با افزایش جمعیت شهری و تشدید آلاینده‌های زیست محیطی بیشتر کشورهای جهان از بازیگران صنعتی گرفته تا غیرصنعتی و در حال توسعه با مشکل آلودگی هوا دست و پنجه نرم می‌کنند. از نیمه دوم قرن بیستم، آلودگی هوا به ویژه در کلان‌شهرها به یکی از دغدغه‌های اصلی دولتمردان تبدیل شده‌است زیرا گفته می‌شود آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ و میر در جهان به شمار می‌رود.
احتراق سوخت‌های فسیلی به عنوان منبع اصلی آلودگی هوا شناخته شده که در این ارتباط، همه انواع وسایل حمل‌ونقل با سوخت فسیلی همچون خودروها، اتوبوس‌ها، قطارها، هواپیماها و کشتی‌ها، نیروگاه‌ها و صنایع زغالی و نفتی بیشترین نقش را ایفا می‌کند. در واقع، هرگونه اقدامی که به سوزاندن چوب یا فسیل منجر شود، انتشار گازهای آلاینده را در پی دارد و به آلودگی هوا منجر می‌شود.
اکنون آلودگی هوا به عنوان یکی از بزرگترین تهدیدهای بهداشت محیطی در جهان در نظر گرفته می‌شود که هر ساله عامل مرگ هفت میلیون نفر در سراسر پهنه خاکی است زیرا آلودگی هوا باعث ایجاد و تشدید بسیاری از بیماری‌ها از آسم گرفته تا سرطان، بیماری‌های ریوی و قلبی می‌شود.
اکنون آلودگی هوا به عنوان یکی از بزرگترین تهدیدهای بهداشت محیطی در جهان در نظر گرفته می‌شود که هر ساله عامل مرگ هفت میلیون نفر در سراسر پهنه خاکی استآلودگی هوا بیشتر آسیب‌پذیرترین افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. تخمین زده می‌شود که در سال ۲۰۲۱، مرگ ۴۰ هزار کودک زیر پنج سال به طور مستقیم با آلودگی هوا مرتبط بوده است. افزون بر آن، هزینه‌های اقتصادی روزانه آلودگی هوا ۸ میلیارد دلار یا ۳ تا ۴ درصد از تولید ناخالص جهانی برآورد می‌شود.
آلوده‌ترین شهرها و کشورهای جهان کدامند؟
این پرسش به ذهن متبادر می‌شود که «کدام شهرها و کشورهای جهان آلوده ترین هستند؟»
پایگاه «اسمارت ایر» داده‌های آلودگی هوا در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ را برای ۵۲۹ شهر بزرگ از ۸۸ کشور جهان را تجزیه و تحلیل کرده‌است تا در رتبه‌بندی به روز شده ۲۰۲۲ خود، «۲۵ شهر آلوده جهان» را نام ببرد. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد از ۲۵ شهر آلوده جهان، ۹ شهر در هند، ۴ شهر در چین و ۲ شهر در پاکستان قرار دارند.
بسیاری از شهرها با بدترین کیفیت هوا، در مناطق جغرافیایی مشابهی در جهان قرار دارند. سایر کشورهایی که در این به‌روزرسانی ۲۰۲۲ در فهرست قرار گرفته‌اند عبارتند از بنگلادش، عراق، آفریقای جنوبی، نپال، بحرین، ایران و اوگاندا. کویت و مالی نیز دو کشوری بودند که پس از سال‌ها غیبت، بار دیگر به فهرست پیوستند.
البته از آنجا که آفریقا و آمریکای جنوبی فاقد ابزارهای سنجش و گزارش آلودگی هوا هستند، بنابراین اطلاع از میزان آلودگی در شهرهای این پهنه جغرافیایی دشوار است.
