به گزارش ایرنا، خاک با برخورداری از انواع مواد معدنی و آلی به عنوان بستر اصلی تامین امنیت غذایی ساکنان روی زمین در سایه بی توجهی ساکنان این کره خاکی رو به نابودی می رود و جبران این بحران و بازگرداندن آن به حالت و وضعیت اولیه به سالیان سال زمان نیاز دارد.
خاک به عنوان بستر زندگی در کنار آب، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری، جانداران، گیاهان و همه آفریدها دارد و با وجود قرار گرفتن در پایین ترین سطح هرم زنجیره غذایی اهمیت اساسی در روند این زنجیره دارد؛ با این وجود کمتر مورد توجه ساکنان روی زمین قرار گرفته است.
طبق بیانیه دبیرکل فائو (سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد)، تامین غذا، پایه و اساس پوشش گیاهی برای کشت و مدیریت برای خوراک، فیبر، سوخت و محصولات دارویی، حافظ تنوع زیستی زمین، نگهدارنده یک چهارم از کل تنوع زیستی جهان، نقش کلیدی در تغییرات آب و هوایی و در چرخه کربن، ذخیره کننده و بهبود دهنده منابع آبی در مقابل سیل و خشکسالی از نقش های خاک در محیط است.
بر این اساس با توجه به غیرقابل تجدید بودن و نقش های متعدد و حیاتی خاک در طبیعت، حفظ آن برای آینده پایدار و امنیت غذایی ضروری است.
برای درک اهمیت حفاظت از خاک باید گفت که برای تشکیل یک سانتیمتر خاک در کره زمین به طور متوسط به ۴۰۰ سال زمان نیاز است که در ایران با توجه به فرسایش هشت برابری استاندارد، این زمان ۸۰۰ سال برآورد شده است بنابراین باید توجه مردمی که در ایران زندگی می‌کنند، دولت و حاکمیت به خاکشان به طور متوسط دو برابر متوسط توجه جهانی باشد اما به نظر می رسد که اینطور نیست.
کارشناسان معتقدند که احیای یک سانتی متر خاک در شرایط مناسب به ۱۰۰ سال و در شرایط کنونی با توجه به ادامه آلودگی ها و فرسایش خاک به بیش از ۵۰۰ سال زمان نیاز دارد در حالی که احیای منابع آبی نیازمند حدود ١٠ تا ١٥ سال زمان است.
حفظ و مراقبت از خاک های کشاورزی وظیفه ذاتی کشاورزان است
دبیر اجرایی خانه کشاورز آذربایجان شرقی در مراسم هفته خاک در تبریز حفظ و مراقبت از خاک های کشاورزی را وظیفه ذاتی کشاورزان دانست و گفت: کشاورزان اعتقاد دارند که سرمایه اصلی آنها زمین و خاک است، یعنی کار کشاورزی بیشتر با خاک در ارتباط است و محصولات کشاورزی در بستر خاک تولید می شود چون درآمد، معیشت شان و زندگی شان از طریق خاک تامین می‌شود لذا حفظ و مراقبت از خاک های کشاورزی وظیفه ذاتی کشاورزان است.
مصطفی قنبری خاطرنشان کرد: کشاورزان روش هایی که به صورت تجربی آموختند را با علم و اطلاعات روز تلفیق کردند و در حال حاضر نگه‌داشت زمین در بخش کشاورزی استان رو به بهبود است، منتها مشکلی که کشاورزان ما بیشتر آن را احساس می کنند کوچکی قطعات کشاورزی است که مانع کار بیشتر ماشین‌های کشاورزی و زراعت های به صرفه در روی خاک است؛ به همین خاطر نیازمند موضوع تجمیع و وسعت دادن به سطوح خاک های زراعی هستیم که از دغدغه‌های کشاورزان می باشد.
وی با بیان اینکه نظام بهره‌برداری مناسب با وضعیت آنها می‌تواند بهترین کمک و مساعدت برای کشاورزان باشد، افزود: آمادگی در این زمینه در بین کشاورزان وجود دارد، اما روش‌های مناسب و سازگار و بدون هزینه های اضافی نیاز است که در بخش کشاورزی استان اعمال شود.
