فروکش کرونا و کاهش آمار مبتلایان و قربانیان روزانه همه‌گیری، مهرماه ۱۴۰۱ بعد از ۲ سال و نیم، درهای مدارس را به روی دانش‌آموزانی باز کرد که دو دوره از تحصیلات پایه خود را با وجود مشکلات بسیار، تحت آموزش مجازی گذراندند.
امید بازگشت به شرایط عادی و جبران کاستی‌های ۲ سال دوری از آموزش حضوری، بعد از ظهور نشانه‌هایی از آلودگی شدید هوای شهرهای بزرگ و تعطیلی دوهفته‌ای مدارس برخی شهرهای بزرگ در آذرماه، جای خود را به نگرانی در خصوص سرنوشت سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۲ داده است؛ به ویژه آن که به لطف تردد خودروها و موتورسیکلت‌های دودزا، زباله‌سوزی و مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها و ... در شرایط وارونگی هوا، تا آخر فصل سرما، آلودگی هوا مهمان ناخوانده گاه و بیگاه شهرهای بزرگ خواهد بود. گذشته از آن، زنگ خطر شیوع سویه اومیکرون هم دوباره به صدا درآمده و ممکن است دوباره با شرایط همه‌گیری کرونا مواجه شویم.
فرایندهای یاددهی و یادگیری بر اثر تعطیلات مکرر با بی‌نظمی و آشفتگی مواجه شده است. احتمال فراموشی و دلسردی دانش‌آموزان بر اثر دوری از جو مدرسه زیاد است و تاخیر در به اتمام رسانیدن مباحث درسی نیز اجتناب‌ناپذیر می‌نماید
تعطیلی مدارس که این روزها «آموزش مجازی» خوانده می‌شود، گویا ساده‌ترین و دم دستی‌ترین نسخه‌ای است که برخی مسئولان برای به اصطلاح مدیریت شرایط ویژه آن هم برای محصلان می‌پیچند؛ مساله‌ای که علاوه بر کارشناسان و دست‌اندرکاران امر آموزش، صدای دولتمردان را هم درآورده است.
در حاشیه نشست ارائه و نقد الگوی اجرایی‌سازی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در ۲۸ آذر بود که «یوسف نوری» وزیر آموزش و پرورش تعطیلی مدارس را موجب محرومیت دانش‌آموزان از تربیت موثر دانست و با بیان اینکه درخواست می‌کنم برای آلودگی هوا فکری کنند، گفت: همه هم به ما اعتراض می‌کنند که چرا مدارس تعطیل است در حالی که ما هم در دوران کرونا و هم این ایام، تابع تصمیم دوستان ذی ربط هستیم که این موارد را اعلام می‌کنند؛ اما ما قلبا ناراحت هستیم.
همچنین در جلسه ۳۰ آذرماه هیات دولت بود که رئیس‌جمهوری در اظهاراتی انتقادی با اشاره به خسارت تعطیلی مدارس به روند آموزشی تاکید کرد: هر وقت هوا آلوده می شود تعطیلی مدارس اولین گزینه مسئولان است. ضروری است شیوه‌هایی در کاهش مؤثر آلودگی هوا دنبال شود که در عین حال باعث آسیب به روند آموزش مدارس نشود.
تاثیر منفی آلودگی هوا بر سلامت مردم به ویژه کودکان و نوجوانان قابل انکار نیست، ولی اینکه چاره‌اندیشی مسئولان برای هر مساله‌ای به تعطیلی مدارس ختم شود، پیامدهای عینی و روانی منفی قابل‌توجهی برای دانش‌آموزان و خانواده‌های آنان به همراه دارد؛ تبعاتی که کارشناسان آموزشی و روانشناسی در مورد آن هشدار می‌دهند.
نسخه مجازی جایگزین کاملی برای آموزش حضوری نیست
از نگاه کارشناسان آموزشی، دانش‌آموزان امروز با افت تحصیلی آشکار و پنهان قابل‌توجهی مواجهند و گویا آموزش مجازی سال‌های گذشته در ارتقای سطح تحصیلی و علمی دانش‌آموزان چندان موثر نبوده است. حال که امیدها برای جبران کاستی‌ها پیشین پررنگ شده، احتمال تعطیلی‌های مقطعی نگرانی‌هایی را در میان کارشناسان ایجاد کرده است.
