محققان اندیشکده آمریکایی شورای روابط خارجی (CFR) در توصیف وقایع سال ۲۰۲۲ می گویند در این سال هراس از بروز جنگ بزرگ با تهدید حملات هسته‌ای به اروپا بازگشت و درها به طور محکم روی سیاست تعامل استراتژیک ایالات متحده با چین بسته شد.
در بررسی حاضر مهمترین تحولات بین‌المللی که بر روند سیاست منطقه‌ای یا جهانی تاثیرگذار بود مورد بررسی قرار گرفت.
جنگ اوکراین
گاهی سازمان‌های اطلاعاتی مانند «کاساندرای» افسانه‌ای هستند که رخدادها را به درستی پیش‌بینی می‌کنند تا باورشان نشود. در اواخر سال ۲۰۲۱، مقام‌های آمریکایی و بریتانیایی هشدار دادند روسیه به اوکراین حمله خواهد کرد. بسیاری از رهبران اروپایی از جمله «ولودیمیر زلنسکی» رئیس‌جمهوری اوکراین ایده جنگ را رد کردند اما ۲۴ فوریه ۲۰۲۲(۵ اسفند ۱۴۰۰) روسیه یک «عملیات نظامی ویژه» را آغاز کرد که به گفته آن، برای وادار کردن «غیرنظامی‌سازی اوکراین» لازم است.
تهاجم روسیه اختلاف‌های ژئوپلیتیکی قابل توجهی را آشکار کرد. کشورهای غربی پشت کی‌یف جمع شدند. چین و بیشتر کشورهای جنوب جهان با وجود اصرارشان بر مقدس بودن مرزهای ملی این کار را نکردند. برخی حتی این تهاجم را ناشی از گسترش ناتو دانستند.
با این حال، آنها نتوانستند توضیح دهند که چگونه اتحادی که نسبت به ۳۰ سال قبل از قدرت شلیک کمتری در زمین استفاده می‌کرد و یکی از رهبران آن می‌گفت در حال تجربه «مرگ مغزی» بود، به طور ناگهانی روسیه را تهدید کرد. جنگ در اوایل سال میلادی شروع شد اما با پایان یافتن این سال، آتش‌بس بعید به نظر می‌رسد. روسیه زیرساخت‌های حیاتی اوکراین را هدف قرار داده، به این امید که زمستان کاری را انجام دهد که ارتش روسیه قادر به انجام آن نبود تا اراده اوکراین را شکست دهد.
این اتفاق‌ها درحالی رخ داد که سایر کشورهای جهان نیز با پیامدهای این جنگ درگیر شدند و کشورها در حال دست‌وپنجه نرم کردن برای انطباق یا مقابله با شوک‌های قیمتی، اختلال‌های عرضه و کمبود مواد غذایی ناشی از حمله به اوکراین هستند.
افزایش تنش های آمریکا و چین
رقابت قدرت‌های بزرگ چین و ایالات متحده در این سال تشدید شد. استراتژی امنیت ملی دولت جو بایدن که در اکتبر(مهرماه) ۲۰۲۲ منتشر شد، به صراحت به این نکته اشاره داشت که «چین قصد و به طور فزاینده‌ای ظرفیت تغییر نظم بین‌المللی را به نفع نظمی دارد که میدان بازی جهانی را به نفع خود متمایل کند» اما ایالات متحده قصد دارد «برنده رقابت» باشد.
براساس این استراتژی «دولت چین به نظامی‌سازی دریای چین جنوبی توسط پکن، حمایت این کشور از تهاجم روسیه به اوکراین، تلاش‌هایش برای ترساندن تایوان و سرقت گسترده مالکیت معنوی ادامه داده است.» همچنین واکنش تند چین به سفر «نانسی پلوسی» رئیس مجلس نمایندگان آمریکا به تایوان در اوایل تابستان نشان داد که چگونه روابط متشنج میان دو قدرت افزایش یافته است.
در ماه اکتبر(مهرماه) بایدن با جلوگیری از دسترسی چین به تراشه‌های نیمه هادی پیشرفته و فناوری ضروری برای تسلط بر زمینه‌هایی مانند هوش مصنوعی، گامی بزرگ برای محدودکردن رشد چین برداشت. بایدن همچنین به ترغیب دوستان و متحدان آمریکا ادامه داد تا مواضع سخت مشابهی در مورد چین اتخاذ کنند؛ با این حال، تمایل دولت به اقدام یکجانبه، ابتکارهای تجاری کم‌رنگ و پذیرش سیاست صنعتی که می‌تواند مشاغل را از همان دوستان و متحدان بدزدد، تلاش‌های آن را تضعیف کرد.
