پیروی از مدهای رایج، به‌خصوص در کلانشهرها، به پدیده‌ای کاملا محسوس و ملموس تبدیل شده است. جامعه ایرانی نیـز از این قاعده مستثنا نیست و امروزه در نتیجه فرایندهای جهانی‌شدن و رشد فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، شاهد تغییرات ارزشی و هنجاری در جامعه ایران هستیم و این تغییرات، همه عرصه‌های زندگی ایرانیان را در بر گرفته است.
شناسایی این پدیده و مولفه‌های تاثیرگذار بر شکل‌گیری این رفتار اجتماعی موضوع پژوهشی است که «جواد مداحی» و «علیرضا قبادی» به آن پرداخته و با عنوان «مدگرایی و جوانان: مسئله اجتماعی در حال ظهور» در شماره نخست پاییز ۱۴۰۰ فصلنامه «پژوهش مسائل اجتماعی ایران» منتشر کرده‌اند که خلاصه‌ای از آن را در پی می‌خوانیم.
هدف این تحقیق، بررسی عوامل اجتماعی- فرهنگی مرتبط با مدگرایی جوانان و روش پژوهش از نوع پیمایش و جامعه آماری این تحقیق جوانان شهر تهران بوده است.
مدگرایی و هدف‌گذاری ویژه روی جوانان
مدگرایی مفهومی فراگیر در چرخه زندگی جهان معاصر است؛ پدیده‌ای کـه بیشتر از هر گروهی، جوانان را به‌عنوان پای ثابت خود اغوا کرده و به نظر می‌رسد در حال تبدیل‌شدن به مساله‌ای اجتماعی باشد. مدگرایی از جمله مطرح‌ترین مسائل نوپدید اجتماعی در عصر حاضر به شمار می‌رود، یعنی نوعی از مصرف که نه برای رفع نیازهای زیستی بلکه برای اهداف اجتماعی صورت می‌گیرد.
مدگرایی در میان جوانان، مجموعه‌ای از مصرف، اغوا، مد و فردگرایی است و مانند زنجیری بر پای مسئولیت‌های هنجارمند اجتماعی آنان بسته شده استوجود و حضور فرمی اجتماعی به نام مدگرایی میان جوانان پدیده‌ای رایج است. مفهومی که جای پای خـود را در سبک زندگی و حتی سبک فکری جوانان بازکرده و گام‌های آنان را در ترغیب مصرف‌گرایی، به گام‌هایی شتابان بدل کرده است. گرچه مدگرایی پدیده‌ای است که کمـابیش در میان همه اقشار جامعه وجود دارد اما جوانان و نوجوانان بیش از دیگران بـه «مـد» اهمیت می‌دهند و به عبارتی «مدگرا» هستند.
امروزه جوانان بـا گسـترش وسـایل ارتبـاط جمعـی و فناوری‌های جدید رایانه‌ای، ارتباطـات گسـترده‌ای بـا جوامـع و فرهنـگ‌هـای گونـاگون یافته‌اند و موقعیت آنها در شناخت و فهم ارزش‌ها، باورها و انتخاب هنجارهـای مطلـوب، پیچیده‌تر و مشکل‌تر شده است و چه‌بسا زمینه‌هـای موجـود، باعـث شـده تـا جوانـان و نوجوانان به رفتارها و هنجارهای متضاد با ارزش‌های جامعه خویش رو آورند.
در فرهنـگ مدرن معاصر حاکم بر زندگی جوانان، مصرف و مدگرایی برای قشرهای جوانـان در همـه ابعاد آن اعم از مادی و غیرمادی نشانه‌ای از خوشبختی محسوب می‌شود؛ جوانانی که بـا دغدغه مدگرایانه و نمایش خود در فضـای مجـازی، بـه دنبـال تمـایز و تشـخص‌طلبـی هستند.