دکتر «کوثر شیخ نجدی» کارشناس مسایل آموزشی در گفت‌وگو با ایرنا در مورد کاستی‌های آموزش مجازی می‌گوید: تعطیلی ناساختارمند و بی‌برنامه مدارس در شرایطی که دانش آموزان بیش از دو سال به دلیل شرایط کرونایی از آموزش حضوری محروم بوده اند، مشکلات زیادی را تولید کرده است. فرایندهای یاددهی و یادگیری بر اثر تعطیلات مکرر با بی‌نظمی و آشفتگی مواجه شده است. احتمال فراموشی و دلسردی دانش آموزان بر اثر دوری از جو مدرسه زیاد است و تاخیر در به اتمام رسانیدن مباحث درسی نیز اجتناب‌ناپذیر می‌نماید.
در بحث تعطیلی مدارس غالبا به بُعد سلامت جسمی دانش‌آموزان توجه شده و پیامدهای روحی و روانی تعطیلی مدارس چندان به چشم نمی‌آیدوی می‌افزاید: راه حل وزارت آموزش و پرورش، برای جبران کاستی‌های آموزشی به کارگیری «آموزش مجازی» است. فارغ از میزان کارآمدی این شیوه آموزشی، به کارگیری آن در شرایط فعلی، بسیار خام‌دستانه و غیر کارشناسی شده است و به جرات می‌توان گفت آموزش مجازی در شرایط نابه‌سامان فعلی، ناکارآمد و عملا غیر قابل اجرا است. دلایل این ناکارآمدی متعدد است. اما به طور کلی به دو مورد می‌توان اشاره کرد. اول به دلیل بحث «فیلترینگ»، امکان ارسال محتواهای آموزشی در اکثر قریب به اتفاق برنامه‌های متداول، با اختلال فراوان همراه است. دوم اینکه معلمان و مدرسان برای آموزش مجازی، لازم است طرح درس‌های جداگانه و محتواهای مجازی متناسبی را از قبل تدارک دیده باشند که با اعلام‌های ناگهانی و غیرقابل‌پیش‌بینی تعطیلی‌ها امکانپذیر نیست.
مصائب تعطیلی یک‌باره مدارس
در حالی آموزش‌ها در هنگامه تعطیلی مدارس به بستر مجازی منتقل می‌شود که بسیاری از پدر و مادرها شاغلند و در صورتی که وسیله الکترونیک مجزایی چون موبایل و تبلت برای کودک داشته باشند و از دریافت آموزش جا نمانند، مجبورند کودکشان را بدون نظارت بر فعالیت‌هایش در فضای مجازی تنها بگذارند؛ همچنان که «روح‌الله محسن رهاوردنژاد» کارشناس حوزه تعلیم و تربیت در گفت‌وگویی رسانه‌ای با اشاره به این که مشکلات آموزش و یادگیری مجازی با توجه به گروه‌های سنی متفاوت است، اظهار می‌دارد: دانش‌آموزان در دوره متوسطه وارد سن بلوغ می‌شوند و نیازمند اطلاعاتی برای بلوغ جسمی و جنسی هستند، از طرفی فضای مجازی اطلاعات فیلترنشده‌ای دارد که توجه به تربیت جنسی و جنسیتی را دچار چالش می‌کند بنابراین دانش‌آموزان بدون مهارت سواد رسانه‌ای نباید وارد فضای مجازی شوند.
