میدان مین تنظیم‌گری فضای مجازی
در میان بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی، شاید به سختی بتوان مشخص کرد که تنظیم کدام یک از همه دشوارتر است. از آنجایی که تنظیم‌گری در اصل یک هنر است و مهارت‌های مختلفی را می‌طلبد، تنظیم‌گری در تمامی حوزه‌ها را میتوان حرفه‌ای پیچیده با چالش‌هایی در سطوح گوناگون معرفی کرد. اما در این بین تنظیم‌گری فضای مجازی و جهان دیجیتال به دلیل سرعت بالای تحولات و رشد برق‌آسای فناوری در کنار نوپدید بودن تنظیم‌گری آن، بخشی خاص از تنظیم‌گری و به تعبیری «میدان مین تنظیم‌گری» است که حتی منابع دولت‌های توانمند در کشورهای توسعه‌یافته را در مدت زمانی طولانی به‌شدت درگیر می‌سازد.
در این بین تنظیم‌گری فضای مجازی و جهان دیجیتال به دلیل سرعت بالای تحولات و رشد برق‌آسای فناوری در کنار نوپدید بودن تنظیم‌گری آن، بخشی خاص از تنظیم‌گری و به تعبیری «میدان مین تنظیم‌گری» است به‌صورت سنتی، فضای مجازی در نظام‌های حکمرانی متولی مشخصی ندارد. عموماً بازوی ارتباطاتی و مخابراتی دولت وظیفه تأمین، نگهداری و تقویت زیرساخت‌های مربوطه را بر عهده می‌گیرد؛ بخشی از دستگاه سیاست‌گذاری اقتصادی، به الزامات اقتصاد دیجیتال می‌پردازد و سیاست‌گذار فرهنگی نیز ترویج فرهنگ ملی از طریق ابزار نوین فضای مجازی را پیگیری می‌کند.
دادگاه‌ها نیز در صورت وقوع جرم و وارد آمدن آسیب به شهروندان، به حوزه فضای مجازی ورود پیدا می‌کنند. این تقسیم کار در سال‌های اخیر در برابر چالش‌ها و مسائل متعدد فضای مجازی نتوانسته کارآمد و اثربخش عمل کند و چندوجهی‌بودن مسائل در کنار مشکل هماهنگ‌ساختن بخش‌های مختلف نظام حکمرانی، به حل نشدن مسائل یا بد حل شدن آن‌ها انجامیده است.
این موضوع سبب شده است تا تنظیم‌گرها در بخش‌های مختلف به سمت ایجاد سازوکارهای گفت‌وگو و اقدام مشترک روی آورده تا از این طریق بتوانند بر چالش‌های فضای مجازی غلبه یابند. مهم‌ترین مصداق آن را میتوان انجمن همکاری تنظیم‌گری دیجیتال (DRCF) بریتانیا دانست که در این یادداشت به بررسی آن پرداخته شده است.
برگزیت و مدل جدید تنظیم‌گری بریتانیایی
انجمن همکاری تنظیم‌گری دیجیتال که در این یادداشت به اختصار انجمن نامیده می‌شود، یک مدل تنظیم‌گری پلتفرمی جدید است که در جولای سال ۲۰۲۰ معرفی شد. «تنظیم‌گر رقابت و بازار»، «دفتر کمیساریای اطلاعات و تنظیم‌گر ارتباطات»، «سه تنظیم‌گر بریتانیایی مرتبط با فضای مجازی» بودند که این انجمن را تشکیل دادند و سپس در آوریل ۲۰۲۱، سازمان راهبرد امور مالی نیز به این انجمن پیوست.
این انجمن با تکیه بر روابط حرفه‌ای این سازمان‌ها با یکدیگر تشکیل شد تا سطح عمیق‌تری از همکاری بین تنظیم‌گرها برای غلبه بر چالش‌های منحصربه‌فرد پلتفرم‌های آنلاین ایجاد شود. اکنون دستورکار سیاستی بریتانیا برای واکنش تنظیم‌گرانه در حوزة دیجیتال، بر روی دو مساله اصلی متمرکز شده است: اصلاح آسیب‌های آنلاین (که عمدتاً مسائل اجتماعی و سیاسی هستند) و دنبال کردن رویکرد حمایت از رقابت (با پرداختن به بازارهای ناکارآمد و مروج انحصار که جلوی نوآوری بیشتر را گرفته و منافع کاربران را به خطر می‌اندازند). این دستورکار را باید در پرتوی تغییر جهت‌گیری ژئوپولیتیکی دولت بریتانیا در سال‌های اخیر فهم کرد که منجر به برگزیت و خروج این کشور از اتحادیه اروپا شد.
