به گزارش ایرنا، هرچند که زندگی ماشینی و گرفتاری‌های روزمره، تاحد زیدی میان مردم ایران و سنت‌ها و آیین‌های گذشته فاصله انداخته است، اما هنوز هم جلوه‌ها و نمادهایی از سنت‌های ویژه ایران باستان در ایامی مانند شب یلدا و نوروز به چشم می‌خورد.
شب یلدا در خراسان به 'شب چله' معروف و دارای پیشینه دیرینه‌ای است و مردم در این شب با شرکت در شب نشینی‌های طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات و برگزاری آیین های مختلف، سعی در بهتر گذراندن طولانی‌ترین شب سال دارند.
مردم این منطقه برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال تا آنجا که توان مالی دارند، در خرید میوه‌های مخصوص شب یلدا مانند هندوانه، انار و خربزه کوتاهی نمی‌کنند.
ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر شده و تابش نور ایزدی افزایش می یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشنی بزرگ برپا می‌کردند و با وجود گذر زمان و تاریخ، این شب هنوز هم با گردهم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر سپری می‌شود.
استان خراسان رضوی از جمله مناطقی است که این آیین را با وجود تنوع و تکثر قومیت‌ها در طول سالها به شکل ویژه گرامی داشته است.
یلدا نمادی از فلسفه زندگی ایرانیان
مسوول ثبت آثار ملی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: چلّه یا چهلّه، بخش مهمی از تقویم سنتی ایرانیان از دوران باستان تا دوره معاصر است. در گاه‌شماری باستانی، چله ها در تابستان به چله تموز و در زمستان به چله زمستان نامگذاری می شدند.
محمود طغرایی افزود: چله زمستان به سبب اهمیتی که در زندگی کشاورزان داشته و زمان کشت وکار را مشخص می کرده و از طرفی به موجب باورهای مقدسی که همزمان با شب یلدا و آغاز فصل زمستان، در ابتدای دیماه هر سال با پایان چیرگی سرما و شب های طولانی و تاریک و دور هم جمع شدن، از اهمیت خاصی در زندگی اجتماعی برخوردار بوده است.
وی ادامه داد: چله زمستان شامل چله بزرگ مشتمل بر ۴۰ روز از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه و چله کوچک، یعنی ۲۰ روز پایانی بهمن ماه است.
طغرایی با بیان اینکه در ایران زمین و سرزمین‌های همجوار از دیرباز برای پاسداشت این چله ها، جشن های همگانی خانوادگی برپا داشته و خود را برای آماده سازی زمین به منظور آغاز کشت و زرع و استقبال از نوروز و بهار آماده می‌کردند.
وی اظهار کرد: انقلاب زمستانی و پایان چیرگی سرما و نوید برآمدن خورشید یا مهر تابان، دلگرمی وصف ناپذیری برای همگان بوده است. تمام باورهای مقدس ایرانیان از دیرباز تا کنون، پیروزی نیکی و نور، زندگی و شادی و نیروی اهورایی بر بدی و پلشتی و تاریکی و ناامیدی بوده است.
وی با بیان اینکه این اصول در دینهای توحیدی نیز به قداست نور و پاکی در برابر ظلمت و ناراستی اشاره دارد، افزود: بنابراین آیین‌های شب چله در واقع بخش مهمی از فلسفه زندگی در میان ایرانیان بوده و هست.
مسوول ثبت آثار ملی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: در این شب، خانواده ها در منزل بزرگ خاندان، دور هم جمع شده و با انجام مراسم گوناگون، شب را به شادی و سرزندگی به سحر می‌رسانند.
بررسی‌های پژوهشگران نشان می‌دهد طی هزاران سال گذشته و در نقاط مختلف ایران زمین و سرزمین‌های همجوار، آداب و رسوم گوناگونی در شب چله یا شب یلدا برگزار می‌شود.وی بیان کرد: بررسی‌های پژوهشگران نشان می‌دهد طی هزاران سال گذشته و در نقاط مختلف ایران زمین و سرزمین‌های همجوار، آداب و رسوم گوناگونی در شب چله یا شب یلدا برگزار می‌شود.
طغرایی با اشاره به اینکه برخی از این آداب مانند شب نشینی‌ها ، خوردن خوراکی‌های سنتی و آتش بازی و شاهنامه خوانی در نقاط مختلف، بسیار با یکدیگر شباهت دارد و البته در برخی از مناطق، آداب و رسوم ویژه‌ای دارد.