در رتبه‌بندی آلوده‌ترین کشورهای جهان با در نظر گرفتن میانگین سالانه غلظت آلاینده‌های ذرات معلق (PM۲.۵) که در ماه مارس ۲۰۲۲، پایگاه اسمارت‌ایر انتشار داد، فهرست ۱۰ کشور زیر به چشم می‌خورد:
۱- بنگلادش با (۷۶.۹ میکروگرم بر مترمکعب)
۲- چاد (۷۵.۹ میکروگرم بر مترمکعب)
۳- پاکستان ۶۶.۸ میکروگرم بر مترمکعب
۴- تاجیکستان ۵۹.۴ میکروگرم بر مترمکعب
۵- هند ۵۸.۱ میکروگرم بر مترمکعب
۶- عمان ۵۳.۹ میکروگرم بر مترمکعب
۷- قرقیزستان (۵۰.۸ میکروگرم بر مترمکعب)
۸- بحرین (۴۹.۸ میکروگرم بر مترمکعب)
۹- عراق (۴۹.۷ میکروگرم بر مترمکعب)
۱۰- نپال (۴۶.۰ میکروگرم بر مترمکعب)
هزینه‌های اقتصادی روزانه آلودگی هوا ۸ میلیارد دلار یا ۳ تا ۴ درصد از تولید ناخالص جهانی برآورد می‌شوددر شرایطی که کشورهای جهان شرایط خطرناکی را از لحاظ وجود و تشدید آلاینده‌ها تجربه می‌کنند، بسیاری از مردم نگران کودکان خود هستند که باید بیشتر ساعات روز را بیرون از خانه و در فضای مدرسه سپری کنند.
هوای آلوده و معمای تعطیلی مدارس
ابتدایی‌ترین راه‌حل برای حفظ سلامت دانش‌آموزن در هر کشوری، تعطیلی یک روزه یا پیاپی مدارس است. آلودگی هوا در تهران و دیگر شهرهای کشور هر سال بارها موجب تعطیلی مدارس می‌شود که در هفته‌های گذشته شدت گرفته است؛ تعطیلی‌های پی‌درپی که اتلاف زمان آموزش، عقب‌افتادگی درسی دانش‌آموزان، بی‌انگیزگی و حتی تنبلی آنها را در پی دارد.
اکنون حدود ۲۲۰ میلیون دانش‌آموز در سطح جهان وجود دارد و این پرسش‌ها به ذهن می‌رسد که کشورهای دیگر از چه سازوکارهایی در زمان اوج آلودگی برای دانش‌آموزان و نام آموزشی خود استفاده می‌کنند؟ آیا آنها نیز تعطیلی مدارس را برای کاهش اثر بحران آلاینده‌ها پیشنهاد و اجرایی می‌کنند؟
تعطیلی مدارس فقط ویژه ایران نیست و کشورهای دیگری همچون چین، هند، پاکستان، بنگلادش و غیره نیز از این سازوکار در مواقع بحرانی استفاده می‌کنند. به عنوان نمونه در هند به ویژه شهر دهلی، فعالیت دانش‌آموزان در فضای باز و کلاس‌های تربیت‌بدنی در هوای آلوده، ممنوع اعلام می‌شود و در صورت تشدید آلودگی، مدارس را تعطیل می‌کنند.
تعطیلی مدارس فقط ویژه ایران نیست و کشورهای دیگر همچون چین، هند، پاکستان، بنگلادش و غیره نیز از این سازوکار در مواقع بحرانی استفاده می‌کننددر کشورهای توسعه‌یافته اما ایمن‌سازی مدارس در اولویت است؛ به عنوان نمونه در شیکاگو و لندن راهکارهای خلاقانه اتخاذ می‌شود. در این مناطق اگرچه مدارس نزدیک به خیابان‌های شلوغ و پرترافیک ترافیکی قرار گرفته که دانش‌آموزان را در معرض سطوح ناسالم آلودگی هوا قرار می‌دهند اما موانع گیاهی و درختان، از دانش‌آموزان، معلمان و کارکنان مدارس حفاظت می‌کند.