تسلط مصرف‌گرایی و تمایل به نیازهای مصرفی به‌ویژه در جوانان، از مفاهیمی اسـت که «ژان بودریار» جامعه‌شناس و نظریه‌پرداز پساساختارگرا در اولویت مفاهیم و نظریات خـود قـرار داده اسـت . او منتقـد مصـرف‌گرایـی حاصل از فرهنـگ جوامـع مـدرن و پسـامدرن اسـت و انسـان عصـر حاضـر را غـرق در مصرف‌گرایی می‌داند. از نظـر بودریـار مصرف‌گرایی مانند یک نیروی مستقل تبدیل به هـدف شده و حتی اگر انسـان‌هـا نیـاز بـه مصـرف نیـز نداشـته باشـند، محکـوم بـه مصرف کردن هستند.
بودریار، این انسان فاقد سرشت و شـکل یافتـه در عصـر رمزگـان را انسانی فاقد میل و اراده معرفی کرده و می‌گوید این انسان بی‌سرشت، وقتی بـه جامعـه مصرفی پا می‌گذارد، هویتی مصرف‌گرا و لذت‌جو می‌یابد، وقتی به دنیای پر از اطلاعـات، پیچیده و متضاد پا می‌گذارد، با درماندگی و بی‌مسئولیتی اراده و میل خود را به دیگـران وا می‌گذارد، معنا را به فراموشی می‌سپارد و می‌گوید به‌جای من اراده کن، اما به‌گونه‌ای کـه من، محروم از لذت مصرف نباشم. چنین انسان‌های بی‌نـام و نشـانی کـه تـوده جدیـد را ساخته‌اند، حتی در پی ایجاد تغییر خـود هـم نیسـتند.
افراد مجرد، وقت بیشتری دارند و از سوی دیگر بیشتر به هویت دنبال‌یابی هستند؛ جلــب توجــه جنس مخالف می‌تواند یکی از کارکردهای مدگرایی میان آنان باشد
با توجه به مصرف‌گرایی غالب در جهان کنونی، می‌توان این نوع از سبک زندگی را با سطحی از تخیل جامعه‌شناسانه در میان جوانان شهرهای بزرگی همچون تهران مشاهده کرد. پژوهش‌های فراوان، حکایت از مدگرایی و مصرف‌گرایی جوانـان دارد . مـدگرایی در میان جوانان، مجموعه‌ای از مصرف، اغوا، مد و فردگرایی است و مانند زنجیـری بـر پـای مسئولیت‌های هنجارمند اجتماعی آنان بسته شده اسـت. پژوهشگران مدگرایی و مصرف جوانان در شهر تهران را پدیده‌ای شایع تلقی مـی‌کننـد .
مجردها از متاهلان مدگراتر هستند
پژوهش مورد بررسی به‌منظور بررسی جامعه‌شناختی مدگرایی و عوامل مرتبط با آن در بین جوانان شهر تهــران صــورت گرفتــه اســت . پس از مطالعــه منابع و تحقیقات داخلی و خارجی، ابعاد مدگرایی و عواملی که انــدیشمندان بــه‌عنــوان عوامل مرتبط با مدگرایی معرفی کرده‌اند، شناسایی و براسـاس یـک پشـتوانه نظری، فرضـیه‌هـا تدوین و در ادامه پرسشنامه تحقیق طرح و با استفاده از روش پیمایش، داده‌هـــای تحقیق جمـــع‌آوری و تحلیل شده است.
نتایج پژوهش حاکی از آن است که، میانگین مدگرایی اعتراضی، مدگرایی فراغتـی، مـدگرایی هویتی و شاخص کلی مدگرایی زنان و مردان بـا هـم تفـاوت معنـاداری نـدارد. میانگین مدگرایی اعتراضی، مدگرایی فراغتی، مدگرایی هویتی و مـدگرایی (شـاخص کلی) مجردان از متاهلان بیشتر است و این تفاوت به لحاظ آماری معنادار است؛ بنابراین مجردان مدگراتر از افراد متاهل هستند.