وی بیان کرد: خراسان از جمله مناطقی است که این جشن آیینی در آن از دیرباز به صورت خاص و با تشریفات منحصر به فردی برگزار می‌شود که به گوشه ای از آنها اشاره می‌کنیم.
مهمانی و شب زنده‌داری
طغرایی یکی از مهم ترین برنامه هایی را که در این شب حتما انجام می‌شود رفتن فرزندان به خانه بزرگترهای خاندان دانست و ادامه داد: این سنت نیکو، زمینه دیدار و گفت و شنود افراد خانواده را در زیر یک سقف به وجود آورده و موجب دلشادی و فرهمندی اعضای خانواده‌ها و اقوام می‌شود.
وی ادامه داد: بازیهای کودکانه یا مناسب بزرگترها مثل آتش بازی، بازیهای محلی و سرگرمی‌های خانگی که شادی آفرین نیز هستند، بخش مهمی از آداب این شب است.
مسوول ثبت آثار تاریخی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی بیان کرد: در گذشته پخت آش رشته هم غذای متداول این شب بوده است؛ فال گیری با دیوان حافظ یا مراسم فال‌گیری همراه با خواندن اشعار و دوبیتی‌هایی متناسب با هر فال، بخشی از برنامه‌های این شب است ضمن اینکه در برخی مناطق خراسان، شاهنامه خوانی نیز رواج دارد.
خوردن میوه، شیرینی‌های محلی و آجیل‌های خشک شده
وی ادامه داد: در گذشته خوردن میوه‌های آخر پاییز، که فصل آنها تمام شده در این شب خیلی مهم بوده است و برای هریک از این میوه‌ها، خواص ویژه ای قائل بودند.
طغرایی گفت: هندوانه، انگور، انار و گلابی از متداول‌ترین میوه‌های این شب هستند؛ به باور مردم در گذشته خوردن هندوانه در این شب موجب می شود که فرد در تابستان سال آینده، دچار گرمازدگی نشود.
وی افزود: در قدیم نگهداری این میوه‌ها برای شب چله، خود روشهای سنتی جالبی داشته است به عنوان مثال انار را پس از برداشت در آبان ماه، در چاله کم عمقی قرار داده و روی آن را با خاک نرم می‌پوشانیدند که می توانستند از آن در شب چله و حتی تا نزدیک نوروز از همان میوه به صورت تازه استفاده کنند.
وی گفت: پخت شیرینی‌های محلی هم اکنون مانند گذشته در برخی از نقاط خراسان رواج دارد؛ این شیرینی‌ها که عمدتا با شیره انگور تهیه می‌شدند، در جشن های سنتی آماده و استفاده می‌شد و انواع کلوچه های سنتی از جمله این شیرینی‌ها بود.
طغرایی بیان کرد: "کِشته" یا میوه‌های خشک شده بخش عمده تنقلات سنتی شب چله هستند و کشته‌های زردآلو، هلو، آلو و دیگر میوه‌های تابستانی در این شب طرفداران بسیاری دارد.
وی افزود: در گذشته این آجیل ها را در طول تابستان جمع آوری و برای شب های طولانی زمستان آماده می‌کردند.
کف‌زنی یا کف‌بیخ
طغرایی با بیان اینکه در مناطق مرکزی و جنوبی خراسان، مراسم جالب توجهی در شب نشینی‌ها برگزار می‌شود، گفت: بیخ، ریشه گیاهی کویری به نام "چوبک" است که در این مناطق جمع آوری و برای این شب آماده می شود.
وی افزود: این خوردنی بدین صورت آماده می‌شود که مقداری از ریشه بیخ را شسته و در داخل ظرف لبه دار بزرگی قرار داده و مقداری آب در آن می‌ریزند.
وی بیان کرد: تمام افرد حاضر در مهمانی با ابزاری که شامل چندین چوب باریک است، چندین ساعت این ریشه‌های رشته شده را اصطلاحا هم می زنند که حاصل این کار کفی شبیه به بستنی است که با شیره انگور و یا شکر شیرین شده و پس از سفت شدن، خورده می شود.
مسوول ثبت آثار تاریخی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: این مراسم در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ملی نیز ثبت شده است.
هدیه شب چله‌ای
طغرایی بیان کرد: در بسیاری از مناطق خراسان رسم است که اعضای خانواده داماد در این شب هدایا، میوه‌ها و تنقلات زیادی را برای خانواده عروس برده و شب مهمان خانواده عروس می‌شوند.
