شهر شیراز در طول تاریخ شکل‌گیری خود فراز و فرودهای زیادی را پشت سر گذاشته است که آگاهی از آنها می‌تواند چراغ راه آینده بشریت باشد؛ بدون شک کشفیات تازه تاریخی در این شهر پنجره‌ای به سوی واقعیت زندگی مردم در گذشته خواهد گشود و سرمایه باارزشی را برای آیندگان برجای می‌گذارد.
شیراز ۷۳۵۰ ساله شد
یکی از شگفت‌انگیزترین کشفیات باستان شناسی در کلانشهر شیراز، تپه تاریخی پوستچی با مساحت حدود چهار هکتار است که در کنار بلوار رحمت شیراز قرار دارد؛ این تپه که چهارم اردیبهشت ماه ۱۳۹۵ با شماره ۳۱۴۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، تاریخ و سن شهر شیراز را به هفت هزار و ۳۵۰ پیش باز می گرداند.
با این حال کمتر کسی از کشف این اثر تاریخی و مکان آن در شهر شیراز باخبر است و این محوطه باستانی به همان اندازه که کشفی شگفت انگیز است اما تاکنون ناشناخته باقی مانده است. تپه ۷۳۵۰ ساله پوستچی که رازهای سر به مهر فراوانی را در دل خود پنهان دارد در حال حاضر محلی برای کشف‌های تاریخی شده است؛ کشف‌هایی که نه‌تنها قدمت و دیرینگی حیات در شیراز را افزایش می‌دهد بلکه حاکی از نخستین استقرارگاه در دشت شیراز است.
تخریب فنس‌کشی‌های پیرامون تپه پوستچی
در خیابان سراج از انشعابات بلوار رحمت شیراز، محوطه‌ای بزرگ که اطراف آن حصارکشی شده، نظر هر بیننده را به خود جلب می‌کند. تابلوی سبزرنگی در ابتدای خیابان و در مقابل این محوطه قرار دارد که روی آن نوشته شده «این محل مستند به تبصره ۱ماده ۶قانون حفظ و گسترش فضای سبز شهرها مصوب ۱۳۵۹ و به موجب حکم قضایی تا اطلاع ثانوی در اختیار سازمان فضای سبز شهرداری قرار گرفته است و ورود بدون مجوز ممنوع و قابلیت پیگرد قضایی دارد.»
زمانی که در مسیر خیابان سراج که در مجاورت این محوطه تاریخی قرار دارد پیش می‌رویم با فنس‌کشی‌های نیمه‌کاره‌ای روبه رو می‌شویم که به نظر می‌رسد بخشی از این حصارهای توری که با هدف حفظ و پاسداشت این مکان کشیده شده به سرقت رفته یا تخریب شده‌اند.
در قسمت دیگر این اثر تاریخی که به یک خیابان فرعی منتهی می‌شود نیز هیچ حصار یا مانعی برای حفاظت از این مکان به چشم نمی‌خورد.
به گفته اهالی این منطقه، برخی افراد بخشی از این فنس‌کشی‌ها را از میان برده و تخریب کرده‌اند تا بتوانند برای گردش وارد این محل شوند. آنها همچنین از تعرض و جولان افراد معتاد در این مکان گلایه دارند و این محوطه تاریخی را محل و پناهگاهی برای معتادان می‌دانند.
کندوکاوهای غیرمجاز
در جای جای این تپه باستانی که بیشتر به ویرانه شباهت دارد کند و کاوهای غیرمجاز و حفر گودال‌های بزرگ چندمتری در لایه‌های باستان‌شناسی به چشم می‌خورد که این نوع اقدامات نیز آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این مکان وارد کرده است. برخی فعالان میراث فرهنگی معتقدند ساخت‌و سازهای بی‌ضابطه مردم بومی در این منطقه نیز باعث شده به حریم این اثر باستانی تجاوز و بخشی از هویت و شناسنامه مردم از صفحه تاریخ و چهره روزگار پاک شود.