همانگونه که اشاره شد، این مدارس با خطرهای آلودگی ترافیکی بالایی روبرو هستند و عبور روزانه ۲۰۰ هزار وسیله نقلیه، خطری جدی برای دانش‌آموزان است. همچنین بسیاری از مدارس دارای زمین‌های بازی، ایستگاه‌های اتوبوس یا سایر مناطق در فضای باز هستند که به طور مستقیم در مجاورت بزرگراه‌ها قرار می‌گیرند.
شناسایی مدارس ابتدایی در بدترین مناطق آلوده لندن و نیز محافظت از کودکان در برابر هوای سمی در این شهر به عنوان بخشی از برنامه‌های «صادق خان» شهردار لندن برای بهبود آلودگی مطرح است.
بر پایه تحقیقی که دانشگاه «ساری -Surrey» _ دانشگاه پژوهشی عمومی در گیلدفورد انگلستان _ انجام داده، برخی اقدامات ساده می‌تواند مواجهه با سموم را به نصف کاهش دهد. بر پایه یافته‌های آنها، نصب یک صفحه سبز در امتداد دیوار پیرامون مدرسه، نصب دستگاه‌های تصفیه هوا در کلاس‌های درس و سازماندهی طرح‌های خیابانی مدارس در ساعت‌های تردد و رفت‌وآمد، کیفیت هوای کلاس‌ها و زمین‌های بازی آن را بهبود می‌بخشد.
محققان دریافته‌اند تصفیه‌کننده‌های هوا در کلاس‌های درس غلظت آلودگی داخلی را تا ۵۷ درصد و طرح ساماندهی خیابان‌های مدارس که از تردد وسایل نقلیه موتوری مقابل مدارس در زمان شروع و پایان کلاس‌ها پیشگیری می‌کند، غلظت ذرات را تا ۳۶ درصد کاهش خواهد داد. صفحه‌های سبز در محدوده مدرسه نیز برخی از خطرناک‌ترین سطوح ذرات معلق بیرون را که از خیابان‌ها می‌آید با توجه به شرایط بادی تا ۴۴ درصد کاهش می‌دهد.
همه نکاتی که در ارتباط با سلامت دانش‌آموزان و بهبود شرایط مدارس اشاره شد، تا حدی کودکان را در برابر آلاینده‌ها حفظ می‌کند اما راهکارهای موثر باید در سطوح کلان‌تر اجرایی شود. بنابراین لزوم تحقق هوای پاک و زدودن آلاینده‌ها از سطح شهرها گامی ضروری است.
راهکارهای موثر برای برون‌رفت از بحران آلایندگی
از نگاه ناظران، به منظور بهبود کیفیت هوا و کندی گرم شدن آب و هوا، نیاز به تغییر در مقیاس ملی و جهانی است. با این حال، اقدامات در سطح فردی و اجتماعی نیز مهم است.
وبسایت «مرکز آموزش علوم» (UCAR SciEd) که در زمینه آب‌وهوا و اقلیم فعالیت دارد، توصیه‌های زیرا را مطرح کرده است:
_ کمتر زغال سنگ بسوزانید؛ آلودگی ناشی از سوزاندن همه سوخت‌های فسیلی برای جو مضر است اما سوزاندن زغال‌سنگ تأثیر بیشتری بر آلودگی هوا نسبت به سوختن نفت یا گاز دارد زیرا در هر واحد انرژی، دی‌اکسید کربن، دی‌اکسید گوگرد و آلاینده‌های فلزات سنگین بیشتری آزاد می‌کند. همچنین بیش از یک سوم برق تولیدشده در جهان از سوختن زغال سنگ تامین می‌شود.
از سال ۲۰۱۴، تقاضای جهانی برای زغال سنگ شروع به کاهش کرد. در آمریکای شمالی، نیروگاه‌های زغال‌سنگ با گاز طبیعی جایگزین می‌شوند. برخی از کشورها مانند ژاپن و کره‌جنوبی بیشتر به انرژی هسته‌ای متکی هستند و افزایش جهانی برق از منابع پاک و تجدیدپذیر مانند باد، خورشید و آب افزایش یافته‌است.