وی گفت: در انتهای شب هم خانواده عروسی هدایایی را به رسم تشکر به خانواده داماد اهدا می‌کنند.
بررسی پژوهشگران نشان می‌دهد در مناطق مختلف خراسان،برنامه مختلف دیگری هم برگزار می‌شود؛آتش پرانی بر بام خانه‌ها در روستاها، نواختن سازهای سنتی ،شعرخوانی و خواندن مثلها، قصه خوانی و دیگر سرگرمی‌هایی که موجب نشاط و سرزندگی خانواده‌ها بشود،همچنان رواج دارد.وی اظهار کرد: بررسی پژوهشگران نشان می‌دهد در مناطق مختلف خراسان، برنامه های مختلف دیگری هم برگزار می‌شود؛ آتش پرانی بر بام خانه‌ها در روستاها، نواختن سازهای سنتی، شعرخوانی و خواندن مثلها، قصه خوانی و دیگر سرگرمی‌هایی که موجب نشاط و سرزندگی خانواده‌ها بشود، همچنان رواج دارد.
طغرایی ادامه داد: در راستای شناسایی، مستندسازی، ترویج و پاسداری از میراث فرهنگی کهن ایران فرهنگی، امسال وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آیین شب چله یا شب یلدا را به صورت مشترک با کشور افغانستان در فهرست جهانی سازمان فرهنگی یونسکو ثبت کرد.
وی گفت: البته این آیین در گستره بزرگتری همچنان برگزار می‌گردد و کشور تاجیکستان و بخشهایی از پاکستان و هندوستان نیز شب چله را پاس می دارند.
وی افزود: هدف سازمان فرهنگی یونسکو در ثبت میراث فرهنگی مشترک بشری، ایجاد همگرایی فرهنگی بین اقوام و بستری برای صلح دوستی و روابط سازنده بین المللی است.
ارمغان یلدا، امید به زندگی
یک پژوهشگر فرهنگ عامه با بیان اینکه کلمه یلدا به معنی متولد شدن است، گفت: از آنجا که به باور قدما، خورشید دوباره در شب یلدا متولد می شود، به این شب "یلدا" می‌گویند.
ناصر رهنما گفت: خورشیدی که در اولین روز دیماه موسوم به چله بزرگ متولد می شود، چندان که باید نمی تواند خود را نشان دهد اما پس از آن، رفته رفته روشنایی و گرمایش بیشتر می‌شود.
وی با اشاره به تقسیم بندی زمستان از سوی پیشینیان به دو چله بزرگ و کوچک، اظهار داشت:طبق این باور، از آنجا که این چله با کلمه بزرگ همراه است، در این ۴۰ روز سخت گیری نمی کند و سرمای زیادی در این مدت را شاهد نیستیم و وقتی چله بزرگ تمام می شود، زمستان را به چله کوچک می سپارد و از آن می خواهد تا زمستان را سخت بگیرد.
وی بیان کرد: این اعتقاد که بارش برف و باران در چله کوچک بیشتر می شود، از قدیم رایج بوده است.
این کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی اظهار داشت: آیین شب یلدا از زمانهای قدیم بین ایرانیان رواج داشته و از قدیم این شب در ایران، آسیای میانه، قسمتی از عراق، عربستان و برخی کشورهای جنوب خلیج فارس جشن گرفته می‌شد.
وی با تاکید بر این نکته که یلدا متعلق به ایران و ایرانی است، گفت: از زمانهای قدیم داستان، افسانه و قصه‌های مربوط به فرهنگ عامه توسط پیرمردان و پیرزنان در این شب روایت می‌شده و دلیل شب نشینی ایرانی ها در شب یلدا هم استقبال از تولد خورشید بوده است.
این پژوهشگر ادامه داد: به اعتقاد گذشتگان، در شب یلدا خورشید دوباره متولد می‌شود و در زمستان در واقع دوران کودکی خود را سپری می‌کند و در حقیقت بهار فصل جوانی خورشید، تابستان سن کمال آن و پاییز هم زمانی است که به پیری می‌گراید و این روند هر سال ادامه دارد.
در این شب، پدربزرگها و مادربزرگها با شاهنامه خوانی، تفال به دیوان حافظ و قصه گویی و روایت کردن داستانهای طولانی از اسطوره های باستان، میهمانان خود را سرگرم می‌کردند.رهنما گفت: قومیت های مختلف در شب یلدا از آداب و رسوم گذشته خود صحبت کرده و با حضور در میان بزرگان به نوعی با آنان تجدید دیدار می‌کردند.
