، به طوری که برخلاف کرایت های دریایی، لاک پشت های دریایی، ایگوانای دریایی و کروکودیل آب شور که حداقل برای تخمگذاری به محیط های خشکی وابسته اند، مارهای دریایی هیچگاه محیط دریا را ترک نمی کنند و تولید مثل آنها نیز به صورت زنده زایی در همان زیستگاه های دریایی شان صورت می پذیرد.
مارهای دریایی همانند تمامی مارها شکارچی هستند و از این رو نقش مهمی را در زنجیره غذایی اکوسیستم های ساحلی ایفا می کنند. همچنین سمّ این خزندگان دریایی، اگرچه به شدت خطرناک و کشنده است، اما به علت برخورداری از اجزاء پروتئینی متعدد می تواند از نظر پزشکی در ساخت داروهای جدید بسیار مفید باشد.
مارهای دریایی بر خلاف سایر مهره داران دریایی نیاز به نوشیدن آب شیرین دارند. آنها این عمل را با نوشیدن آب باران از سطح آب دریا قبل از حل شدن نمک در آن انجام می دهند. از این رو طولانی شدن فصول خشکسالی به علت تغییرات اقلیمی خطری است که جمعیت مارهای دریایی با آن مواجه هستند.
خلیج فارس با گستره نزدیک به ۲۳۷ هزار و ۴۷۳ کیلومتر مربع بین ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است و جزیره زیبای قشم، همچون نگینی بر پهنه آب های نیلگون آن می درخشد.
استان هرمزگان با دارا بودن بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز دریایی از سواحل شرق استان (جاسک) در دریای عمان تا سواحل نیلگون خلیج فارس در شرق استان (پارسیان) و برخورداری از جزایر ۱۴ گانه خلیج فارس، یکی از مهم ترین و راهبردی ترین استان های ایران است که از جاذبه های منحصر به فردی چون جنگل های بی همتای حرا و مرغوب ترین مروارید جهان و ده ها اثر تاریخی و طبیعی برخوردار است.