این در حالیست که این محوطه به عنوان یکی از یادمان‌های تاریخی و فرهنگی به ثبت ملی رسیده و هرگونه دست‌اندازی در عرصه و حریم آن ممنوع بوده و از نظر قانون تخلف به شمار می‌آید.
با این حال حضور و تکاپوی گروهی از باستان‌شناسان و دانشجویان دانشگاه هنر در این مکان و تلاش آنها برای کاوش و حفظ این اثر با ارزش تاریخی اتفاق خوبی است که می‌توان آن را به فال نیک گرفت.
در این کاوش دانشجویان رشته باستان شناسی دانشگاه هنر شیراز به سرپرستی مشترک علیرضا سرداری از پژوهشکده باستان شناسی و دکتر حسنعلی عرب عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز فعالیت دارند.
پنجمین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی
دکتر حسنعلی عرب عضو هیأت علمی دانشگاه هنر شیراز و سرپرست هیأت کاوش باستان‌شناسی تپه پوستچی شیراز در مورد این اثر باستانی و آخرین اقدامات پژوهشی انجام شده در این مکان گفت: در حال حاضر پنجمین فصل کاوش‌های باستان شناسی در تپه پوستچی، دهکده پیش از تاریخی شیراز، توسط دانشگاه هنر شیراز آغاز شده است؛ این کاوشها در پی تفاهم نامه بین دانشگاه هنر شیراز و پژوهشکده باستان شناسی وزارت میراث فرهنگی انجام می‌شود.
سرپرست هیأت کاوش باستان‌شناسی تپه پوستچی شیراز ادامه داد: این محوطه امروز در میانه‌های شهر شیراز در بلوار رحمت که یکی از شریان‌های اصلی شهر است قرار دارد و دسترسی به این محوطه به واسطه این بلوار سهل و آسان است.
وی با بیان اینکه تپه پوستچی شیراز قدمت هفت هزار و ۳۵۰ ساله دارد، گفت: این مکان به عنوان یک محوطه باستانی در سال ۱۹۶۲(۱۳۴۱-۱۳۴۰) توسط کنسول انگلیس به نام پائول گاش شناسایی و در سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. البته این محوطه در طول این سال‌ها بسیار آسیب‌دیده است؛ هم سطح محوطه تسطیح شده و هم نیمی از محوطه به منازل مسکونی تبدیل شده است.
عرب افزود: این مکان یک محوطه در خطر محسوب می‌شود؛ محوطه‌ای که هر لحظه امکان تخریب آن وجود دارد. کاربری که برای این محوطه در نظر گرفته بودند کاربری فضای عمومی بود و شهرداری قصد داشت این مکان را به پارک تبدیل کند؛ زمانی که ما متوجه ارزش این مکان شدیم تمام تلاش خود را به کار گرفتیم تا با همکاری میراث فرهنگی این محوطه را به ثبت ملی برسانیم.
وی اضافه کرد: ارتفاع تپه حدود ۶متر است و حدودچهار متر زیر سطح آسفالت آثار باستانی وجود دارد. در واقع ارتفاع این محوطه در گذشته حدود ۱۰متر بوده است. می‌توان این را بدینگونه نیز معنا کرد که در دشت شیراز در فاصله زمانی حدود هفت هزار و ۳۵۰ سال پیش تاکنون چهار متر رسوب نشسته است.
این استاد دانشگاه بیان کرد: می‌توانیم حدس بزنیم که محوطه‌هایی در زیر این رسوب قرار گرفته‌اند اما از آنجا که مثل این محوطه بزرگ و در ارتفاع نبودند امکان دسترسی به آنها وجود ندارد.