پیوند علم و امنیت در بریتانیا
برگزیت منجر به گسستی عمیق از رویه پیشین سیاست‌گذاری در بریتانیا و بازبینی اساسی نقش و کارکردهای قانونگذاران در این کشور شد. دولت محافظه‌کار بریتانیا در مارس سال ۲۰۲۱ از «بریتانیای جهانی» نام برد. بریتانیایی که از رویکرد یکپارچه‌تر در تصمیم‌گیری سریع‌تر، سیاست‌گذاری مؤثرتر و اجرای منسجم‌تر سیاست‌ها با کنار هم قرار دادن دفاع، دیپلماسی، توسعه، اطلاعات و امنیت، تجارت و جنبه‌های سیاست داخلی در تعقیب اهداف بین‌دولتی و ملی حمایت می‌کند.
این کالیبراسیون ژئوپلیتیک جهانی، بریتانیا را به عنوان یک کشور دغدغه‌مند در زمینة امنیت ملی که با دشمنان جدی مواجه است و نیازمند رویکرد بسیج کل جامعه برای تاب‌آوری در برابر مشکلات است تصور می‌کند. با وجود چنین ملاحظاتی، ایدئولوژی جهانی-بریتانیایی باید در زمینه مقررات پلفترم‌ها نیز جدی گرفته شود، زیرا پیامدهای آن به طور فزاینده‌ای مشهود است. پس از برگزیت، دفاع بریتانیا از زیرساخت‌های ملی‌اش جدی‌تر گرفته شد. نفوذ فضای دیجیتال نیز باعث شد امنیت سایبری اهمیت ویژه‌ای پیدا کند. بریتانیا در این زمینه نگاهی «دوانگارانه» دارد؛ یعنی جهان را به دو اردوگاه آزادی دیجیتال و اقتدارگرایی دیجیتال تقسیم می‌کند که دومی همیشه در حال توطئه برای تسخیر اولی است.
اکنون دستورکار سیاستی بریتانیا برای واکنش تنظیم‌گرانه در حوزه دیجیتال، روی دو مساله اصلی متمرکز شده است: اصلاح آسیب‌های آنلاین و دنبال‌کردن رویکرد حمایت از رقابتاز این رو بریتانیا در امنیت سایبری نگاهی بدبینانه به کشورهایی نظیر چین و روسیه داشته و جلوی فعالیت آزاد شرکت‌هایی مانند« هوآوی» را می‌گیرد که خود به‌نوعی بازتولیدکننده تفکر حاکم بر دوره جنگ سرد است.
مدل تنظیم‌گری بریتانیایی در حوزه فضای مجازی تنها با پشتیبانی‌هایی برخاسته از دغدغه‌های امنیتی حمایت نمی‌شود. این مدل به‌شدت نیازمند سطح بالایی از دانش و تخصص است. همان‌گونه که دانشگاه‌های این کشور نقش مهمی در تعریف قوانین مالی و بانکداری پیشرفته بریتانیا از دهه ۱۹۸۰ داشته‌اند، تنظیم‌گری ملی پلتفرم‌ها نیز بر پایه مشارکت آن‌ها در تعریف مقررات دقیق و روش‌مند فنی استوار است.
انجمن و تقسیم کار تخصصی
موفقیت بریتانیا در تنظیم‌گری فضای مجازی، تاحدی به معماری خاص و تنوع‌گرای انجمن همکاری تنظیم‌گری دیجیتال نیز وابسته است. گردآمدن تنظیم‌گرها در کنار یکدیگر در این انجمن باعث شده تا نوعی تقسیم کار شکل گرفته و این انجمن، تبدیل به مرکزی برای اتخاذ اقدامات هماهنگ شده است. تنظیم‌گر رقابت و بازار در این انجمن، ادغام شرکت‌های پلتفرم‌ها را بررسی کرده، مطالعات بازار را انجام می‌دهد و در مورد رفتارهای ضدرقابتی و انحصارجویانه پلتفرم‌ها تحقیق می‌کند.
این تنظیم‌گر برای انجام این قبیل اقدامات، به‌خوبی توانسته است تا ظرفیت زیرمجموعه خود، واحد بازارهای دیجیتال، را به خدمت بگیرد. تنظیم‌گر ارتباطات در این انجمن، با پنج کمیسیون زیرمجموعه خود (استانداردهای پخش، تلویزیون، ارتباطات از راه دور، رادیو و ارتباطات رادیویی) بخش‌های رادیو و تلویزیون، خطوط تلفن ثابت، تلفن‌های همراه، خدمات پستی و خدمات ارتباطات بی‌سیم را تنظیم‌گری می‌کند.
این نهاد از اواخر سال ۲۰۲۰، از سوی دولت، مسئول تنظیم‌گری آسیب‌های آنلاین هم شد که این اتفاق، دامنه اختیارات این نهاد را گسترش داده است. دفتر کمیساریای اطلاعات، عضو دیگر این انجمن، یک نهاد عمومی مستقل است که توسط وزارت دیجیتال، فرهنگ، رسانه و ورزش بریتانیا حمایت می‌شود. کمیسر اطلاعات، یک مقام منصوب از سوی ملکه است که تنظیم‌گر مستقل بریتانیا برای حفاظت از داده‌ها و آزادی اطلاعات بوده و مبتنی بر قانون "حفاظت از داده‌ها" مصوب ۲۰۱۸ و قانون "آزادی اطلاعات" مصوب ۲۰۰۰، دارای مسئولیت‌های کلیدی در زمینه حفاظت و آزادی اطلاعات است.