در اواسط نوامبر(آبان‌ماه) بایدن و «شی جین پینگ» رئیس‌جمهوری چین در حاشیه اجلاس جی۲۰ با یکدیگر دیدار کردند. آنها قول دادند برای کاهش تنش‌های متقابل کار کنند و در زمینه‌هایی مانند تغییرات آب‌وهوایی و سلامت عمومی با یکدیگر تعامل و همکاری داشته باشند. با این وجود، احتمالا سوء‌ظن و خصومت متقابل در سال‌های آینده بر سر این رابطه ویژه همچنان سایه خواهد افکند.
تغییرات آب و هوایی تشدید می‌شود
۴۰ سال پیش، زمانی که دانشمندان برای نخستین‌بار در مورد یک فاجعه آب‌وهوایی احتمالی هشدار دادند، این یک مشکل برای آینده بود اما ۲۰۲۲ نشان داد که آن آینده خطرناک فرا رسیده است. در این سال رخدادهای نادر آب‌وهوایی شدید رایج شد. اروپا موج گرمایی بی‌سابقه ای را تجربه کرد که سبب سوختن جنگل‌ها و خشک شدن رودخانه‌ها شد.
پاکستان یک موج گرمای بسیار شدید را تحمل کرد که بادها و باران‌های موسمی شدیدی را به دنبال داشت و در نتیجه یک سوم کشور زیر آب رفت.
جنوب غربی ایالات متحده نیز یک خشکسالی بی‌سابقه را تحمل کرد که مخازن و منابع آبی این کشور را کاهش داد و بر تولیدات کشاورزی تاثیر گذاشت؛ در برخی از ایالت‌ها تولید محصولات کاهش یافت. در سوی دیگر این کشور، طوفان «یان» فلوریدا را ویران کرد.
هیات بین دولتی تغییرات آب‌وهوایی سازمان ملل متحد در ماه آوریل (اردیبهشت) هشدار داد اثرات تغییرات آب‌وهوایی به زودی غیرقابل برگشت خواهد شد؛ البته این بیانیه چند نقطه روشن در بحث تغییر اقلیم هم داشت.
در ماه اوت(مرداد)، کنگره ایالات متحده قانون «کاهش تورم» را تصویب و بایدن نیز آن را امضا کرد که به عنوان مهمترین گامی که تاکنون برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای برداشته شده، شناخته می‌شود.
به همین ترتیب، دانشمندان پیشرفت‌های تکنولوژیکی ایجاد کردند که ممکن است روزی بشریت را از سوخت‌های فسیلی دور کند اما به طور کلی، اقدامات دولت آمریکا در این زمینه و بسیاری از کشورهای تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای که مهمترین عامل تشدید روند گرمایش زمین هستند، همچنان با تأخیر همراه است.
نشست تغییرات اقلیمی سازمان ملل(COP۲۷) در «شرم‌الشیخ» مصر با یک توافق «ضرر و زیان» به پایان رسید که در تئوری، کشورهای ثروتمند را به جبران خسارت کشورهای فقیر متضرر از تغییرات آب‌وهوایی سوق می‌دهد اما این اقدام هیچ پیشرفتی در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای ایجاد نمی‌کند. در عوض، سهم دی‌اکسیدکربن در جو در سال ۲۰۲۲ روند کاملا افزایشی به خود گرفت.
فروکش کردن همه‌گیری کرونا
شیوع کرونا نخستین همه‌گیری جهانی در یک قرن بود اما در ماه سپتامبر(شهریور) ۲۰۲۲، رئیس سازمان بهداشت جهانی پایان همه‌گیری را اعلام کرد. این واقعیت در این موضوع مشهود بود که بسیاری از کشورها، قرنطینه‌ها، محدودیت‌های سفر و اقدامات مرتبطی را که در اوایل سال ۲۰۲۰ در سراسر جهان اعمال کرده بودند، کنار گذاشتند.