وی اظهار کرد: در گذشته مردم سعی می‌کردند آنچه را از زمین خود برداشت می‌کردند در این شب استفاده کنند و تمام طول پاییز برای جمع آوری تنقلات و خوراکی های ویژه این شب و پخت شیرینی و نانهای خانگی اقدام و هم چنین چند روز مانده به شب یلدا آنها را نمک زده و یا در روغن تفت می‌دادند.
رهنما با بیان اینکه خراسان رضوی و شمالی به دلیل دارا بودن اقوام مختلف، آیین های گوناگونی را در هر یک از ایام سال دارند، گفت: در برگزاری شب یلدا اشتراک‌های فراوانی بین اقوام مختلف این استان ها به چشم می‌خورد.
وی بیان کرد: مردم در قدیم معتقد بودند میان فرشته خوبی و بدی در این شب جنگی در می‌گیرد که با شکست اهریمن (فرشته بدی) در طلوع آفتاب به پایان می‌رسد.
این پژوهشگر با اعتقاد به اینکه یلدا از دیرباز به عنوان شب صله رحم، محبت و حرمت گذاشتن به بزرگان مطرح بوده است،گفت: شب نشینی در خانه پدربزرگها به دلیل احترام و حرمتی که ایرانیان برای پدران و مادران قائل هستند، انجام می‌شود.
وی افزود: در این شب، پدربزرگها و مادربزرگها با شاهنامه خوانی، تفال به دیوان حافظ و قصه گویی و روایت کردن داستانهای طولانی از اسطوره های باستان، میهمانان خود را سرگرم می‌کردند.
رهنما گفت: خواندن ترانه‌های دنباله دار بومی، با مضامین عاشقانه یا امید و صمیمیت، نقالی خوانی در کنار بهره‌مندی از هنرمندی نوازندگان و بخشی‌ها که بیشتر در روستاها فعالیت داشتند، از جمله آیین‌هایی است که بیشتر در میان کردهای خراسان مرسوم بود.
این پژوهشگر به خواص میوه‌های خاص این شب اشاره کرد و افزود: بیشتر میوه‌ها در حکم واکسنی برای پیشگیری از بیماری و به ویژه سرماخوردگی بوده است.
خواندن ترانه‌های دنباله دار بومی، با مضامین عاشقانه یا امید و صمیمیت، نقالی خوانی در کنار بهره‌مندی از هنرمندی نوازندگان و بخشی‌ها که بیشتر در روستاها فعالیت داشتند، از جمله آیین‌هایی است که بیشتر در میان کردها مرسوم بوداو گفت: از آن جایی که طولانی بودن شب یلدا دغدغه ایجاد می کرد، مردم سعی می کردند با تفال زدن به دیوان حافظ که اشعاری سراسر شور و پاکی دارد، امید به زندگی را برای میهمانان به ارمغان آورده و این شب دراز را کوتاه کنند.
جای پای یلدا در عمق تاریخ
یک کارشناس مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز با اشاره به پیشینه درازدامنه آداب و رسوم شب یلدا در خراسان گفت: واژه خور یعنی خورشید و روز پس از شب یلدا را "خورروز" یا روزخورشید می نامیدند و حتی نام خراسان نیز از خور به معنای خورشید و سان به معنای سرزمین گرفته شده است.
هاشم حسینی افزود: برای همین طلوع خورشید در این سرزمین به نسبت سایر سرزمین‌ها از معنای عمیق تری برخوردار است و حتی شب یلدا هم به مناسبت اینکه اولین بارقه‌های نور خورشید به سرزمین خراسان باریده می‌شود، جایگاه مهمی دارد.
وی گفت: نزد مردم ایران به طور عام و مردم خراسان به طور ویژه، خورشید نماد زندگی ، روشنایی و کار و فعالیت است.
وی با بیان اینکه شب یلدا بلندترین شب سال و آخرین شب پاییز است، اظهار کرد: به دلیل اینکه پس از شب یلدا، شبها کوتاه تر و روزها بلندتر می‌شود در ایران از گذشته‌ها، شب یلدا را به عنوان شب زایش خورشید، با آداب و رسوم و آیین‌های خاص‌تری برگزار می‌کنند.
حسینی اظهار کرد: در سرزمین خراسان به دلیل گستردگی زمین و منابع خدادادی، اقتصاد و معیشت مردم از شیوه کشاورزی و دامداری تامین می‌شود که این امر امروزه نیز ادامه دارد.