از نقطه‌نظری دیگر شیخ نجدی بیان می‌دارد: تعطیلی مدارس در شرایطی اعمال می شود که کارمندان و شاغلان ناچار باید سر کار خود حاضر شوند. گویی آلودگی هوا و مصائب آن به طور انتخابی عمل می‌کند و یقه کارمندان و سایر شهروندان را نمی‌گیرد. به هرحال این تعطیلات ناگهانی عامل تولید یک استرس مضاعف میان خانواده‌ها شده است. آیا امکان دارد کودکان خردسال را در خانه تنها بگذارند؟ یا باید آنها را با خود سر کار ببرند یا به دوستان و خویشانی بسپارند. در عرض چند ساعت چطور کسی را پیدا کنند که آمادگی نگهداری از فرزندشان را داشته باشد؟ در هر صورت نه تنها از بار مشکلات مربوط به ترافیک و آلودگی هوا کاسته نخواهد شد، بلکه نوعی آشفتگی نیز در نظم زندگی شهری رخ خواهد داد که بار روانی آن بر کل جامعه تحمیل می‌شود.
«حمیلا بخشی» روانشناس هم در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا می‌گوید: مسئولان در بحث تعطیلی مدارس تنها به بعد سلامت جسمی دانش‌آموزان توجه دارند در حالی‌که بعد روحی و روانی تعطیلی مدارس را نادیده می‌گیرند. به گفته بخشی دانش‌آموز ابتدایی برای دریافت آموزش‌ها و ارسال تکالیف آن هم در بستر اینترنت کُند این روزها به مشکلات متعددی برمی‌خورد که همین مساله استرس زیادی را به آنها تحمیل می‌کند.
والدین در مورد نگهداری از فرزندشان برای روزهای تعطیل نگرانی‌های بسیاری دارند. به همراه بردن کودکان به محیط کار آن هم برای روزهای متوالی موجب ناامنی روانی برای کودکان می‌شود
بخشی هم مساله نگهداری از دانش‌آموزان را مورد توجه قرار داده و می‌افزاید: والدین در مورد نگهداری از فرزندشان برای روزهای تعطیل نگرانی‌های بسیاری دارند. به همراه بردن کودکان به محیط کار آن هم برای روزهای متوالی موجب ناامنی روانی برای کودکان می‌شود. نگاه‌های مدیران، توجه خارج از عرف همکاران، ورود به بحث تربیتی مادران و ... در این فضا ناگزیر است.
به گفته بخشی نگهداری از کودک دبستانی حتی از سوی اقوام درجه یک هم خانواده‌ها را با مسائل تازه و چالش‌هایی به ویژه در حوزه سبک‌های تربیتی متفاوت مواجه می‌کند. همچنین سپردن کودک به دوست و آشنا برای خود کودک و هم برای خانواده‌ها آسیب و ناامنی روانی به دنبال خواهد داشت.
چه باید کرد؟
شیخ نجدی در این ارتباط چند راهکار پیشنهاد داد و می‌گوید: قاعدتا هیچ یک از ما نمی‌پذیرد که فرزندش در شرایطی از خانه خارج شود که آلودگی هوا سمیتی معادل کشیدن هفت نخ سیگار دارد. راهکار برطرف ساختن این هوای مسموم را به عهده کارشناسان می‌گذاریم اما در بحث تعطیلی مدارس، حتما می‌توان هوشمندانه‌تر رفتار کرد. یک راه این است که با بررسی داده‌های هواشناسی و به کارگیری الگوهای آماری، محدوده زمانی مشخصی را تعیین کنیم که هر ساله در آن، پدیده‌هایی نظیر مه دود فتوشیمیایی و آلودگی هوا به اوج می‌رسد. چنان که در برخی کشورها با پیش‌بینی شرایط فصلی و بررسی‌های علمی، ایامی را به عنوان «تعطیلات زمستانی» در نظر گرفته می‌گیرند. این ایام می‌تواند شناور و در شهرهای مختلف، متناسب با شرایط و الگوهای آب و هوایی، متفاوت باشد.
به گفته این کارشناس مسائل آموزشی، در صورت وجود چنین تعطیلاتی، «کارشناسان آموزشی» می‌توانند برنامه‌های دقیق و منظمی برای این دوره در نظر بگیرند. برنامه‌هایی که مشخص کند، آموزش مجازی در چه حد و با چه مکانیسمی دنبال شود، یا اینکه به طور کلی مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل شوند و طول سال تحصیلی اندکی تغییر کند. حتی ممکن است بررسی کنند که آیا اختصاص این ایام به برگزاری آزمون‌های پایان ترم تا چه حد مضرات ناشی از آلودگی هوا را مدیریت خواهد کرد.