کاهش احتمال مرگ ناشی از کووید۱۹ و محافظت در برابر این ویروس، سوی دیگر این موضوع بود. تنها استثناء این روند، چین بود. مدت‌ها پس از اینکه هر کشور دیگری این استراتژی را کنار گذاشته بود، سیاست تحمل صفر را دنبال کرد و به جای آن ترجیح داد در هر زمان و در هر کجا که شیوع بیماری رخ داد، اقدامات سختگیرانه اعمال کند. به همین دلیل در اواخر سال ۲۰۲۲، مردم چین شروع به شورش علیه این اقدامات سختگیرانه کردند و در مقابل دولت چین در ماه دسامبر(آذر) اعلام کرد شروع به کاهش محدودیت‌های کرونا کرده است.
محققان اندیشکده CFR در بررسی این موضوع پیش‌بینی کردند، باتوجه به اینکه چین واکسن بسیار مؤثری در این زمینه تولید نکرده و از واردات واکسن‌های غربی مؤثر نیز خودداری کرده، به احتمال زیاد تعداد تلفات ناشی از کرونا در چین در سال ۲۰۲۳ افزایش خواهد یافت؛ حتی اگر چین از آمار تلفاتی که ایالات متحده و سایر کشورها در سال ۲۰۲۰ تجربه کردند به دور باشد، کرونا برای سال‌ها در آنجا و سایر نقاط به عنوان یک بیماری کشنده باقی خواهد ماند. در پایان سال ۲۰۲۲، بیش از ۲۰۰۰ آمریکایی هر هفته بر اثر کرونا جان خود را از دست می‌دهند.
بحران‌های بشردوستانه
در این سال بحران‌های بشردوستانه در اوکراین عمیق‌تر شد. تداوم تهاجم روسیه سبب شد تعداد بسیار بیشتری از اوکراینی‌ها، مهاجرت و پناهنده‌شدن به کشورهای دیگر از جمله اروپا را تجربه کنند. این روند سبب شد بحران مهاجرت از سایر نقاط جهان کمتر در تیررس رسانه‌ها قرار گیرد در حالی که اکنون ۳۲ میلیون نفر در سراسر جهان پناهنده هستند.
طبق گزارش‌های بین‌المللی با احتساب آوارگان داخلی _ یعنی افرادی که مجبور به ترک خانه‌های خود شده اما همچنان در کشور خود زندگی می‌کنند _ این تعداد در جهان به بیش از ۱۰۰ میلیون نفر می‌رسد. این رقم ۱۳ میلیون بیشتر از سال ۲۰۲۱ است که معادل جمعیت ایرلند، لیتوانی و نیوزلند است.
افزایش پناهندگان و آوارگان داخلی تا حدودی به دلیل جنگ در اوکراین است. وضعیت بشردوستانه در کشورهایی مانند سوریه، افغانستان، سودان جنوبی و یمن بدون هیچ نشانه‌ای از راه‌حل در درگیری‌های اساسی، ناامیدکننده باقیمانده است.
سوریه به تنهایی یک پنجم پناهندگان جهان را تشکیل می‌دهد. افزایش خشونت‌های گروهی در هائیتی باعث شد هزاران هائیتی به خارج از کشور فرار کنند و صحبت از مداخله خارجی برای بازگرداندن نظم را برانگیخت.
یکی از نقاط حساس در آستانه سال ۲۰۲۳، اتیوپی است. در اوایل نوامبر(آبان) دولت اتیوپی و رهبران تیگرایان قرارداد صلحی را امضا کردند که به جنگ داخلی دو ساله پایان داد و بیش از ۵.۱ میلیون نفر را آواره کرد. اما آژانس‌های امدادی بین‌المللی و سازمان‌های بشردوستانه خصوصی نگران هستند که تلاش‌ها برای کمک به اوکراین، کمک‌های مالی را برای بحران‌های بشردوستانه در جاهای دیگر از جمله اتیوپی را محدود کند.
بحران پاکستان
بحران‌های سیاسی، اقتصادی و آب‌وهوایی، پاکستان را در سال ۲۰۲۲ تحت تأثیر قرار داد. در ۱۰ آوریل (فروردین)، «عمران خان» نخست‌وزیر این کشور با رای اکثریت مجلس از سمت خود عزل شد. خان اما بی‌سروصدا به بازنشستگی نرفت. او
با هدف برکناری جانشین خود، «شهباز شریف»، هواداران سیاسی خود را در چند راهپیمایی اعتراضی به پایتخت (اسلام‌آباد) هدایت کرد. اما دولت اندکی بعد او را به نقض قوانین ضد تروریسم پاکستان متهم کرد.
