سیاست «تولید بارِ اول» که از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و با هدف مقابله با تحریم‌های عدم فروش تجهیزات راهبردی مورد نیاز صنایع طراحی و تدوین شده است، رویکردی جدید است که زمینه را برای ورود جدی و بیش از پیش دانش‌بنیان‌ها به حوزه صنایع بزرگ کشور فراهم می‌کند.
نمونه موفق تولید بار اول، دانش بنیان کردن بخش های مختلف صنایع نفت و گاز است که دولت نیز بر آن بسیار تاکید دارد و معتقد است باید از توان داخلی و شرکت های دانش بنیان در همه زمینه ها استفاده کرد تا بتوان در حوزه نفت و گاز خودکفا شد؛ در واقع می‌توان با استفاده از دانش فنی مهندسان، اقلام مورد نیاز صنایع مختلف را به مرحله تولید رساند و علاوه بر کاهش هزینه تولید، صادرات را هم در کشور افزایش داد. خوشبختانه این اعتماد در دولت سیزدهم وجود دارد و باعث شده است که صنعت نفت و گاز به سمت بومی سازی محصولات مورد نیاز خود با کمک دانش بنیان ها گام بردارد.
تحریم‌های اقتصادی که به طور مستقیم صنایع بزرگ کشور را هدف گرفته، از یک دهه گذشته وارد فاز جدیدی شده است و هر روز نیز شدیدتر می شود. در چنین شرایطی نیاز به برنامه ریزی برای برخورد و مواجهه متفاوت با این تحریم‌ها بیش از هر زمان دیگری احساس می شود. از این رو، راهبردی جدید به پشتوانه شرکت‌های دانش‌بنیان و توانمند داخلی برای بی‌اثر کردن تحریم‌ها در پیش گرفته شده است. این مواجهه هدفمند و متقابل با تحریم‌های عدم فروش تجهیزات راهبردی مورد نیاز صنایع کشور، زیرنظر معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور طی سال‌های اخیر تحت عنوان سیاست تولید بار اول شکل گرفت؛ سیاست جدیدی که برای دانش‌بنیان شدن صنایع بزرگ و با رویکرد ارتباط موثر بین صنعت و شرکت‌های توانمند دانش‌بنیان داخلی ذیل کارگروه تولید بار اول طراحی شد و به صورت هدفمند تولید بار اول تجهیزات و اقلام استراتژیک و راهبردی صنایع مختلف کشور را در پیش گرفت.
این سیاست مهم در زمینه بومی‌سازی اقلام راهبردی صنایع مختلف در ماده ۱۰ قانون جهش تولید دانش‌بنیان، علاوه بر به حداقل رساندن اثر تحریم‌های غرب بر علیه ایران، موجب شد که کشور با این رویکرد مواجهه فعالانه با تحریم‌ها، در صنایع مختلف از جمله صنعت پالایشگاهی و تجهیزات فرآیندی این صنعت و همچنین صنعت پتروشیمی و کاتالیست‌های موجود در این صنعت به خودکفایی و بومی‌سازی اقلام راهبردی زنجیره ارزش نفت و گاز بپردازد و صنعت نفت و گاز کشور به سمت دانش‌بنیان شدن حرکت کند.
علاوه بر این طی ماه‌های اخیر به پشتوانه تولید بار اول و بومی‌سازی این اقلام راهبردی زنجیره ارزش نفت و گاز کشور، ایران توانسته است به صادرکننده این اقلام به کشورهای مختلف تبدیل شود. در ماه‌های اخیر وزیر نفت دولت سیزدهم با اشاره به توانمندی متخصصان داخلی در بازسازی پالایشگاه‌های نیمه فعال کشورهای همسو، از صادرات تجهیزات و خدمات فنی مهندسی ایرانی به پالایشگاه‌های فراسرزمینی جدید ایران در ونزوئلا و سوریه خبر داد که موجب بهبود فروش نفت کشور نیز شده است. همچنین صادرات کاتالیست‌های ایرانی به پتروشیمی‌های روسیه نیز دیگر دستاورد مهم تولید بار اول و بومی‌سازی اقلام راهبردی زنجیره ارزش نفت و گاز کشور بود که موجب افزایش ارزآوری و همچنین بازارسازی جدید برای محصولات دانش‌بنیان تولیدی برای بار اول در کشورهای مختلف دنیا شد.
محمدرضا میرتاج الدینی عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی نیز ضمن تایید این موضوع به خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا اظهار داشت: اگر شرکت‌های دانش بنیان را در صنایع نفت و گاز به کار گیریم و در پیشرفت آنها کوشا باشیم، در واقع صنایع نفت و گاز را توسعه داده‌ایم؛ در نتیجه با توسعه یافتن صنایع می‌توانیم تحریم هایی را که در فناوری های مختلف برای تحت فشار قرار دادن کشور اعمال کرده‌اند، بی‌اثر و خنثی کنیم.
وی افزود: مدیران ارشد وزارت نفت باید به شرکت های دانش بنیان فرصت و میدان دهند. تجهیزات در این حوزه به گونه ای نیست که مهندسان و نخبگان جوان ما نتوانند در شرکت های دانش بنیان نمونه داخلی آن بسازند. البته ممکن است موردی هم پیش آید که تولید آن توجیه اقتصادی نداشته باشد که در این صورت می‌توانیم با سایر کشورها تبادل داشته باشیم. قطعاً با به کارگیری شرکت های دانش بنیان نیز وابستگی ما به کشورهای خارجی کمتر خواهد شد.