پوستچی دهکده پیش از تاریخی شیراز
وی با اعتقاد به اینکه تپه پوستچی یک غنیمت محسوب می‌شود، گفت: «دهکده پیش از تاریخی شیراز» نامی است که ما برای این محوطه برگزیده‌ایم؛ چراکه این مکان تمدن و هویت شهر شیراز را برجسته می‌کند.
او یادآوری کرد: این محوطه در وسط شهر شیراز قرار دارد؛ این در حالیست که در این قسمت از شهر آثار باستانی زیادی نداریم. لذا تپه پوستچی می‌تواند یک ماهیت و جاذبه جدید شهری و گردشگری در این منطقه ایجاد کند.
عرب افزود: البته در کنار تمام این پتانسیل‌ها و قابلیت‌هایی که این منطقه دارد فقط ۴۵ روز در سال امکان بازدید از آن وجود دارد و در ۴۵ روزی که ما این منطقه را کاوش می‌کنیم گردشگران می‌توانند از این محوطه بازدید کنند.
امکان بازدید فقط در ۴۵ روز
وی با بیان اینکه کاوشها در این محوطه از ۱۸ آبان ماه آغاز می‌شود و تا پایان آذرماه ادامه دارد، گفت: هرچند این مکان یک پتانسیل قوی گردشگری به شمار می‌رود اما این نقطه ضعف را دارد که فقط ۴۵ روز می‌تواند پذیرای گردشگران برای بازدید باشد. البته اگر این محوطه به سایت موزه تبدیل شود در طول سال می‌تواند میزبان گردشگران باشد.
عرب اضافه کرد: در سال‌های گذشته در هنگام کارهای پژوهشی در تپه پوستچی شاهد حضور گردشگران خارجی بسیاری در این مکان بودیم؛ استقبال زیادی از این اثر باستانی صورت گرفت به طوری که برخی از گردشگران خارجی حاضر بودند بخشی از برنامه‌های گردشگری خود در شیراز را لغو کنند و این مکان را در برنامه بازدیدهای خود قرار دهند.
یک پتانسیل قوی برای گردشگری در شیراز
عضو هیأت علمی دانشگاه هنر شیراز با بیان اینکه تپه پوستچی یک پتانسیل قوی گردشگری در شیراز است، گفت: دهکده پیش از تاریخی شیراز هم به لحاظ وسعت و قدمت و هم از نظر یافته‌ها می‌تواند به سایت موزه بزرگی تبدیل شود و به رونق گردشگری در شیراز کمک کند.
استاد دانشگاه شیراز: ارزش این محوطه تا چندین سال دیگر با ارزش محوطه تحت جمشید برابری می‌کند چراکه آشنایی با زندگی مردم در هفت هزار و ۳۵۰ سال پیش قطعا جذابیت بسیاری برای گردشگران و علاقمندان به فرهنگ و تاریخ کشور دارد.
وی اضافه کرد: بدون شک ارزش این محوطه تا چندین سال دیگر با ارزش محوطه تحت جمشید برابری می‌کند چراکه آشنایی با زندگی مردم در هفت هزار و ۳۵۰ سال پیش قطعا جذابیت بسیاری برای گردشگران و علاقمندان به فرهنگ و تاریخ کشور دارد.
عرب با اشاره به یافته‌های تاریخی در این مکان، یادآوری کرد: در این مکان، آثار سفالی قابل‌توجهی به دست آمده؛ سفال های منقوشی که دارای اشکال هندسی، گیاهی و حیوانی هستند. آثاری که به دست آمده شامل معماری و شواهدی از خانه های مسکونی است. همچنین انواع مختلف ابزارسنگی در این محوطه شناسایی شده و آثار زیادی از استخوانهای حیوانی نیز به دست آمده است.
او گفت: مهره های صدفی که در آن دوران از خلیج فارس به این مکان انتقال داده شده و شواهد معماری از یک بنای بسیار بزرگ از دوره نوسنگی هم جزو یافته‌ها از این محوطه محسوب می‌شود.