بـودریار در آرای خود به این امر اشاره دارد که مصرف به فرایند پویایی تبدیل شده است که متضـمن ایجـاد احسـاس هویـت فـردی و جمعی است. افراد حس هویت چه کسی بودن را از طریق آنچـه کـه مصـرف مـی‌کننـد، تولید می‌کنند. دلیل این امر مـی تـوان این نکته باشد که افراد مجرد، دارای وقت بیشتری هستند و از سوی دیگر بیشتر به هویت دنبال‌یابی هستند؛ جلــب توجــه جنس مخالف می‌تواند یکی از کارکردهای آن باشد.
نسبت سن و تحصیلات با مدگرایی
با توجه به یافته‌ها، سن رابطه معناداری و منفی با مدگرایی و ابعاد آن دارد به ایـن معنا که هر چه سن در میان جوانان افزایش پیدا می‌کند مدگرایی در میان آنان کـاهش پیدا می‌کند و مدگرایی بیشتر در سنین پایین‌تر رخ می‌دهـد.
بین افراد تحصیل کرده و فاقد تحصیلات در مـدگرایی تفـاوت معناداری به چشم نمی‌آید
یافته‌های این تحقیق نشـان داد کـه سـن و طبقـه اجتمـاعی اقتصـادی عـواملی تاثیرگذار در ترجیحات پوششی دانشجویان است. باید گفت که با بالا رفـتن سـن میـان جوانان، آنها در انتخاب پوششان مستقل‌تر عمل کرده، همرنگـی کمتـری دارنـد و کمتـر دچار اضطراب می‌شوند و به گفته «ساموئل کلمن» مقولـه مـد را یکـی از اشـکال رفتار جمعی و مترادف با هوس می‌داند. هوس‌ها در طول زمان الگوی خاصی دارند؛ پدید می‌آیند، به‌آرامی شروع به رشد می‌کنند، کم‌کـم نیـرو مـی‌گیرنـد، بـه اوج مـی رسـند و سرانجام روبه‌زوال می‌گذارند و از بین می‌روند.
در ادامه بررسی روابط شاخص‌های گوناگون با مدگرایی باید گفت تحصیلات دارای رابطه معناداری با مدگرایی نیست. البته تحصیلات پدر و مادر جوانان مورد تحقیق رابطه معنادار و مثبت با مدگرایی و ابعاد آن دارد؛ به ایـن معنـا که هر چـه پـدر و مـادر تحصـیلات بـالاتری داشـته باشـند، میـزان مـدگرایی در میـان فرزندانشان بالاتر است. اما بین افراد تحصیل کرده و فاقد تحصیلات در مـدگرایی تفـاوت معناداری مشاهده نشد.
مد؛ ابزاری برای بازتولید جایگاه مسلط مرفهان
بین طبقه اجتماعی با مدگرایی و ابعاد آن نیز رابطه معنادار و مثبت وجود دارد، یعنی هر چه طبقه افراد بالاتر باشد میزان مدگرایی در میان آنان بیشـتر و بـالعکس هر چه طبقه اجتماعی پایین‌تر باشد، میزان مدگرایی در میان جوانان آن طبقه پـایین‌تـر است.
«مد روز بودن» معیاری است که طبقه مرفه برای بازتولیـد جایگـاه مسلط خود تعریف می‌کنند و رابطه قوی میان تشخص‌طلبی و مدگرایی وجود دارد
از نظر «تورستن وبلن» جامعه‌شناس مد مختص طبقه بالای جامعه است که برای کسب درآمد مجبور به انجام کـار نیستند. وقتی مد در سطح جامعه توسعه یابد، توسط طبقات پایین‌تـر تقلیـد مـی‌شـود . طبقات بالاتر نیز همواره برای حفظ موقعیت اجتماعی خود صور جدیـدتری از الگوهـای مصرف می‌آفرینند.
