شاخص نسبت دانش‌آموز به معلم که بنا به استانداردهای تعریف شده برای نمونه در مقطع ابتدایی ۱۹.۲ است در برخی از مناطق همچون شهرستان‌های تهران در سال گذشته تا ۵۷.۴۳ به ثبت رسید. این کمبود نیرو آموزش و پرورش را مجبور کرد روش‌هایی جدا از روش‌های متعارف یعنی استفاده از معلمان خرید خدمات و سرباز معلمان به جای نیروهای مراکز تربیت معلم و آزمون‌های استخدامی را به طور جدی در پیش گیرد. در نتیجه برخی از این معلمان به دلیل عدم احراز صلاحیت‌های حرفه‌ای معلمی، قادر به تضمین کیفیت مطلوب نظام آموزشی نشدند.
در این ارتباط، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «بررسی وضعیت و ارائه راهکارهای سیاستی ساماندهی بهینه نیروی انسانی آموزش و پرورش» [۱] به قلم «محمدصادق عبداللهی» به دنبال آن است که پس از احصای شرایط واقعی از وضعیت نیروی انسانی معلم در کل کشور با کمک داده‌های خام منتشر شده در سالنامه‌های آماری وزارت آموزش و پرورش، راهکارهای سیاستی برای جبران کمبود معلم با اتکا به ظرفیت فعلی نیروی انسانی ارائه دهد. در ادامه، گزیده‌ای از این گزارش را می‌خوانیم:
شاخص نسبت دانش‌آموز به معلم که بنا به استانداردهای تعریف شده برای نمونه در مقطع ابتدایی ۱۹.۲ است در برخی از مناطق همچون شهرستان‌های تهران در سال گذشته تا ۵۷.۴۳ به ثبت رسید
کمبود ۲۰۰ هزار نیرو در آموزش و پرورش
آموزش و پرورش برای مقابله با کمبود نیرو، راهکارهایی را در سالیان مختلف در پیش گرفته که عمده این راهکارها با هدف افزایش نیروهای ورودی معطوف بوده است اما این راهکارها در نهایت به دلیل محدودیت‌های استخدامی و همچنین مشکلات و چالش‌های زیرساختی مراکز تربیت معلم نتوانسته به نقطه مطلوب خود برسد و در برخی از موارد نیز به دلیل لحاظ نشدنِ آمایش سرزمینی و همچنین برخی از قانون‌گذاری‌ها همچون «تعیین تکلیف استخدامی معلمین حق التدریسی و آموزش‌یاران نهضت سوادآموزی در وزارت آموزش و پرورش» و تصویب الحاقیه های سالیانه بر آن، موجب عدم توازن در نیروی انسانی آموزش و پرورش و کمبود نیرو در عین مازاد نیرو در برخی مناطق شد. این در حالی است که کیفیت نظام آموزشی آنگاه تضمین خواهد شد که مجرای جذب معلم تنها محصور به دانشگاه‌های تربیت معلم و آزمون‌های استخدامی اساسنامه دانشگاه فرهنگیان باشد.