دبیر اجرایی خانه کشاورز استان گفت: این کار یک جنبه اجتماعی دارد که باید روی آن بیشتر کار شود که ما در ارتباط با موضوع جامعه‌شناسی روستایی و کشاورزی مشکل داریم. دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقات و ادارات اجرایی ما بیشتر باید با کشاورزان در ارتباط با منافع و مسائل اجتماعی و تاثیر آن در تولید بخش کشاورزی کار کنند و کشاورزان را توجیه و آشنا کنند.
سالانه ۲.۵ میلیارد تن خاک کشور دستخوش فرسایش می شود
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی با بیان اینکه خاک پلی بین دنیای زنده و غیر زنده است، گفت: ایران دارای حدود ۱۶۵ میلیون هکتار گستره است که از این میزان ۸۹.۱ میلیون هکتار بدون خاک و ۷۵.۹ میلیون هکتار دارای خاک است.
احمد بایبوردی اظهار کرد: ۵۷.۵ میلیون هکتار از مساحت کشور خارج از چرخه کشاورزی و تنها ۱۸.۵ میلیون هکتار در چرخه کشت است.
وی ضمن هشدار به اینکه تخریب خاک موجب کاهش و از بین رفتن توان تولید خاک و تهدید امنیت غذایی، تخریب و نابودی مناظر بدیع و چشم انداز طبیعی می شود، خاطرنشان کرد: تخمین زده می شود سالانه حدود ۲.۵ میلیارد تن از خاک های حاصلخیز کشور دستخوش فرسایش شده و علاوه بر از بین بردن خاک های قابل استفاده برای تولید، موجب پر شدن مخازن سدها می شود.
بایبوردی با تاکید بر شناسایی، مدیریت و تعیین میزان تخریب و آلودگی عوامل تهدید کننده منابع خاک کشور، گفت: فرسایش خاک، مصرف بی رویه نهاده های کشاورزی و هدایت فاضلاب ها به اراضی کشاورزی از عوامل از بین رفتن مرغوبیت و آلودگی خاک است و باید با فرهنگ سازی از طریق رسانه های جمعی حفظ خاک را به مطالبه عمومی در جامعه تبدیل کرد.
در هر هکتار اراضی ۱۶ تن به شکل‌های مختلف فرسایش خاک وجود دارد
مدیر هماهنگی ترویج کشاورزی جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی در ارتباط با کارهای ترویجی انجام شده برای حفاظت از خاک، گفت: در کشور و همین طور استان ما، از نظر فرسایش خاک با مشکل جدی مواجه هستیم.
آیت الله عبادپور با بیان اینکه در هر هکتار به طور متوسط ۱۶ تن به شکل‌ها و شیوه های مختلف فرسایش وجود دارد، افزود: یک معضل دیگری که در استان ما وجود دارد، کمبود مواد آلی خاک ها هست که در این راستا ما با استفاده از کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی سعی می‌کنیم هم در ارتباط با فرسایش خاک و هم افزایش مواد آلی با استفاده از کشاورزی حفاظتی، حفظ بقایای گیاهی و جلوگیری از شخم در موازات شیب اطلاع رسانی کنیم.
وی با بیان اینکه تاکید ما بر این است که شخم ها در راستای عمود بر شیب باشد، افزود: همین‌طور توصیه ما به استفاده و جلوگیری از فرسایش خاک به شیوه های بیولوژیک با استفاده از بذر پاشی در مراتع است و نیز تاکید ما در برنامه‌های ترویجی این است که دام مازاد بر مراتع را کشاورزان و دامداران کنترل کنند.
عبادپور ادامه داد: یکی از معضلاتی که در این زمینه وجود دارد افزایش دام مازاد بر ظرفیت مراتع است که باعث فرسایش بیش از پیش خاک می شود که سعی می کنیم با استفاده از جشنواره‌ها و روزهای مزرعه که داریم کشاورزان را با مشکلی که در زمینه آب و خاک داریم، آشنا کنیم.
برنامه ریزی برای اجرای ۳۰۰ هزار هکتار کشاورزی حفاظتی در آذربایجان شرقی
مدیر امور زراعت جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی نیز استفاده از روش های خاک ورزی حفاظتی را یکی از اساسی ترین روش های حفظ خاک دانست و گفت: جهت نگهداری از خاک باید اقدامات ویژه و بیشتری انجام دهیم که یکی از این اقدامات، جلوگیری از فرسایش خاک اعم از فرسایش آبی و فرسایش بادی است.