در این کشاکش، خان در یک سوءقصد نافرجام مجروح شد. او شریف و مقام‌های ارشد نظامی را مسئول این حملات دانست و خواستار برگزاری انتخابات زودهنگام در کشورش شد. در حالی که طیف‌های سیاسی همسو با خان در حال راهپیمایی بودند، مقام‌های پاکستانی تلاش می‌کردند بحران بدهی این کشور را حل کنند زیرا ذخایر ارزی مورد نیاز برای تامین مالی بدهی و پرداخت هزینه واردات به‌گونه خطرناکی کم‌شده بود.
صندوق بین‌المللی پول (IMF) بسته کمک مالی را برای دولت پاکستان تائید کرد تا از سقوط فوری اقتصاد این کشور جلوگیری کرد. با این حال، اسلام‌آباد فقط حدود ۳۰ میلیارد دلار به چین بدهکار است که معادل ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی پاکستان است و باید در مجموع حدود ۲ میلیارد دلار وام خارجی در سال ۲۰۲۳ بازپرداخت کند. در همین ماه، باران‌های سیل آسای موسمی، مشکلات سیاسی و اقتصادی پاکستان را تشدید کرد. یک سوم کشور زیر سیل رفت و بیش از یک میلیون خانه ویران شد.
با توجه به تحولات سال ۲۰۲۲ ناظران بین‌المللی می‌گویند این بحران‌ها در پاکستان این احتمال را ایجاد می‌کند که ۲۲۵ میلیون شهروند این کشور سال سختی را در ۲۰۲۳ تجربه کنند.
آشفتگی سیاسی در بریتانیا
مردم انگلیس در این سال شاهد بودند که آشفتگی سیاست بریتانیا را تکانه‌های مهمی داد. کشوری که امپراتوری آن زمانی سراسر جهان را گرفته بود، فقط در دو ماه، سه نخست‌وزیر عوض کرد و همچنین طولانی‌ترین پادشاهی جهان در این سال با مرگ ملکه الیزابت به پایان رسید.
اعتراض‌های پیاپی در خیابان «داونینگ» منجر به استعفای «بوریس جانسون» و جانشینی«لیز تراس» شد اما تراس که آخرین نخست‌وزیری بود که ملکه الیزابت دوم از او خواست دولت تشکیل دهد، فقط ۴۵ روز دوام آورد. تصمیم‌های او در این دوره به کاهش شدید ارزش پوند منجر شد که شوک مهمی به اقتصاد این کشور وارد کرد.
«ریشی سوناک» که به عنوان نخستین نخست‌وزیر رنگین‌پوست بریتانیا روی کار آمده با بادهای دلهره‌آور روبرو شده که از جمله آنها رکود اقتصادی ناشی از تورم ۱۵ درصدی بریتانیاست که بخشی از آن به دلیل افزایش سرسام‌آور قیمت‌های انرژی ناشی از جنگ اوکراین بوده است.
از نگاه محققان اندیشکده آمریکایی CFR اما مشکل بزرگتر و علت گسترده‌تر آشفتگی بریتانیا این است که برگزیت، آن رونق اقتصادی را که طرفدارانش وعده داده بودند، تولید نکرده و سیاستمداران و هواداران برگزیت را از مرز یقین به شک رسانده است.
ترور شینزو آبه
«شینزو آبه» نخست‌وزیر پیشین ژاپن در ۱۷ تیرماه مورد سوء قصد قرار گرفت و جان باخت. وی در یک کارزار انتخاباتی از پشت سر هدف قرار گرفت و جان خود را از دست داد.
شینزو آبه از دسامبر ۲۰۱۲ تا سپتامبر ۲۰۲۰ سکان سیاست ژاپن را در دست داشت. وی طولانی‌ترین مدت نخست‌وزیری این کشور را سپری کرد. در زمان او سیاست‌های ژاپن به شکل قابل توجهی چرخش به راست کرد. آبه یکی از مدافعان سرسخت بازنگری در قانون اساسی صلح‌طلب ژاپن پس از جنگ جهانی دوم بود. در اصل ۹ قانون اساسی ژاپن آمده این کشور برای همیشه از جنگ به عنوان حق حاکمیت ملت و تهدید یا استفاده از زور به عنوان وسیله‌ای برای حل‌وفصل اختلاف‌های بین‌المللی چشم‌پوشی می‌کند.