وضعیت فعلی نیروی انسانی آموزش و پرورش
مطابق آخرین آمارهای ارائه شده از سوی وزارت آموزش و پرورش می‌توان وضعیت منابع انسانی این وزارتخانه را به شرح ذیل گزارش داد:
| دوره/ رسته | جمعیت |
| ابتدایی | ۳۳۸۳۴۸ |
| اول متوسطه | ۱۷۶۳۹۳ |
| دوم متوسطه | ۲۱۸۳۹۳ |
| استثنایی | ۱۸۵۹۳ |
| اداری | ۳۴۳۸۶ |
| خدماتی | ۵۵۲۳۱ |
| متعهدین خدمت | ۹۵۸۴۹ |
| سرباز | ۹۱۲۲ |
| پیمانی تعیین تکلیف | ۲۳۸۷۱ |
| کل | ۹۷۰۰۲۷ |
همچنین برخی از شاخص‌های اعلامی از سوی وزارت آموزش و پرورش در خصوص نسبت دانش آموز به معلم به قرار زیر است:
| شاخص | میزان |
| نسبت کارکنان آموزشی واجد شرایط تخصصی به کل کارکنان آموزشی | ۵۴.۲۸ |
| نسبت معلمان واجد شرایط تخصصی به کل معلمان | ۷۶.۸۸ |
| نسبت دانش‌آموز دولتی به معلم | ۲۴.۹۸ |
| نسبت دانش‌آموز به معلم تربیت بدنی | ۴۹۸.۳۶ |
| نسبت دانش‌آموز به مراقب سلامت | ۲۰۰۹.۹۸ |
| نسبت دانش‌آموز متوسطه به مشاور | ۴۳۷.۷۴ |
| نسبت دانش‌آموز به مربی پرورشی | ۱۱۲۹.۳۴ |
| دوره | جمعیت دانش‌آموزان | جمعیت کارکنان آموزشی | وضعیت فعلی شاخص | استاندارد شاخص | کمبود کارکنان آموزشی (نفر) |
| ابتدایی | ۸۴۴۳۵۲۸ | ۳۱۴۴۲۹ | ۲۶.۸۵ | ۲۰ | ۱۰۷۷۴۸ |
| متوسطه اول | ۳۵۴۰۳۷۵ | ۱۸۳۲۶۹ | ۱۹.۳۱ | ۱۸ | ۱۳۴۱۹ |
| متوسطه دوم | ۲۷۶۵۱۶۶ | ۲۱۳۹۹۶ | ۱۲.۹۲ | ۱۷ | ۵۱۳۳۹- |
| کل جمعیت | ۱۴۷۴۹۰۶۹ | ۷۱۱۶۹۴ | ۲۰.۷۲ | ۱۸ | ۱۰۷۶۹۸ |
همانطور که جدول‌های بالا نشان می‌دهد نسبت دانش‌آموز به معلم در همه پایه‌ها به‌جز متوسطه دوم شاخصی دور از حد استاندارد است و شاخص کل نیز در حالی ۲۰.۷۲ به ثبت رسیده که حد استاندارد ۱۸ است. در بین مناطق نیز مقطع ابتدایی وضعیت نگران کننده‌ای دارد و شاخص (۲۶.۸۵) دارای اختلاف فاحشی با حد استاندارد (۲۰) است. بنا به اظهار نظر برخی از مسئولان آموزش و پرورش، میزان کمبود نیروی انسانی در سال ۱۴۰۰ به ۲۰۰ هزار نفر رسیده است که این وضعیت را با توجه به افزایش جمعیت بازنشستگان در دلِ وزارت آموزش و پرورش به «سونامی بزرگ» تعبیر کرده‌اند.
نسبت دانش‌آموز به معلم در همه پایه‌ها به‌جز متوسطه دوم شاخصی دور از حد استاندارد است و شاخص کل نیز در حالی ۲۰.۷۲ به ثبت رسیده که حد استاندارد ۱۸ است
آنچه بیان شد علاوه بر نشان دادن وضعیت نیروی انسانی آموزش و پرورش و اثبات کمبود نیروی انسانی معلم در مناطق مختلف آموزشی، نتایجی را به دست می‌دهد که در ساماندهی نیروی انسانی باید مورد توجه قرار گیرد:
۱- وجود پدیده همزمانی کمبود و مازاد نیروی انسانی در مناطق مختلف کشور
۲- نبود توازن صحیح نیروی انسانی در مقاطع مختلف
۳- متوازن نبودن نیروی انسانی در مناطق روستایی و شهری
۴- نبود تناسب جنسیتی نیروی انسانی متناسب با جمعیت دانش آموزان پسر و دختر
۵- توزیع نامناسب نیروی انسانی میان استان‌های مختلف کشور
راهکارهایی که خود چالش‌زا بوده است
این وضعیت نیازمند تدابیر ویژه‌ای است که آموزش و پرورش نیز تلاش کرده با ابلاغ اسنادی با عنوان «دستورالعمل ساماندهی نیروی انسانی» هر ساله به حل آن بپردازد. به نظر می‌رسد که این موارد نتوانسته به تنهایی مساله را حل کند، چرا که عمده راهکارها و برنامه‌های آمده در این دستورالعمل‌ها راهکارهایی متداول است که در همه سالیان گذشته نیز عمدتا در حال اجرا بوده و در واقع کمبود فعلی نیروی انسانی آموزش و پرورش با وجودِ ارائه چنین راهکارهایی است
از سوی دیگر برخی از این راهکارها همچون استفاده از نیروهایی غیر از دانش‌آموختگان دانشگاه فرهنگیان و معلمان جذب شده از طریق آزمون استخدامی، خود موجب چالش‌هایی در کیفیت نظام آموزشی می‌شود و مخالف ماده واحده «نحوه جذب منابع انسانی در مشاغل آموزشی و تربیتی وزارت آموزش و پرورش» مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی مبنی بر ممنوعیت استخدام نیروی انسانی خارج از چارچوب دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی است.