جلال رحیم زاده خاطرنشان کرد: با روش‌های مختلفی می توان از فرسایش هایی که در اراضی شیب دار، به خصوص در اراضی شیب دار دامنه کوه ها یا تپه ها اتفاق می‌افتد جلوگیری کرد. با توجه به اینکه شخم موازی شیب باعث می‌شود در زمان بارندگی اکثر خاک ها سست شوند و با روان آب هایی که ایجاد می شود خاک ها هم دچار فرسایش شده و از دسترس اراضی کشاورزی خارج شوند، لازم است که در این نوع اراضی حتماً درجه شیب لحاظ شود.
وی تاکید کرد: در اراضی که شیب بیشتر از ۱۵ درجه است کشاورزی نکنیم. در اراضی شیبدار با شیب ۱۵ درجه نیز شخم ها را به صورت عمود بر شیب انجام دهیم تا خاک ها به صورت روان آب ها از دسترس ما خارج نشوند چرا که این روان آب ها اکثراً تبدیل به سیلاب می‌شود و این سیلاب ها نیز باعث ویرانی شهرها و روستاها می شوند.
رحیم زاده با بیان اینکه یکی دیگر از اقداماتی که برای حفاظت از خاک لازم است، نوع روش آبیاری است، افزود: در اراضی شیبدار به هیچ وجه از روش آبیاری غرقابی استفاده نکنیم و باید به صورت آبیاری نوار تیپ باشد که هم آب از دسترس خارج نشود و هم خاک؛ لذا لازم است که این موارد را لحاظ کنیم تا از خاک به صورت بهینه استفاده کنیم.
وی استفاده از روش های خاک ورزی حفاظتی را یکی از اساسی ترین روش های حفظ خاک عنوان کرد و گفت: کشاورزی حفاظتی یا خاک ورزی حفاظتی یک سیستم است که ما سعی می کنیم بقایای گیاهی را در خاک حفظ کنیم. امسال در طرح های جهش تولید حفظ ۳۰ درصد بقایای گیاهی سال قبل را در برنامه داریم و سعی می‌کنیم که این ۳۰ درصد بقایا در خاک بماند تا از ایجاد روان آب ها جلوگیری شود.
رحیم زاده یکی دیگر از روش های کشت حفاظتی را استفاده از کشت مستقیم بیان کرد و افزود: کشت مستقیم روشی است که از شخم زدن جلوگیری می‌کند و با حداقل شخم و حذف گاوآهن و استفاده از چیزل ها و ادوات ترکیبی، از خاک محافظت می شود.
برای حفاظت خاک باید مانع حرکت خاک از اراضی بالادست شویم
عضو هیئت علمی و معاون پژوهش، فناوری و انتقال یافته های مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی معتقد است: اگر بتوانیم عملیات آبخوان داری را در حوضه دریاچه ارومیه انجام دهیم مانع از افت سطح آبهای زیرزمینی در منطقه خواهیم شد که از راهیابی آب های شور به چاه ها جلوگیری خواهد کرد.
علیرضا توسلی در ارتباط با تحقیقاتی که در حوزه خاک در مرکز تحقیقات انجام شده است، گفت: بخشی از مطالعات صورت گرفته در این مرکز در خصوص حاصلخیزی خاک ها و تولید محصولات زراعی است که روش های مختلف مصرف کودهای زیستی آلی، بیولوژیکی- زیستی و همچنین در خصوص روش های مناسب کاشت، داشت و برداشت و عملیات مکانیکی که برای تولید و کاشت محصول در خاک انجام می شود را شامل می شود.
وی افزود: در حقیقت باید خاک را در محل خود حفظ نمود. یعنی در بحث حفاظت خاک باید مانع حرکت خاک از اراضی بالادست، کوه ها، تپه ها به رودخانه ها، دشت ها و دریاچه ها شویم. آب باید در خاک نفوذ کرده، وارد سفره های زیرزمینی شده و از آنجا به سمت پایین دست ها حرکت کند.
توسلی خاطرنشان کرد: برای حفاظت خاک در عرصه ها و کوه ها یک سری عملیات جنگلداری و شناسایی گونه ها و درختان مناسب برای جنگل های در حال انقراض و یک سری عملیات مرتعداری و شناسایی گونه های مناسب مرتعی برای مراتعی که در اثر چرای بی رویه دام یا عملیات شخم در جهت شیب در حال نابودی هستند، انجام شده است .