وی افزود: به همین دلیل مردم این خطه پس از پایان مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول، آغاز فصل سرما را زمانی برای تجدید قوای خود می‌دانستند و برگزاری آیین شب یلدا نیز توام با شب زنده داری و خوردن خوراکی‌های انرژی زا بوده است.
وی بیان کرد: به طور کلی شب یلدا شب زندگی، شادابی و مهرورزی و نیز شب انس و الفت است و از آنجا که در دین مبین اسلام نیز صله رحم یکی از آموزه های اخلاقی و دینی مورد تاکید است در این شب پیوند دین، مذهب و سنت را به خوبی شاهدیم.
حسینی گفت:در این شب رسم بر این است که پدربزرگها و مادربزرگها کانون اصلی تجمع افراد خانواده هستند که همین موضوع باعث افزایش حس احترام و ارزش‌گذاری کوچکترها به بزرگترها و تقویت حفظ همگرایی خانوادگی می‌شود.
وی بیان کرد : در این شب بازگویی خاطرات و بازخوانی افسانه ها توسط پیرمردانی که چانه گرمی دارند و حتی خواندن متون منظوم و منثور مانند شاهنامه فردوسی، کتاب حمزه حیدری یا دیوان حافظ و حتی قصه‌هایی که در بین عامه مردم از جایگاه خاصی برخوردار بوده است مانند داستانهای "امیر ارسلان نامدار" در بین مردم رایج بوده است.
بر حسب اعتقادات قدیم در نگاه طب سنتی طبایع انسان به دو طبع سرد و گرم تقسیم‌بندی می‌شد که ترکیبی از شدت و ضعف چهار عنصر خون، صفرا، سودا و بلغم در هر فرد می‌دانستند.وی با بیان اینکه برگزاری آیین شب زنده داری در طولانی ترین شب سال همراه با خوردن خوراکی های متعددی بوده است، گفت:خوردن هندوانه در شب یلدا در کل کشور از جمله در بین مردم خراسان رضوی یک رسم دیرینه است.
حسینی افزود: بر حسب اعتقادات قدیم در نگاه طب سنتی، طبایع انسان به دو طبع سرد و گرم تقسیم‌بندی می‌شد که آنرا ترکیبی از شدت و ضعف چهار عنصر خون، صفرا، سودا و بلغم در هر فرد می‌دانستند.
این کارشناس مردم شناسی بیان کرد: خراسانی‌ها معتقدند که خوردن هندوانه در شب یلدا باعث گرمی مغز و کاهش سوزندگی جگر می شود و اعتقاد دارند خوردن هندوانه چهار عنصر اصلی را، که شکل دهنده طبع انسانی است، به حالت تعادل و اعتدال می‌رساند.
وی با بیان اینکه همچنین به دلیل فرارسیدن فصل سرما انسان نیاز به نیرو و توان بیشتری دارد که خوردن مغز بسیاری از میوه‌ها از جمله بادام، گردو، پسته و مغز میوه‌هایی که در خراسان زیاد کشت می‌شود مانند هندوانه، خربزه و کدو مرسوم است که تهیه و آماده کردن اینها معمولا توسط زنان صورت می‌گیرد.
شب یلدا ز راه آمد دوباره/بگیر ای دوست از غم ها کناره
شب شادی وشور و مهربانی است/زمان همدلی و همزبانی است
در آن دیدارها تا تازه گردد/محبت نیـز بی اندازه گـردد
به هرجا محفلی گرم و صمیمی است/که مهمانی درآن رسمی قدیمی است
به دور هم تمام اهل فامیل/شده بر پا بساط میوه ، آجیل
ز خوردن خوردن این شـام چله/شود مهمان حسابی چاق و چله
همه با انتظاری عاشقانه/نظر دارند سوی هندوانه!
نشسته با تفاخر تــوی سینی/کنارش چاقویی را هم ببینی
چو گردد قــاچ قــــاچ آن هندوانه/شود آب از لب و لوچه روانه!
بساط خنده و شادی فراهم/اس ام اس می رسد پشت سر هم
جوانان آن طرف تر جوک بگویند/دل از گرد و غبار غم بشویند
کسی را گر صدایی نیم دانگ است/در این محفل پی تولید بانگ است
ببندد چشم و جنباند سرش را/بخواند شعرهای از برش را
چنین با شور و نغمه ،شعر و دستان/خرامان می رسد از ره زمستان
شمردم مـن ز چلـه تا به نـــوروز/نمانده هیچ؛ جز هشتاد و نه روز
کنون معکوس بشمارید یاران/که در راه است فصل نوبهاران….