تصاویری که از ناآرامی‌های اخیر انتشار می‌یافت یک ویژگی برجسته داشت و آن حضور کم‌سن و سال‌ها کف خیابان بود. علاوه بر اینکه مدرسه‌ها هم درگیر مسائلی شد که پیش از آن سابقه نداشت. این وضعیت باعث شد تا نگاه‌ها به سوی نسل موسوم به «دهه هشتادی‌ها» دوخته شود؛ سنینی که از آنها به عنوان «نسل زد»، «زومر» و ... یاد می‌شود؛ حال گفته می‌شود این نسل وارد مرحله‌ای شده که به عصری جدید در کشور شکل می‌دهد.
اعتراض‌های اخیر در کشور، از ابعاد مختلف قابل بررسی است. با وجود تنوع و تکثر افرادی که به شیوه‌های گوناگون نارضایتی خود را ابزار کرده‌اند اما به علت جنس این اعتراض‌ها، اسامی مختلفی روی آن گذاشته‌اند. یکی از این اسامی اعتراض دهه هشتادی‌هاست؛ نوجوانان و جوانانی که هنوز در سنین دانش‌آموزی یا حداکثر دانشجویی هستند و دختران و پسرانی که کنش و رفتارهای متفاوتی با نسل‌های قبلی دارند.
تحلیل و قضاوت درباره جنس اعتراض‌های نسل جدید نیازمند بررسی دقیق و همه‌جانبه این نسل و دقت در سبک زندگی، خواسته‌ها و مطالبات آنهاست، شناخت این جوانان نیازمند تحقیقات میدانی، مشاهده از نزدیک و گفت و گو با آنان است.
اهمیت شناخت این نسل و خواسته‌هایشان باعث شد تا اداره کل پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا پرونده‌ای با عنوان «نسل جدید، عصر جدید» بگشاید و در چارچوب آن با صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف روانشناسی، جامعه‌شناسی، کارشناسان مسائل فرهنگی، آموزشی و ... گفت‌وگو کند.
پژوهشگران ایرنا پیش از این با «جبار رحمانی» عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، «سید نوید کلهرودی» دانشجوی دکترای علوم سیاسی دانشگاه تهران، «تقی آزاد ارمکی» و «غلامرضا غفاری» اعضای هیات علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، «سیدعلی موسوی» پژوهشگر و مترجم در حوزه سواد رسانه ،«سیدجواد میری» استاد جامعه‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دکتر «کوثر شیخ نجدی» کارشناس مسائل آموزشی و فعال حوزه فرهنگ و ادبیات گفت‌وگوهایی انجام دادند.
متن حاضر حاصل گفت‌وگو با دکتر «سیدجواد حسینی» عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع) است.
از عنوان تغییر نسلی به جای شکاف نسلی استفاده شود
ایرنا: با توجه به تحولات و شرایط کنونی، آیا می‌توان از بروز یک شکاف نسلی سخن گفت؟ دلایل آن چیست؟
شکاف نسلی تعاریف مختلفی دارد. برخی معتقدند ما هر ۲۰ سال یک تغییر نسلی داریم. اگر از این زاویه به شکاف نسلی نگاه کنیم باید بگوییم که با نوعی تغییر نسلی روبهرو هستیم؛ اما اگر شکاف نسلی به معنای برآمدن نسلی باشد که در اصول، با نسل گذشته در تضاد است و به طور کلی نسل قبلی خود را نفی می‌کند، باید بگوییم که با توجه به شرایط موجود در کشور، به سختی می‌توان از این امر سخن گفت؛ اما اگر بیان ما این باشد که نسل جدید با نسل قبلی تفاوت‌هایی دارد، به این معنا که خواسته‌ها و علاقمندی‌هایی دارد که با نظام ارزشی و فکری دیگر همراه است، از این رو قابل بحث است. از این رو معتقدم باید از عنوان تغییر نسلی به جای شکاف نسلی استفاده کرد.
ایرنا: در جریان ناآرامی‌های اخیر، بسیاری روی نقش‌آفرینی جدی ۱۵ تا ۱۸ ساله‌ها تاکید داشتند؛ آیا می‌توان ویژگی‌های مشترکی برای جوانان حاضر در این رده سنی برشمرد؟
در مورد این موضوع، اظهارنظرها متفاوت و گاهی متضاد است و باید همه ابعاد را با هم دید. یکی از مباحث نوظهور در مباحث جامعه‌شناسیِ سیاسی، موسوم به مطالعات «طبقه نیت(NEET)» است. منظور از نیت‌ها، دسته‌ای از افراد فاقد شغل و مهارت هستند که در جست‌وجوی کار و تحصیل هم نیستند.
به عبارت دیگر، افراد فاقد شغل به دو دسته تقسیم می‌شوند. آنهایی که در جست‌وجوی شغل هستند و درصدد تغییر وضعیت موجود خود بوده و دسته دیگری که از وضعیت موجود خود راضی هستند و تلاشی برای شاغل‌شدن ندارند. به عبارت دیگر، به دلیل تامین‌شدن زندگی از سوی سایر نهادهای جامعه، تلاشی برای شاغل‌شدن ندارند.