اهمیت و نقش هواشناسی در حفاظت از خاک
کارشناس هواشناسی آذربایجان شرقی نیز در گفت وگویی بر اهمیت و نقش هواشناسی در حفاظت از خاک تاکید کرد و افزود: بیشتر شدن پدیده های حدی، باعث فرسایش و تخریب خاک می شود
یونس اکبرزاده خاطرنشان کرد: در دنیا تغییرات اقلیمی اتفاق افتاده است و به تبع آن در کشور ما هم این تغییرات مشهود است. با توجه به این تغییر اقلیم، پدیده های حدی بیشتر شده به طوری که ما الان، خشکسالی‌های شدید را مشاهده می‌کنیم و بارش های سیل آسا را نیز در منطقه داریم. در این شرایط اگر محفاظت خاک اتفاق نیافتد این پدیده‌های مخرب باعث می‌شود که تخریب خاک بیشتر شود، به طوری که در بحث خشکسالی ها، در اثر بادهای شدید و گردوغبارهایی که ایجاد می‌شود فرسایش خاک اتفاق می افتد.
وی ادامه داد: با توجه به اینکه خشکسالی‌هایی که در چند سال اخیر، پی‌درپی اتفاق افتاده و باعث شده است که سطح خاک خشک شود، از طرفی بادهای شدید در اثر کم شدن رطوبت، زیادتر شده است و این بادها منجر به گرد و غبارهای شدیدی در منطقه شده است؛ همه این موارد باعث شده که سطح خاک برداشته شده و فرسایش خاک اتفاق بیافتد و این فرسایش ها هم باعث می‌شود که ما در سال های آینده با فرسایش بیشتر مواجه بوده و خاک ما آسیب ببیند.
اکبرزاده خاطرنشان کرد: ما در هواشناسی، با اطلاع‌رسانی و هشدارهای به موقع در مورد احتمال خشکسالی شدید و بارش های سیل آسا تلاش داریم تا خاک حفظ شده و فرسایش کمتر شود.
روش های سنتی و غرق آبی مزارع و باغات منجر به فرسایش خاک می شود
معاون مدیریت آب و خاک و امور فنی مهندسی جهادکشاورزی آذربایجان شرقی روش های سنتی و غرق آبی مزارع و باغات را عامل مهمی در فرسایش خاک عنوان کرد و گفت: استفاده و حفاظت از منابع باید عملیاتی باشد و فقط در بحث های تئوریک خلاصه نشود.
صادق اسدزاده ادامه داد: کارهایی که در حوزه مدیریت آب و خاک انجام می شود شامل استفاده از سامانه های نوین آبیاری است و خوشبختانه حمایت های انجام شده و یارانه های اختصاص یافته نیز کشاورزان را به استفاده از سامانه های نوین آبیاری سوق می دهد.
اسدزاده افزود: در بخش عمده ای از اراضی استان که به صورت کشت آبی می باشد سیستم های نوین آبیاری عملیاتی شده و در بخش های باقی مانده نیز هماهنگی های لازم صورت گرفته و به بخش های مختلف ابلاغ شده است که در صورت درخواست هر یک از کشاورزان برای استفاده از این مزایا هیچ محدودیتی در مورد منابع و کمک های بلاعوض وجود ندارد و ۸۵ درصد هزینه تجهیز مزارع و باغات تامین می شود.
به گفته مدیر کل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی متوسط فرسایش خاک در ایران ۱۶.۴تن در هکتار است و آلودگی های انسانی و صنعتی نقش اصلی را در آلوده سازی خاک دارد و استفاده بیش از اندازه از سموم و کودهای شیمیایی، پساب ها و فاضلاب ها باعث آلودگی خاک می شود.
هوشنگ جزی عنوان می کند: امروز در کشور شاهد گسترش روزافزون تخریب خاک هستیم و بسیاری از دشت ها دچار فرونشست شده و در فرونشست، بسترهای تولید را از دست داده و قابلیت احیا نیز وجود نخواهند داشت .
وی اجرای طرح های آبخیزداری را در حفاظت از آب و خاک، کنترل رسوب، احیای پوشش گیاهی و تغذیه آبخوان ها بسیار موثر دانسته و خاطرنشان می کند: آبخیزداری هنر مدیریت پایدار یک حوزه آبخیز و تضمین کننده امنیت غذایی و اجتماعی کشور است.
پنجم دسامبر روز جهانی خاک نامگذاری شده و هرسال شعاری برای روز جهانی خاک تعیین می شود و امسال شعار این روز « خاک سرآغاز غذا» تعیین شده است.