وی ادامه داد: این آثار نشان می‌دهد که مردم این منطقه با مردم مناطق شمال شرقی کشور و افغانستان و همچنین با مردم مناطق غربی از جمله ایلام و حتی با خلیج فارس ارتباط بسیاری داشته‌اند. نخبگانی که در این منطقه ساکن بودند شرایط و جذبه‌ای ایجاد کردند که مردم بتوانند ثروت را با پای پیاده از خلیج فارس به این مکان بیاورند.
نخستین استقرارهای انسانی در دشت شیراز
او جمعیت اولیه این مکان را حدود ۶۰۰نفر برآورد کرد و گفت: البته جمعیت این مکان به تدریج گسترش پیدا کرده و به حدود هزار و ۲۰۰ نفر هم می‌رسد. در واقع این منطقه در آن دوران حدود ۷۰۰ سال مسکونی بوده است.
استاد دانشگاه: برخی معتقدند اداره کل میراث فرهنگی فارس باید برای حفاظت و توسعه تپه پوستچی ورود کند اما میراث فرهنگی توان مالی برای این کار بزرگ را ندارد و انتظار می‌رود سایر ارگان‌ها از جمله شهرداری و شورای شهر در این زمینه ورود کنند.عرب با بیان اینکه نخستین استقرارهای انسانی و نخستین تجربیات انسان برای استقرار در روستا در این منطقه شکل گرفته است، گفت: این محوطه هرچند یک اثر باستانی محسوب می‌شود اما به دلیل واقع شدن در میانه شهر یک محوطه شهری به شمار می‌رود؛ برخی معتقدند اداره کل میراث فرهنگی فارس باید برای حفاظت و توسعه این مکان ورود کند اما میراث فرهنگی توان مالی برای این کار بزرگ را ندارد و انتظار می‌رود سایر ارگان‌ها از جمله شهرداری و شورای شهر در این زمینه ورود کنند.
وی به مشکلاتی که در حال حاضر در این مکان وجود دارد اشاره کرد و گفت: در طول سال و پیش از شروع کاوشها، اقدامات قابل‌توجهی برای حفاظت از این مکان صورت نمی‌گیرد. امسال ۱۸ آبان ماه که برای انجام کارهای پژوهشی به این مکان آمدیم شاهد حفاری‌هایی غیرمجاز در این محوطه بودیم.
عرب افزود: در ۴۵ روزی که به کاوش در این مکان می‌پردازیم نگهبانی برای مراقبت از آثار در این محوطه حضور مستمر دارد اما پس از ۴۵ روز این مکان رها می‌شود و تدابیر اساسی برای حفاظت از آن صورت نمی‌گیرد.
سرپرست هیأت کاوش باستان‌شناسی تپه پوستچی شیراز اظهار کرد: زمانی می‌توان به صورت رسمی از این مکان بازدید کرد که این محوطه به سایت موزه تبدیل شود و این امر تلاش و همت مسئولان مربوطه را می‌طلبد.
مشکل تملک این محوطه تاریخی
مسئولان میراث فرهنگی و متولیان گردشگری فارس اما بر این باور هستند که این مکان با مشکل تملک روبه رو است و تا زمانی که این مشکل حل نشود امکان بازدید عمومی از این اثر تاریخی فراهم نخواهد شد.
ابراهیم بختیاری سرپرست معاونت گردشگری اداره کل میراث فرهنگی استان فارس در این باره گفت: متأسفانه مشکل تملک این مکان هنوز حل نشده و همچنان پابرجاست؛ اگر مشکل تملک این مکان حل شود می‌توانیم تأسیسات گردشگری را کنار آن ایجاد کنیم و برای بازدید گردشگران فراخوان بدهیم.
سرپرست معاونت گردشگری فارس ادامه داد: ضروری است که شهرداری برای حل این مشکل پای کار بیاید زیرا مناطقی که هنوز تملک آنها به میراث یا شهرداری واگذار نشده، این قابلیت را ندارند که بتوانیم از عموم مردم برای بازدید از آنها دعوت کنیم.