میانه‌های اردیبهشت ماه امسال، وزیر آموزش و پرورش در سخنرانی پیش از خطبه‌های نماز جمعه تهران در هفته معلم به موضوع استخدام‌های برف‌انباری در این وزارتخانه اشاره کرد و گفت: «حل مشکل کمبود نیروی انسانی اینگونه بوده است که به مناطق دور نیرو ندادیم و از طریق نیروهای برف‌انباری، ورود پیدا کردند یعنی نیروهایی که از نظر رشته تحصیلی، سن، جنس همخوانی نداشتند. به عبارت دیگر رشته‌ها با تدریس همخوانی نداشت؛ در این راستا با وزارت علوم هماهنگی کردیم تا ظرفیت دانشگاه فرهنگیان را افزایش دهیم و نیرو را فقط از دانشگاه فرهنگیان بگیریم»
۱۱ راهبرد کوتاه‌مدت برای ساماندهی نیروی انسانی آموزش و پرورش
بنا به ضرورت آنچه در خصوص کمبود نیروی انسانی بیان شد و انتقادهایی به سیاست‌های ساماندهی نیروی انسانی در سالیان گذشته که عمدتا معطوف به جذب برف‌انباری نیروهای انسانی بوده در ادامه تلاش خواهد شد تا راهکارهای کوتاه‌مدت و عملیاتی برای جبران کمبود نیروی انسانی فعلی با توجه به ظرفیت‌های موجود ارائه شود.
جذب نیروی انسانی آموزش و پرورش سال‌ها به شکل «برف‌انباری» بوده یعنی استخدام نیروهایی که از نظر رشته تحصیلی، سن، جنس با نیازها همخوانی نداشتند
۱- افزایش سقف موظفین نیروهای تمام وقت به ۳۰ ساعت مشروط به جبران خدمات
۲- لغو تقلیل ساعت کاری نیروهای ۲۰ سال به بالا به ۲۰ ساعت
۳- تدریس موظف معاونان و عوامل اجرایی
۴- حذف یا ادغام واحدهای اداری و سازمان‌های موازی و کاهش نسبت نیروهای پشتیبان به معلم
۵- ساماندهی نقل و انتقالات به جهت رفع همزمانی کمبود و مازاد نیرو
۶- دوشیفته شدن مدارس
۷- اصلاح دوفوریتی قانون منع بکارگیری بازنشستگان
۸- لغو ماموریت معلمان مامور به دستگاه های دیگر و مدارس غیر دولتی
۹- الزام به تدریس استخدامی‌های جدید و ممنوعیت به‌کارگیری ایشان در سمت‌های اداری
۱۰- استفاده از ظرفیت تدریس دانشجو معلمان سال چهارم
۱۱- تعریف دوره‌های کاردانی تربیت معلم
راهکارهای پیشنهادی بلندمدت
در کنار آنچه بیان شد راهکارهای بلندمدتی نیز برای ساماندهی نیروی انسانی موجود است که اجرایی‌سازی آنها در سال‌های اخیر می‌تواند همچون ریلی برای تامین نیروی انسانی آموزش و پرورش عمل کند؛ راهبردهایی که متاسفانه با نادیده انگاشتن آنها و توجه مجریان به برنامه‌های ضربتی و کوتاه‌مدت، هر سال بر حجم و پیچیدگی مشکلات آموزش و پرورش افزوده شده است.
