به گزارش خبرنگار ایرنا موزه مردم شناسی اردبیل در ساختمان قدیمی حمام ظهیرالاسلام یا آقانقی راه‌اندازی شده است و این حمام، پیش از دوره صفویه بنا و در همین دوره توسعه و تکمیل شده اما بعدها به علت استهلاک و قدمت تعطیل شده است.
در دوره قاجاریه دوباره نسبت به احیا و مرمت حمام اقدام شده و بعدها مساحت حمام به علت احداث خیابان در حاشیه آن، به اندازه قابل توجهی کاهش یافته به طوری که بخش زنانه حمام به طور کلی حذف شده است.
نگاهی به حمام تاریخی و تبدیل آن به موزه
حمام آقانقی یا موزه مردم شناسی فعلی در کل به سه بخش سربینه یا رختکن در سمت راست ورودی، گرمخانه با خزینه آب سرد و گرم و چال حوض یا استخر تقسیم می‌شود و سربینه یا رختکن محوطه قابل توجهی برای درآوردن لباس و بستن و افکندن لنگ و آماده شدن برای ورود و خروج از حمام بوده و حوضی در میانه سربینه وجود داشته که مردم پس از استحمام، پاها را می‌شسته و روی صفه رفته و خود را خشک کرده و لباس می‌پوشیده اند.
محل‌های مختلفی در سربینه برای انتظار و مکث جهت خلوت شدن حمام، خشک شدن پس از استحمام، بجای آوردن نماز، قرائت قرآن، استراحت، صرف چای و استعمال قلیان در نظر گرفته شده است.
میاندر یا هشتی حمام راهرویی پر پیچ و خم است که فضای سرد سربینه را به فضای گرمخانه وصل می‌کرده و به منظور جلوگیری از اتلاف گرما، ممانعت از دید مستقیم افراد به فضای گرمخانه و تعدیل دمای بدن افراد ساخته شده و به شکل دهلیز باریک با سقف کوتاه و به صورت هشت ظلعی یا مربع با سقف گنبدی ساده ساخته شده است.
فضای اصلی حمام یعنی گرمخانه، محل استحمام بوده و یک خزینه آب گرم و دو خزینه آب سرد داشته است و روشنایی گرمخانه از نورگیرهای سقفی با شیشه‌های عدسی شکل تامین می‌شده و مانع دید حمام از خارج بوده است.
در برخی حمام‌ها در اطراف محوطه ای که مردم به تن خود کیسه می‌کشیدند، چند محل خاص و خلوت وجود داشته که گویا حوض‌های کوچکی نیز در آنجا تعبیه می‌شده و مختص افراد سرشناس بوده است.
از آداب استحمام سنتی در گرمخانه‌ها می‌توان به شستشو، ازاله موهای زائد، خیساندن بدن در خزینه، کیسه‌کشی، خضاب و حنا گذاشتن، تراشیدن سر و صورت، حجامت و شستشو با صابون و چوبک اشاره کرد.
حمام تاریخی ظهیرالاسلام یا آقانقی با پیگیری و همت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل در سال ۱۳۷۶ به شماره ۱۸۹۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در نهایت بعد از مرمت‌های لازم، در ۲۲ بهمن ۱۳۷۸ به عنوان موزه مردم شناسی اردبیل افتتاح شده است.
گشت و گذار در موزه
اکنون حمام تاریخی آقانقی با تابلو موزه مردم شناسی اردبیل در جوار مجموعه تاریخی جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی به محل نمایش آثار، اقلام، تصاویر و اشیا تاریخی ادوار صفویه، قاجار و پهلوی تبدیل شده است و کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان برای راهنمایی و ارائه توضیحات لازم به بازدیدکنندگان در آن حضور دارند.
تماشای مجسمه‌هایی که لُنگ بر کمر بسته و داخل گرمخانه در حال استحمام و کیسه‌کشی هستند، برشی از فیلم سینمایی "مشهدی عباد" و حمام رفتن قبل از عروسی او را به یاد می‌آورد.
از لحظه ای که وارد موزه می‌شوید، شکل هندسی و سقف‌های گنبدی بنا، قدمت و اصالت آن را در ذهن القا می‌کند و سپس غرفه‌هایی که در دالان‌ها و بخش‌های مختلف ساختمان زیر سقف‌های منقش راه اندازی شده، هر یک همچون پرده سینما تاریخی مصور از شیوه زندگی عشایر آذربایجان، مشاغل سنتی منسوخ و رایج در منطقه و نحوه استحمام مردم در گرمخانه را به نمایش می‌گذارد.
تماشای مجسمه‌هایی که لُنگ بر کمر بسته و داخل گرمخانه در حال استحمام و کیسه‌کشی هستند، برشی از فیلم سینمایی "مشهدی عباد" و حمام رفتن قبل از عروسی او را به یاد می‌آورد و در غرفه‌های دیگر نیز تندیس زنان و مردان روستایی در حال گفت و گو، پخت نان، بافت فرش و گلیم یا تکان دادن خمره‌های دوغ برای به دست آوردن کَره مشاهده می‌شود.