بخشی نیز در مورد راهکار این مساله بیان می‌دارد: مسئولان باید برای والدین شاغل به ویژه در شغل‌های حساس، شرایط ویژه‌ای را درنظر بگیرند. همچنین الگوگیری از کشورهای توسعه‌یافته در حوزه برپایی مهدکودک‌های اضطراری، می‌تواند در مواقع اینچنینی از بار چالش‌های روانی جامعه بکاهد.
نتیجه دو سنجش بین‌المللی «پرلز» و «تیمز» در سال ۲۰۱۹ نشان داد عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان ایرانی پایین‌تر از میانگین بین‌المللی آن بوده استحرف آخر درباره تعطیلات ناشی از آلودگی
بیش از دو سال تعطیلی پیوسته مدارس، به نظر می‌رسد تابوی تعطیلیِ بلندمدت مدارس را نزد دانش‌آموزان و مهمتر از آن نزد مسئولان کشور ما شکسته باشد، به ویژه آنکه تاکید بر عبارت «آموزش مجازی» بار منفی پدیده تعطیلی مدارس را تا اندازه زیادی کاهش داده است؛ آن هم در حالی که نتایج پژوهش سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد مدارس در جهان آخرین جایی بودند که در دوران همه‌گیری کووید ۱۹ تعطیل و نخستین جایی بودند که بازگشایی شدند.
بر اساس آمار یونیسف، در دوره همه‌گیری کرونا آموزش در مدارس ۱۱۱ کشور به صورت حضوری برقرار بود. بر این مبنا ایران از معدود کشورهایی بود که در دوره شیوع کرونا بخش اصلی آموزش مدرسه‌ای را به صورت برخط(آنلاین) برگزار کرد.
همچنین تکیه صرف بر آموزش مجازی، فرصت‌های دسترسی به عدالت آموزشی را در این دوره به صورت معناداری کاهش داد؛ تعطیلی مدارس افت تحصیلی آشکار و پنهان قابل‌توجهی را هم میان دانش‌آموزان رقم زد. این مساله وقتی اهمیت بیشتری می‌یابد که بدانیم نتیجه دو سنجش بین‌المللی «پرلز» و «تیمز» در سال ۲۰۱۹ نشان داده بود عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان ایرانی پایین‌تر از میانگین بین‌المللی آن بوده است. این سنجش‌ها سواد خواندن، نوشتن، ریاضیات و علوم را در دانش آموزان پایه ابتدایی بررسی می‌کند.
این وضعیت زمانی نگران‌کننده‌تر می‌شود که کارشناسان، آسیب تعطیلی‌های مقطعی در میانه آموزش حضوری را بیشتر از دوره کرونا ارزیابی می‌کنند. از نگاه آنان، فاصله گرفتن دانش‌آموزان و معلمان از آموزش مجازی و باور به مقطعی بودن این تعطیلات جدیت دانش‌آموزان در درس‌آموزی مجازی را کاهش می‌دهد. این مساله موجب افت بیش از پیش تحصیلی دانش‌آموزان خواهد شد. آن هم در حالی که قرار است افت تحصیلی دانش‌آموزان در سال تحصیلی کنونی جبران شود.
آخر خردادماه بود که معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش به منظور جبران افت تحصیلی ناشی از تعطیلی مدارس، شیوه‌نامه اجرای طرح تعمیق و تثبیت یادگیری و جبران اُفت تحصیلی دانش‌آموزان را ابلاغ کرد. تعطیلی گاه و بیگاه مدارس به هر بهانه‌ای دستیابی به این هدف را دور و دورتر خواهد کرد. مسئولان بهتر است به جای تعطیلی مدارس، فکری به حال آلودگی هوا کنند که نه فقط سلامت دانش‌آموزان که سلامت همه افراد جامعه را تهدید می‌کند.