«مد روز بودن» معیاری است که طبقه مرفه برای بازتولیـد جایگـاه مسلط خود تعریف می‌کنند رابطه قوی و مثبت میان تشخص‌طلبی و مدگرایی وجود دارد به این معنـی کـه هـر چه افراد بیشتر به دنبال تشخص‌گرایی باشند مدگرایی در میان آنان بالاتر است.
«مـاکس وبـر» جامعه‌شناس مـد را جلـوه‌ای از سبک زندگی می‌داند. او سبک زندگی را بیش از آنکه بر تولید استوار بداند، بـر الگوی مصرف استوار می‌دانسـت. در نظـر وی، مصـرف فرآینـدی اسـت کـه کردارهـای اجتماعی و فرهنگی متفاوتی را شامل می‌شـود و بیـان‌کننـده تفـاوت میـان گـروه‌هـای اجتماعی است. تفاوت‌هایی که فقط ناشی از عوامل اقتصادی نیست.
دیندارها کمتر به دنبال مد هستند
آیین‌های مذهبی از طریـق تحمیـل انضـباط بـر نقش و قدری خویشتنداری، انسان‌ها را برای زندگی اجتماعی مهیا و از مقولاتی مانند مدگرایی دور می‌کنند
از بحث و بررسی در مورد سبک زندگی می‌توان نتیجه گرفت که مشابهت در الگوی رفتاری و مصـرف، غالبـا با گردآمدن در اماکن خاص و حتی تشابه الگوهای ارزشی و ذهنی همراه است. در باب رسانه‌های همگانی و مجازی نیز رابطه معنادار و مثبت وجود دارد یعنـی هـر چه میزان استفاده از رسانه‌های جمعی و شبکه‌های مجازی مدرن بیشتر باشد، مـدگرایی در میان جوانان افزایش می‌یابد.
یافته‌های دیگر حاکی از آن است که بین دینداری و مدگرایی رابطـه معنـادار و منفی وجود دارد، به این معنا که هر چه افراد دیندارتر باشند مـدگرایی کمتـری داشـته و هر چه افراد پایبندی کمتری به دین داشته باشند بیشتر به مد رو می‌آورند.
«هاری آلپر» چهار کارکرد عمـده دیـن را از نظر «امیل دورکیم» جامعه‌شناس شهیر به‌عنوان نیروهای اجتماعی انضباط‌بخـش، انسـجام بخـش، حیـات بخـش و خوشبختی بخش طبقه‌بندی کرده است. آیین‌های مذهبی از طریـق تحمیـل انضـباط بـر نقش و قدری خویشتنداری، انسان‌ها را برای زندگی اجتماعی مهیا می‌سـازند . تشـریفات مذهبی مردم را گرد هم می‌آورند و بدینسـان، پیونـدهای مشترکشـان را دوبـاره تصـدیق می‌کنند و در نتیجه، همبستگی اجتماعی را تحکیم می‌بخشد.
پژوهشگران این مقاله به جای لیست کردن صرف بوروکراتیـک پیشنهادات پژوهشی، تنها به این پیشنهاد اکتفا کردندکه موضوعی همچون مـدگرایی بیش هر چیز دیگری نیازمند پژوهش‌های پدیدارشناسانه و کیفی است تا بتوان با جهان و گفتمان نسل جوان معاصر آشنا شود و پس از یادگیری زبان و دلایل مدگرایی از زبـان خودشان، نسخه‌ای کاربردی در جهت جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی ناشی از مدگرای افراطی بپیچند.
منبع
«مدگرایی و جوانان: مسئله اجتماعی در حال ظهور»، جواد مداحی و علیرضا قبادی، فصلنامه علمی پژوهش مسائل اجتماعی ایران، پاییز ۱۴۰۰ ، شماره یکم