مقام مسئول: پیشنهاد ما این است که تپه پوستچی به سایت موزه تبدیل شود؛ البته این سایت با تخت‌جمشید متفاوت است؛ این مکان بیش از آنکه برای بازدید عموم مردم در نظر گرفته شود باید در اختیار پژوهشگران، محققان و دانشجویان میراث فرهنگی قرار بگیرید.
هنوز شرایط برای بازدید عمومی فراهم نیست
بختیاری اضافه کرد: تپه پوستچی قدمت هفت هزار و ۳۵۰ ساله دارد و به همین دلیل یکی از آثار ارزشمند باستانی شیراز محسوب می‌شود؛ هدف ما بهره‌گیری از ظرفیت‌های گردشگری این اثر تاریخی است اما هنوز شرایط لازم برای حضور گردشگران در این مکان فراهم نشده است.
سرپرست معاونت گردشگری فارس عنوان کرد: این اثر باستانی به ثبت ملی رسیده است و در حال حاضر اساتید و دانشجویان دانشگاه هنر با دریافت مجوز از پژوهشگاه میراث فرهنگی مشغول کاوش و کار پژوهشی در این مکان هستند.
وی یادآوری کرد: پیشنهاد ما این است که تپه پوستچی به سایت موزه تبدیل شود؛ البته این سایت با تخت‌جمشید متفاوت است؛ این مکان بیش از آنکه برای بازدید عموم مردم در نظر گرفته شود باید در اختیار پژوهشگران، محققان و دانشجویان میراث فرهنگی قرار بگیرید.
ضرورت فراهم شدن امکانات گردشگری در این مکان
بختیاری تأکید کرد: در وهله نخست باید مشکل تملک حل شود و سپس امکانات رفاهی و گردشگری حداقلی نیز در این مکان مهیا شود تا بتوانیم فراخوانی برای بازدید از این مکان را به صورت رسمی اعلام کنیم.
وی اظهار داشت: ما در سایت تخت‌جمشید هم هنوز با نقدهای بسیاری در رابطه با ضعف‌های رفاهی مواجه هستیم. لذا در تپه پوستچی باید حتما امکاناتی برای گردشگران فراهم شود.
این مقام مسئول یادآور شد: توریست‌ها و افراد بسیاری در دنیا متقاضی و علاقمند به بازدید از چنین سایت‌هایی هستند. بدون شک تپه پوستچی برای ما یک مزیت رقابتی به شمار می‌رود اما تا قبل از برطرف شدن مشکل تملک نمی‌توانیم اقدامی در زمینه گردشگری انجام دهیم.
میراث فرهنگی نیروی کافی برای حفاظت ندارد
بختیاری در رابطه با حفاظت از این مکان گفت: حفاظت این محوطه تاریخی برای میراث فرهنگی از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ بنابراین در حال حاضر نیروی یگان حفاظت میراث در این مکان حضور دارد؛ البته اداره کل میراث فرهنگی با کمبود بودجه و نیروی انسانی کافی در یگان حفاظت میراث فرهنگی برای پاسداری و نگاهبانی از یادمان‌های تاریخی و فرهنگی روبه رو است و با توجه به تعدد آثار تاریخی در استان فارس در راستای جذب نیروی یگان حفاظت با مشکلاتی مواجه هستیم.
اگر چه کشف آثار تاریخی نقش مهمی در هویت بخشی به شهری مانند شیراز ایفا می‌کند و از اهمیت بسیاری برخوردار است اما ساماندهی، حفاظت و معرفی این آثار و محوطه‌های باستانی نیز حائز اهمیت است و سهم بسزایی در انتقال پیام‌های فرهنگی ملت‌ها و حفظ این گنجینه‌های ارزشمند دارد.