وقتی جوانانی داریم که دارای تعهد اجتماعی کمتری هستند و از سوی دیگر امکانات زندگی از سوی والدین فراهم است و تلاشی برای کسب مهارت نمی‌کنند، شاهد وقایعی همچون بی‌تعهدی در بحران‌های اجتماعی می‌شویممهمترین سویه اجتماعی شکل‌گیری نیت‌ها در جامعه، کاهش تعهد اجتماعی یک فرد است. وقتی جوانانی داریم که دارای تعهد اجتماعی کمتری هستند و از سوی دیگر امکانات زندگی از سوی والدین فراهم است و تلاشی برای کسب مهارت نمی‌کنند، شاهد وقایعی همچون بی‌تعهدی در بحران‌های اجتماعی می‌شویم. یعنی وقتی بحران اجتماعی رخ می‌دهد، افرادی که دارای تعهد اجتماعی هستند، کمتر دست به خشونت می‌زنند یا حداکثر خشونت‌های قابل کنترل از آنها سر می‌زند اما وقتی تعهد اجتماعی در جامعه پایین باشد، طبعا این امر منجر به بالا رفتن خشونت در جامعه می‌شود.
از این نظر در پاسخ به پرسش شما، باید گفت بخش مهمی از فعالان ناآرامی‌های اخیر «نیت‌ها» هستند که لازم است در خصوص آن مطالعات دقیق جامعه‌شناسیِ سیاسی صورت گیرد.
ضرورت تجدیدنظر در برخی حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی
ایرنا: آیا همه قواعدی که در مطالعات جامعه‌شناسیِ سیاسی کلان وجود دارد، همه تطبیق‌کننده با شرایط نسل جوانان ما است؟
در اینجا نیز مناقشه‌های علمی بسیاری وجود دارد. عده‌ای معتقدند تطبیق وجود دارد اما از نگاه برخی دیگر، ما اثراتی از آن را در زندگی روزمره می‌بینیم اما نه کاملا. اما اصل ماجرا این است که نظام ارزشی، آرمان‌ها، دلبستگی‌ها و سرگرمی‌های نسل جوان، متفاوت از نسل گذشته بوده و این واقعیتی است که باید مورد توجه مسئولان باشد.
به عبارت دیگر، به رسمیت شناختن تفاوت نسلی، گام نخست است و در گام‌های دیگر، آسیب‌شناسی و اصلاح باید در نظر باشد. همچنین متناسب‌سازی سبک زندگی نسل جوان با نظام ارزشی و هنجاری جامعه ایران، امری تخصصی و علمی است و باید با ظرافت و دقت پیگیری شود.
این نسل «اتصال مداوم به فضای مجازی دارد. همگرایی، میل به تغییر، هم‌آفرینی، دمدمی مزاجی و یا متغیربودن حال و احوال، کنجکاوی و شهروند جهانی بودن» از جمله ویژگی‌های مشترک این نسل است. این خصوصیات را اگر در تحلیل این نسل در نظر قرار دهیم، آنگاه به این جمع‌بندی می‌رسیم که باید در برخی از حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی تجدیدنظر داشته باشیم.
ایرنا: مطالبات یا اولویت‌های اکثریت دهه هشتادی‌ها چه می‌تواند باشد؟
مساله اصلی دهه هشتادی‌ها، «سرگرمی و زندگی» است. نسل جوان باید این دریافت را داشته باشد که نظام سیاسی به دنبال محدودکردن زندگی‌شان نیست و آنها نیز باید در مقابل بپذیرند که زیست در جامعه نیازمند قاعده و قانون است. در اینجا این پرسش مطرح است که آیا «زندگی»، نیاز واقعی جوانان است یا فقط یک برساخت است.
معتقدم که بخش مهمی از مطالبه دهه هشتادی‌ها در خصوص زندگی، یک برساخت است؛ از آنجایی که جوانان با فضای مجازی و یا فضایی جدا از واقعیت روبهرو هستند از این رو مطالبه‌ای که می‌کنند منطبق با واقعیت نیست و بیشتر تبدیل به انتزاعی شده که در هیچ جامعه رویایی نیز قابل دست‌یافتن نیست؛ لذا گام نخست، اصلاح و بازسازی تصویر این نسل از آرمان زندگی است.
نسل جوان باید این دریافت را داشته باشد که نظام سیاسی به دنبال محدودکردن زندگی‌شان نیست و آنها نیز باید در مقابل بپذیرند که زیست در جامعه نیازمند قاعده و قانون استاما در آن سوی دیگر، حاکمیت نیز باید آینده ملموس و در دسترس برای جامعه ترسیم کند؛ خود این مساله منجر به این می‌شود که نسل دهه هشتادی، خود را با آینده ملموس تنظیم کند؛ بنابراین باید شرایط را به‌گونه‌ای بسازیم که آینده روشن و در دسترس برای جوانان فراهم شود و از طریق تلاش درصدد دست‌یابی بدان باشند.
ایرنا: پیشنهاد شما برای اینکه بتوان این نسل را شناخت و با آنها ارتباط برقرار کرد، چیست؟
به نظرم افرادی که مسئول و متصدی برنامه‌ریزی برای این نسل هستند، باید حق زندگی این نسل را به رسمیت بشناسند. نکته دیگر اینکه، نظام ارزشی و هنجاری این نسل را بشناسیم و بر اساس آن عمل کنیم.
از طرفی نظام ارتباطی این نسل با نسل پیش از خود متفاوت است. نوع دریافت پیام‌ها و کنش آنها نسبت به این پیام‌ها با آنچه نسل پیشین انجام می‌داد، متفاوت است. آن هم به این دلیل که این جوانان در فضای مجازی زیست و تحقیق کرده و درآمد کسب می‌کنند؛ به طور کلی همه ابعاد زندگی‌شان در این فضاست، در حالی که نسل گذشته که ما باشیم، از فضای مجازی استفاده ابزاری می‌کنیم اما این نسل با فضای مجازی زیست می‌کند.