نماینده مردم تبریز با اشاره به این‌که دانش بنیان شدن صنایع کشور از طریق بومی سازی اقلام بسیار اهمیت دارد تا جایی که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز بر آن تاکید دارند، تصریح کرد: قطعاً با دانش فنی و دانش بنیان شدن صنایع می‌توانیم در فرآیند تولید خودکفا شویم و صرفه جویی اقتصادی برای کشور فراهم شود. به عنوان مثال هنگامی که قطعه‌ای در کشور تولید می‌شود، به همان میزان از خروج ارز از کشور جلوگیری می کند و در راستای تولید انبوه نیز می‌توانیم به کشورهای دیگر قطعات صادر و ارز وارد کشور کنیم.
در پی نامه سورنا ستاری اولین معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور در دولت سیزدهم به رهبر معظم انقلاب اسلامی و درخواست برای همسوشدن سه قوه و نهادهای حاکمیت برای «توسعه صنایع و شرکت‌های خلاق» در جهت تحقق شعار سال ۱۴۰۱ «سال تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در هامش این نامه تاکید کردند: «به مسئولان ذیربط در این باره تأکید شود».
وی افزود: تجربه موفقی از اعتماد به شرکت های دانش بنیان داریم و خوشبختانه توانستیم ۱۶ قلم کالای تولید بار اول را در کشور به دست آوریم و به مرحله صادرات برسانیم. در واقع این موضوع بیانگر این است اگر این میدان را به شرکت های دانش بنیان بدهیم و به آنها اعتماد کنیم، این گذاره «ما بیش از پیش می‌توانیم» به اثبات می‌رسد.
این نماینده مجلس یادآور شد: یکی دیگر از سیاست های راهبردی ما در جهت بی اثر کردن تحریم ها ایجاد پالایشگاه فراسرزمینی است که در این راستا همکاری موفقی با کشورهای منطقه داشته‌ایم. در حقیقت این سرمایه‌گذاری می‌تواند رشد اقتصادی را هم برای ما و هم کشوری که با آن همکاری می‌کنیم به دنبال داشته باشد.
میرتاج‌الدینی اظهار داشت: ما توانایی خودکفاشدن در تولید تجهیزات را داریم؛ بنابراین باید مهندسان جوان به کار گرفته شوند تا در شرکت های مختلف نقش‌آفرینی کنند و کشور را از وابستگی نجات دهند. در حقیقت تولید اقلام راهبردی این نخبگان می‌تواند زمینه‌ساز دانش بنیان شدن صنایع بزرگ شود.
وی افزود: در این یک سال اخیر همکاری بسیاری میان وزارت نفت و شرکت های دانش بنیان صورت گرفت که این موجب تولید بار اول اقلام راهبردی و دانش بنیان شدن صنایع نفت و گاز شد. باید از وزارت نفت و شرکت های دانش بنیان بابت این همکاری مطلوب تقدیر و تشکر کرد.
برنامه تولید بارِ اول
برنامه تولید بار اول کالاهای فناورانه در قالب ماده ۱۰ قانون جهش تولید دانش بنیان به تصویب مجلس و شورای نگهبان رسیده است. همچنین آیین نامه اجرایی آن در دولت تصویب و ابلاغ شده است.
سورنا ستاری اولین معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری در دولت سیزدهم در مرداد ماه امسال در خصوص شکل‌گیری کارگروه تولید بار اول محصولات فناورانه و تصویب این برنامه در قانون جهش تولید دانش بنیان گفته بود که، این کارگروه به منظور مقابله با تحریم‌های حوزه محصولات فناورانه، با عضویت نمایندگان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت صنعت، معدن و تجارت، در شهریور ۱۳۹۸ تشکیل شده است، در صورت تأیید کارگروه فوق الذکر، برای عقد قرارداد با شرکت‌های دانش‌بنیان به منظور تولید بار اول اقلام فناورانه تحریمی و راهبردی، الزامی به برگزاری مناقصه نیست و معامله مورد نظر بدون انجام تشریفات قانون و مقررات برگزاری مناقصات قابل انجام است. سقف هر قرارداد برای حوزه انرژی ۵هزار میلیارد ریال و برای سایر حوزه‌ها ۲ هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال است.
به گفته وی، تعداد طرح های دریافت شده در این کارگروه طی سه سال گذشته از زمان تشکیل این کارگروه، ۱۹۳ طرح است که از بیش از ۷۰ دستگاه دولتی و حاکمیتی، توسط دبیرخانه کارگروه تولید بار اول دریافت شده و برای ۹۹ مورد از آنها مجوز ترک تشریفات قانون و مقررات برگزاری مناقصات از طرف معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری صادر شده است. ارزش طرح‌های تایید شده معادل ۸۴ میلیون دلار است که تا کنون ۵۳ مورد از آن (به ارزش ۳۵ میلیون دلار) به عقد قرارداد منجر شده و پیگیری عقد قرارداد موارد باقی‌مانده نیز توسط دبیرخانه تولید بار اول در حال انجام است. همچنین بر اساس برآوردهای انجام شده در صورت موفقیت طرح‌های مذکور، سالانه بیش از ۴۵۰ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی حاصل از عدم واردات اقلام بومی‌سازی شده، برای کشور حاصل می شود.
شیوه درخواست مجوز از این کارگروه به این ترتیب است که در صورت درخواست انعقاد قرارداد تولید بار اول، لازم است نامه تقاضا از سوی بالاترین مقام دستگاه اجرایی (مدیران عامل یا رؤسای هیات مدیره شرکت‌ها و همچنین رؤسای موسسات و سازمان‌هایی که طرف قرارداد با شرکت دانش بنیان هستند) به دبیرخانه تولید بار اول معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ارسال شود.