در نهایت بین اعضای این انجمن باید به سازمان راهبرد امور مالی اشاره نمود که به تازگی در حوزة تنظیم‌گری فضای مجازی شروع به پذیرفتن نقش‌های بیشتری کرده است. نقش اصلی این سازمان، نظارت بر حدود ۵۱ هزار شرکت خدمات مالی و بازارهای مالی در بریتانیاست. ماموریت این نهاد توسط قانون "خدمات مالی و بازار" مصوب ۲۰۰۰ تعریف شده است. هدف این سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان و بازارهای مالی و ترویج رقابت است. سازمان راهبرد امور مالی یک نهاد عمومی مستقل است که بودجه آن تماماً توسط شرکت‌های تحت نظارتش تأمین می‌شود. این سازمان هم در برابر خزانه‌داری و هم به پارلمان بریتانیا پاسخگو است. با توجه به موارد اشاره شده، به طور کلی میتوان گفت که« انجمن همکاری تنظیم‌گری» دیجیتال در بریتانیا، نهادی است که توانسته به‌خوبی وجوه مختلف دامنه فعالیت پلتفرم‌های آنلاین را پوشش دهد و از سالها تجربه تنظیم‌گری چهار سازمان تنظیم‌گر تخصصی بریتانیا استفاده کند.
رژیم جدید تنظیم‌گری
از مارس ۲۰۲۰ تا ژوئیه ۲۰۲۱، در حالی که پاندمی کرونا بسیاری از پروژه‌های حکومتی بریتانیا را متوقف کرده بود، گام‌های کلیدی در جهت ایجاد یک رژیم تنظیم‌گری پلتفرمی جدید برداشته شد و نشان داد که نوآوری در بریتانیا هنوز هم مانند دهه‌های گذشته پویا و پرتحرک است. بریتانیا اکنون در مراحل اولیه ایجاد یک رژیم تنظیم‌گری جدید است، که در آن تنظیم‌گرهای کلیدی از طریق ایجاد انجمن همکاری تنظیم‌گری دیجیتال با هم متحد شده‌اند تا مجموعه‌ای از قدرت‌های قانونی را منطقی کنند.
میزان حضور ایرانیان در فضای مجازی به شدت افزایش یافته است. در برابر این وضعیت رویکردهای قضایی با ماهیت سلبی، نمی‌تواند کارآمدی و اثربخشی بالایی داشته باشد البته باید این واقعیت را هم پذیرفت که مدل انجمن در بسیاری از مواقع دست‌وپاگیر است؛ روند تصمیم‌سازی در آن کند بوده و با افزایش اعضا، خود انجمن نیز نیاز به تنظیم مداوم دارد. با این حال این انجمن در نوع خود سازوکار نوآورانه‌ای برای نزدیک‌کردن تنظیم‌گران جهت پرداختن به مسائل مشترک است و می‌تواند درس‌هایی را هم برای نظام تنظیم‌گری ایران نیز دربرداشته باشد.
نتیجه‌گیری
پاندمی کرونا و منتقل‌شدن اجباری شمار وسیعی از امور مانند کار، تحصیل و سرگرمی به پلتفرم‌های مجازی از ابتدای سال ۹۹ به این سو، به‌شدت میزان حضور ایرانیان در فضای مجازی را افزایش داده است. این افزایش حضور، مشکلاتی همچون افزایش نرخ جرایم اینترنتی و افزایش آسیب‌های کودکان و نوجوانان پدید آورده است.
در برابر این وضعیت رویکردهای قضایی با ماهیت سلبی، نمی‌تواند کارآمدی و اثربخشی بالایی داشته باشد و در کنار رنج‌بردن از ظرفیت کم در قیاس با دایره وسیع ذی‌نفعان، دارای پیامدهایی همچون عدم همراهی ذی‌نفعان و مخالفت آن‌ها با منطق سیاست‌گذاری دیجیتال می‌باشد.
تجربه انجمن همکاری تنظیم‌گری دیجیتال این واقعیت را بازنمایی می‌کند که دستگاه‌های تنظیم‌گر در ایران نیاز به هم‌افزایی با محوریت تسهیم دانش و تخصص در راستای حل چالش‌های فضای مجازی کشور دارند. وجود شبکه‌ای که دارای کارآفرین شبکه‌ای پایدار است و می‌تواند تنظیم‌گرها در قالب مناسباتی افقی و مشارکت‌جویانه، به سمت حل تعارضات و افزایش همکاری‌های مشترک دو یا چندجانبه سوق دهد، گام نخست در این مسیر است که نقش نهادهایی مانند اندیشکده‌ها و نهادهای دانشگاهی را پررنگ می‌سازد.