_ راهکار دیگر، کمترشدن تردد استفاده از خودروهای با بازدهی سوخت افزایش یافته یا خودروهای برقی که متکی به سوخت‌های فسیلی نیستند، می‌تواند میزان آلودگی جوی را کاهش دهدخودروها و وسایل نقلیه‌ای است که با اگزوزهای پر از دی‌اکسیدکربن، دی‌اکسیدنیتروژن و سایر آلاینده‌ها ایجاد می‌کنند. رانندگی کمتر، به نفع حمل‌ونقل عمومی، دوچرخه‌سواری یا پیاده‌روی، به کاهش آلودگی هوا کمک می‌کند.
_ همچنین استفاده از خودروهای با بازدهی سوختِ افزایش‌یافته یا خودروهای برقی که متکی به سوخت‌های فسیلی نیستند، می‌تواند میزان آلودگی جوی را کاهش دهد. هنگام استفاده از خودرو، موتور را تنظیم و لاستیک‌ها را به درستی باد کنید تا مصرف سوخت کاهش یابد.
در مجموع راه‌های موثر مقابله با آلودگی هوا عبارتند از:
_ کاهش آلودگی از مبدا: ساخت و طراحی وسایل نقلیه موتوری که از حداقل سوخت استفاده کنند.
_ تبدیل سوخت خودروها به سی‌ان‌جی (CNG) در مقابل بنزین و نیز کاهش واردات بنزین.
_ ارائه برنامه‌های آموزشی در رابطه با کاهش مصرف سوخت از راه‌های مختلف مانند آموزش تعمیر و نگهداری خودروها، الگوهای رانندگی و عوامل موثر بر میزان مصرف سوخت خودرو.
_ استفاده از رسانه‌های همگانی (رادیو، تلویزیون، مطبوعات و... ) و فعالیت‌های سازمان‌یافته برای آموزش و افزایش دانش در باره تهدیدهای آلوده کننده‌های هوا.
_ استفاده از وسایط نقلیه همگانی، دوچرخه یا پیاده طی کردن.
_ خارج‌کردن صنایع آلاینده از محدوده شهری.
_ از رده خارج‌کردن خودروهای قدیمی و فرسوده با حفظ حقوق صاحبان آنها.
_ استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله انرژی خورشید، باد، انرژی گرمایی اقیانوس‌ها، انرژی امواج آب و انرژی جذر و مد اقیانوس‌ها و بیوگاز.
_ درختان و گیاهان ریه زمین هستند و یک ضرورت اساسی برای بهداشت زیستی این سیاره؛ قطع هر درخت تاثیر جهانی برجای خواهد گذاشت.
تجارب کشورهای صنعتی برای مقابله با آلودگی هوا
در زیر نگاهی به تجارب کشورهای فرانسه، آلمان، انگلیس، فنلاند، دانمارک و سوئیس خواهیم انداخت و اقدامات موثر مکزیک به عنوان یکی از موفق‌ترین تجربه‌ها در کنترل آلودگی هوا بررسی می‌شود.
فرانسه
یکی از تمهیداتی که این شهر در زمان آلودگی‌های بزرگ عملی می‌کند رایگان کردن هزینه‌های استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی برای مردم است تا جایی که آنها را به استفاده از دوچرخه تشویق می‌کنند و حتی در منطقه‌های مشخصی از شهر برای مدت‌های طولانی و ماهانه تردد اتومبیل ممنوع اعلام می‌شود.
آلمان
در فرایبورگ آلمان نزدیک به ۵۰۰ کیلومتر مسیر برای رفت‌وآمد دوچرخه، مترو، تراموا و سیستم‌های حمل‌ونقل ارزان و کارآمد در نظر گرفته شده است. حتی در مناطق حومه شهر نیز مردم اجازه پارک کردن ماشین‌های خود جلوی در خانه‌ها را ندارند.
فنلاند
در هلسینکی پایتخت این کشور نیز مانند دیگر کشورها همه تلاش بر این است که با کاهش بخش زیادی از اتومبیل‌های سطح شهر و از طرفی سرمایه‌گذاری روی استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی، به بهبود وضع آلودگی هوا رسیدگی کنند.