چال یا حوض که بخش وسیعی از موزه را به خود اختصاص داده، در قدیم جزئی از حمام بوده و با توجه به عمق و فضای قابل توجهی که دارد، جعبه‌های شیشه ای متعددی برای نمایش آثار و اشیا ادوار گذشته در آن جای گرفته که اقلام پشت شیشه ها با پیگیری اداره کل میراث فرهنگی اردبیل از مردم جمع آوری شده است.
در داخل این جعبه‌ها و قاب‌های شیشه ای موزه انواع وسایل دندانپزشکی دوره پهلوی دوم، قلمدان لاکی، جعبه چوبی منقوش و دوات‌های فلزی دوره قاجار، اسناد و مدارک دوران قاجار و پهلوی، ظروف چینی قاجار، شمعدان و چراغ‌های فتیله ای، تصاویر تاریخی از جمله کدخدایان اردبیل، نمایی از چشمه سردابه در دوره قاجار و عکس باباخان سردار اردبیلی و یاور ستارخان، انواع دلوهای فلزی، وسایل سِرو چای و قهوه دوره قاجار، وسایل دراویش، زیورآلات زنان آذربایجان دوره قاجار، پیه سوزهای فلزی و سفالی، وسایل آشپزخانه، آینه با قاب چوبی منقوش، ظروف چینی ساخت روسیه مربوط به دوره قاجار، صندوق چوبی منقوش و مفاتیح الجنان با چاپ سنگی دوره قاجار، پروانه کسب مغازه ساعت سازی به نام آقای الهوردی شهبازی در خیابان پهلوی سابق صادره از شهرداری اردبیل، انبار غله از تنه کامل درخت مربوط به دوره زندیه، منقل عصر صفوی، سماور زغالی روسی مربوط به سال ۱۸۷۰ میلادی و آثاری دیگر دیده می‌شود.
توضیحات کوتاهی راجع به محتوای هر یک از جعبه‌ها و قاب‌های شیشه ای موزه در داخل آنها جای گرفته و تماشای هر قطعه شی تاریخی، روح انسان را به دوره های صفویه، قاجاریه و پهلوی پرواز می‌دهد و از سر و صدا و شلوغی خیابان‌ها و زندگی پرمشغله دور می‌کند.
زیورآلات تزئینی مورد استفاده بانوان دوره ناصری از بخش‌های قابل توجه موزه است و به تناسب هر دوره، محل استفاده و جنس و شکل زیورآلات بر حسب اعتقادات مذهبی، سلایق حکومتی، باورها و قدرت اقتصادی مردم تفاوت داشته است و کاربرد سنگ‌های تزئینی و فلزات ماندگاری همچون طلا و نقره مد نظر سازندگان زیورآلات بوده اما در دوره ای، به خاطر رواج طلا برای مسکوکات، کاربرد نقره پررنگ تر و از روزگاری که اسکناس رایج شده، بار دیگر طلا در زیورآلات بیشتر استفاده شده است.
هزینه بازدید از موزه مردم شناسی اردبیل فقط ۴۰ هزار ریال است و بی تردید هزینه‌های چشمگیری از ناحیه اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اردبیل بابت موزه مردم‌شناسی اردبیل صرف می‌شود تا هم اردبیلی‌ها و ساکنان استان در بازدید از آن با حال و هوا و سبک زندگی پیشینیان خود بیشتر آشنا شوند و هم گردشگران و مسافران داخلی و خارجی از آن دیدن کنند و با اصالت فرهنگی و تاریخ کهن استان آشنا شوند.
موزه و رویداد اردبیل ۲۰۲۳
فردین عینی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل با اشاره به اینکه شهر اردبیل برای سال میلادی ۲۰۲۳ به عنوان پایتخت گردشگری کشورهای عضو سازمان اکو انتخاب و معرفی شده است، احیا و توجه به مراکز تاریخی و گردشگری این شهر و حتی استان اردبیل را لازم می‌داند.
او می‌گوید: با توجه به مناسبت یاد شده، ستاد برگزاری رویداد اردبیل ۲۰۲۳ با کمیته‌های زیرمجموعه آن تشکیل و وظایف و اختیارات اعضای ستاد ابلاغ شده است و برگزاری نشست‌های تعامل با دستگاه‌های مختلف بخصوص ادارات فرهنگی در این راستا همچنان ادامه دارد.
وی به نشست اخیر خود با شهرداری اردبیل برای برگزاری شب‌های فرهنگی، ساماندهی بیشتر مجموعه‌های گردشگری از قبیل دریاچه شورابیل و دیدار و گفت و گو با مدیران کل از جمله مدیرکل تبلیغات اسلامی استان جهت بهره برداری از همه ظرفیت‌ها حتی از صبغه و سابقه فرهنگی و دینی استان برای برگزاری آبرومند و موثر رویداد اردبیل ۲۰۲۳ خبر داد.
بازدید از موزه‌ها فایده‌های مختلفی همچون آموزش، تدبر در گذشته‌ها، آشنایی با شخصیت‌های مهم و اسطوره ای، گسترش افق دید، سفری کوتاه به تاریخ و الهام از گذشتگان دارد و بهتر است قبل از آنکه گَرد تاریخ بر رخسار و دیار ما بنشیند و حسرت سیر و تامل در اطراف و اکناف را در دل ما بگذارد، غبار از هویت گذشتگان بزداییم و به اصالت و تمدن خویش ببالیم.
گزارش از عیسی پاشاپور