در ادامه به برخی از این راهکارها به ویژه با نگاهی به زیر نظام تربیت معلم و تامین نیروی منابع انسانی اشاره خواهد شد.
۱- آموزش‌های چند رشته‌ای و چند مهارتی به ویژه در دانشگاه‌های وابسته به آموزش و پرورش با هماهنگی مراجع و سازمان‌های ذیربط توسعه یابد
۲- استقرار نظام یکپارچه مدیریت منابع انسانی
۳- بازنگری و اصلاح قانون متعهدین خدمت و قانون گزینش معلمان
۴- استقرار نظام‌وساز و کارهای جذب و استخدام منابع انسانی برای بوم
۵- برون‌سپاری هدفمند و عدالت‌محور خدمات آموزشی، تربیتی و اداری
۶- نیازسنجی، ساماندهی و تخصیص منابع انسانی، متناسب با محیط‌های متنوع آموزشی، مشاغل، رشته ها و نیاز واقعی آموزش و پرورش
۷- ساماندهی منابع انسانی با رویکرد ثبات‌بخشی و تقلیل نسبت نیروهای اداری به کارکنان آموزشی
میزان کمبود نیروی انسانی در سال ۱۴۰۰ به ۲۰۰ هزار نفر رسیده است که این وضعیت را برخی با توجه به افزایش جمعیت بازنشستگان در دلِ وزارت آموزش و پرورش به «سونامی بزرگ» تعبیر کرده‌اند
۸- تدوین طرح ساماندهی ساعات کار معلمان و مربیان
۹- تاسیس مجتمع‌های آموزشی و پرورشی بزرگ با تجمیع واحدهای کوچک
۱۰- تدوین بسته‌های تشویقی لازم به جهت ارتقای نرخ ماندگاری معلمان در مناطق دارای کمبود معلم
جمع‌بندی برای مقابله با سونامی
آنچه گذشت مروری اجمالی بر وضعیت فعلی نیروی انسانی گروه معلم آموزش و پرورش و راهکارهایی به جهت رفع این کمبود با ساماندهی نیروی انسانی فعلی آموزش و پرورش است. در حال حاضر عمده راهکارهایی که آموزش و پرورش برای جبران کمبود معلم در پیش گرفته است معطوف به ورود نیروهای جدید است که از این قبیل راهکارها به افزایش ظرفیت دانشگاه فرهنگیان یا اشتغال دانشجو معلمان به معلمی پس از سه سال حضور در دانشگاه فرهنگیان و همچنین روش‌هایی همچون خرید خدمات آموزشی و سرباز معلم می‌شود اشاره کرد. البته هر کدام از این راهکارها به دلیل نبود زیرساخت‌ها و همچنین عدم آمادگی دانشجو معلمان برای اشتغال و عدم احراز صلاحیت‌های معلمی، کیفیت آموزشی را تحت تاثیر قرار دهد.
این گزارش نشان می‌دهد می‌توان به جای تاکید بر ورودی برف‌انباری معلمان با ساماندهی نیروهای فعلی تا حدی به جبران کمبود نیروی انسانی پرداخت.
البته هیچ یک از راهکارهای مورد اشاره نمی‌تواند راه حل نهایی برای جبران کمبود معلم باشد بلکه باید به راهکاری اساسی توجه داشت و با اتکا به آمایش سرزمینی نیازهای بلندمدت آموزش و پرورش را شناسایی کرد تا مراکز تربیت معلم، دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، بتوانند مطابق آن برنامه‌ریزی کنند و با تامین زیرساخت‌ها و منابع در بودجه های سنواتی به تربیت معلم پرداخت.
منبع
[۱] . محمدصادق عبداللهی، «بررسی وضعیت و ارائه راهکارهای سیاستی ساماندهی بهینه نیروی انسانی آموزش و پرورش»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، شهریور ۱۴۰۱