دانمارک
در کپنهاگ پایتخت دانمارک، استفاده از دوچرخه به استفاده از ماشین‌ها الویت دارد تا جایی که تعداد دوچرخه‌ها از جمعیت شهر هم بیشتر است.
سوئیس
زوریخ پرجمعیت‌ترین شهر سوئیس است. از جمله راهکارهایی که در این اقلیم اروپایی همچون بسیاری از کشورهای پیشرفته برای مبارزه با آلودگی‌های سطح شهر انجام داده‌اند، محدودکردن فضاهای پارکینگ است؛ این محدودیت به اندازه‌ای بوده که در زوریخ فقط تعداد محدودی از ماشین‌ها اجازه دارند در هر ساعتی که خواستند در سطح شهر تردد کنند.
راهی که مکزیک طی کرد
اما یکی از موفق‌ترین تجربه‌ها در کنترل آلودگی هوا مربوط به شهر مکزیکوسیتی پایتخت مکزیک است. در سال ۱۹۹۲ سازمان ملل این شهر را به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی کرد. مشهور بود که در این شهر به‌دلیل آلودگی هوا پرنده‌ها هنگام پرواز می‌مردند و روی زمین می‌افتادند. در سال ۱۹۹۰ در این شهر ۳۳۰ روز شاخص آلاینده‌ها بالاتر از حد استاندارد بود. امروز با اجرای برنامه‌های منسجم مقابله با آلودگی، نام این شهر حتی در میان ۱۰ شهر اول آلوده جهان هم نیست.
دولت مکزیک با سرمایه‌گذاری ۹.۳ میلیارد دلاری، پالایشگاه‌هایی برای تولید سوخت مناسب (با گوگرد پایین) راه‌اندازی کرده‌است. مقام‌های شهری با الگو گرفتن از اتوبوسرانی سریع در پایتخت کلمبیا، نوعی سیستم اتوبوسرانی به نام «متروباس» راه انداخته‌اند که علاوه بر افزایش حجم مسافران در اتوبوس، آلودگی بسیار کمتری دارد.
در این طرح، اتوبوس‌های فرسوده و کوچک با سرمایه‌گذاری سریع با اتوبوس‌های جدید با حجم مسافر بیشتر تعویض شدند. کارخانه‌ها و مراکز صنعتی مجبور شدند حومه شهر را ترک کنند و به مناطق دورتر بروند. با پرداخت وام، خودروها و تاکسی‌های فرسوده با روالی منظم تعویض شدند. متروی مکزیکوسیتی خیلی سریع با کمک همه بخش‌ها راه‌اندازی شد که اکنون ۱۲ خط دارد.
پی‌نوشت:
World Health Organization. (۲۰۱۴). Burden of disease from the joint effects of household and ambient air pollution for ۲۰۱۲
https://www.who.int/airpollution/data/AP_joint_effect_BoD_results_May۲۰۱۸.pdf
Greenpeace. (۲۰۲۰). Toxic air: The price of fossil fuels
https://www.greenpeace.org/southeastasia/press/۳۵۹۴/toxic-air-the-price-of-fossil-fuels
Harvard T.H. Chan School of Public Health. (n.d.). Coronavirus and air pollution
https://www.hsph.harvard.edu/c-change/subtopics/coronavirus-and-pollution
https://smartairfilters.com/en/blog/۲۵-most-polluted-cities-world-۲۰۲۲-rankings
https://smartairfilters.com/en/blog/top-۲۰-most-polluted-countries-in-world
https://elpc.org/blog/can-plants-help-fight-air-pollution-near-chicago-schools
https://www.meristemdesign.co.uk/news/۲۰۱۸/۴/۲۳/meristem-starts-rolling-out-green-screens-at-schools-as-part-of-the-mayors-air-quality-drive
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S۱۳۵۲۲۳۱۰۲۲۰۰۳۶۸۵
https://scied.ucar.edu/learning-zone/air-quality/air-pollution-solutions