این حادثه نه تنها ژاپن بلکه جهان را دریک شوک عمیق فرو برد و همه ناباورانه اخبار این ترور را دنبال کردند. برخی از محققان می‌گویند ژاپن هنوز از این شوک بیرون نرفته و به نظر می‌رسد در آینده سیاسی این کشور و منطقه تاثیر داشته باشد.
آبه قدیمی‌ترین نخست‌وزیر در ژاپن پس از جنگ جهانی دوم بود. میراث سیاسی او به‌گونه غیرقابل اجتناب در آینده مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت. همانگونه که «یاسوهیرو ناکاسون» نخست‌وزیر ژاپن در سال‌های ۱۹۱۸ تا ۲۰۱۹میلادی گفت همه سیاستمداران متهم در دادگاه تاریخ هستند.
روزنامه آساهی شیمبون ژاپن صدای بسیاری از مردم این کشور را در مورد این ترور تاریخی این‌گونه بازتاب داد: گلوله‌هایی که شینزو آبه را از پا درآورد، پایه‌های دموکراسی را در ژاپن هدف قرار داد.
چرخش به چپ در آمریکای لاتین
آمریکای لاتین در سال ۲۰۲۲ به چپ گرایش پیدا کرد و شاهد قدرت گرفتن گروه‌های سیاسی متمایل به چپ بود. در سال ۲۰۱۷، سیاستمداران راستگرا بر سیاست در آمریکای لاتین مسلط بودند اما از سال ۲۰۱۸ با انتخاب «آندرس مانوئل لوپز اوبرادور» در مکزیک، جهت وزش بادها تغییر کرد.
«آلبرتو فرناندز» نامزد چپ میانه، مدعی ریاست جمهوری آرژانتین در سال ۲۰۱۹ شد. «لوئیس آرسه» سوسیالیست، ریاست جمهوری بولیوی در سال ۲۰۲۰ را به دست آورد. سال گذشته، «پدرو کاستیو» سوسیالیست، رئیس‌جمهوری پرو و «گابریل بوریچ چپ» رئیس‌جمهور شیلی شد.
گرایش به چپ در سال ۲۰۲۲ ادامه یافت زیرا «سیومارا کاسترو» سوسیالیست دموکرات به عنوان رئیس‌جمهوری هندوراس سوگند یاد کرد؛ «گوستاوو پترو» مبارز سابق شورشی با تبدیل‌شدن به نخستین رئیس‌جمهوری چپگرای کلمبیا تاریخ‌ساز شد و «لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا» رئیس‌جمهور سابق برزیل با شکست دادن رقیبش به ریاست جمهوری بازگشت.
در اواخر دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰، سیاستمدارانی مانند «هوگو چاوز، لولا و اوو مورالس» در انتخابات پیروز شدند و صحبت از «موج صورتی» را دوباره برانگیختند. محققان می‌گویند اینکه آیا روند اخیر یک جزر و مد صورتی دوم را تشکیل می‌دهد، می‌تواند مورد بحث قرار گیرد.
«موج صورتی و چرخش به چپ» عباراتی هستند که در تحلیل سیاسی ظهور دولت‌های چپ در دموکراسی‌های آمریکای لاتین در قرن بیست و یکم و فاصله گرفتن از مدل اقتصادی نولیبرال به کار می‌رود. نکته مهم این است که این رهبران در اجرای وعده‌های خود برای مقابله با بسیاری از نابرابری‌های اقتصادی، جنسیتی و نژادی که کشورهایشان را فراگرفته، به سختی تحت فشار خواهند بود.
همه آنها با کندی رشد اقتصادی جهانی، افزایش نرخ بهره، افزایش تورم و پیامدهای مداوم کرونا روبه‌رو هستند. همزمان، دو قطبی‌شدن سیاسی در سراسر منطقه عمیق‌تر شده است. همین ماه، کنگره پرو «کاستیو» رئیس‌جمهوری این کشور را پس از تلاش برای استناد به قوانین اضطراری استیضاح کرد.