هر چند در موضوعات اجتماعی؛ ازجمله مهاجرت، دریافت آمار اولین گام است و به خودی خود نفعی ندارد اما مبنای تصمیم‌گیری‌هاست و می‌تواند به سیاست‌گذاران و مجریان سیاست‌ها در جهت‌دهی به پویایی و تحلیل روندها و اَبَرروندها به شکل درستی کمک کند. اما برداشتن همین گام اول هم تنها به حرف آسان است و در عمل مشکلات زیادی دارد.
اگر بخواهیم بدانیم جمعیت ایرانیان خارج از کشور چه تعداد است، معیارهای مختلفی را باید در نظر بگیریم؛ اینکه آیا در مورد ایرانیان نسل اول (کسانی که در ایران متولد شده و مهاجرت کرده اند) صحبت می‌کنیم و آیا فرزندان ایرانی متولدشده از ازدواج‌های ایرانیان با اتباع دیگر کشورها نیز مدنظر هستند؟ همچنین مراجع ثبت این آمار داخل کشور، متفاوت است و آمارهای مراجع بین‌المللی نیز بیشتر بر اساس خوداظهاری به دست می‌آید و معمولا با فاصله‌ای دو یا سه ساله روزآمد می‌شود.
نسل اول مهاجران بعد از تولد، مهاجرت کرده‌اند. نسل دوم و سوم مهاجران، به افراد و توالی نسل آنهایی اتلاق می شود که در خارج از وطن و در کشور میزبان از پدر و مادر مهاجر نسل اول به دنیا آمده‌اند.
رصدخانه مهاجرت ایران که از سال ۱۳۹۷ ذیل پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف و با همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و مدیریت بهرام صلواتی تاسیس شده است، از سال ۱۳۹۹ آمارهای مرتبط با مهاجرت را در قالب سالنامه مهاجرت ایران منتشر می‌کند. البته این رصدخانه با حضور پژوهشگران متعدد، پیش‌بینی و تحلیل روندهای مهاجرتی و ارائه آنها را به نهادهای مختلف نیز انجام می‌دهد.
«سالنامه مهاجرت ایران ۱۴۰۱» اخیرا در محل رصدخانه ملی مهاجرت ایران رونمایی شد و صلواتی در این نشست ضمن تحلیل بخش‌های مختلف سالنامه و انتقاد نسبت به نهادهایی که داده‌های کامل‌تر خود را در اختیار رصدخانه قرار نداده‌اند، از افزایش تعداد مهاجرت‌ها از جمله مهاجرت دانشجویان طی سال‌های گذشته خبر داد و پیش‌بینی کرد که احتمالا این روند در سال‌های بعد افزایش خواهد یافت.
صلواتی در این نشست و در مصاحبه‌های دیگر طی ماه‌های اخیر، معتقد بوده و هست که «فنر فشرده مهاجرت، باز شده و این به افزایش آمارهای مهاجرت منجر خواهد شد». بررسی فرایند تولید سالنامه مهاجرت ایران و ضرورت آن، روندهای مهاجرتی، آمارهای مهاجرت، راهکارهای نگهداشت و حفظ نخبگان و متخصصان داخل کشور و رویکردهای کشورهای مختلف نسبت به موضوع مهاجرت محورهای کلی گفت‌وگوی ما با بهرام صلواتی است که در یک روز زمستانی در رصدخانه مهاجرت انجام و در دو بخش تنظیم شده است.
وی در بخش اول این مصاحبه بیان کرد مجموع نیروهای رانشی و کششی (pull and push factors) که موجب مهاجرت می‌شوند، اکنون در حداکثر حالت خود قرار دارند. کشورهای مهاجرپذیر برای استمرار تولید صنعتی و حفظ بازار کار و دیگر اهداف خود به نیروی ماهر مهاجر نیاز دارند و به این دلیل برنامه‌های انگیزشی برای پذیرش نیروهای جوان، تحصیلکرده، متخصص و ماهر معرفی کرده‌اند که روند مهاجرت این نیروها را تسهیل کند. از دیگر سو عوامل رانشی در بسیاری از کشورها به تدریج به حداکثر حالت خود رسیده است که این امر به افزایش مهاجرت منجر خواهد شد.
صلواتی همچنین معتقد است مهاجرت که پیشتر معلول عوامل مختلف بود، امروز خود به عاملی برای بروز برخی مشکلات تبدیل شده است؛ برای نمونه خروج یا مهاجرت نیروی کار در حوزه بهداشت و درمان عاملی خواهد بود تا این بخش در آینده با مشکل کمبود نیروی انسانی روبرو شود.
گفت‌وگوی ما با سوال در مورد آمارها، همکاری یا فقدان همکاری نهادهای مختلف دولتی، دلایل مهاجرت و تحلیل روندهای آنان آغاز شد و با تمرکز بر مهم‌ترین تحلیل صلواتی از وضعیت موضوع مهاجرت یعنی افزایش آمارها ادامه یافت. صلواتی در بخش دوم این گفت‌وگو با اشاره به مبحث مهاجرت در سند تحول دولت سیزدهم، انتقاداتی را به سازمان ملی مهاجرت به عنوان یکی از ارکان این سند در حوزه مهاجرت وارد کرد و یادآور شد، کشورهای مختلف به خصوص کشورهای منطقه در حال برنامه‌ریزی برای جذب نیروهای متخصص و ماهر هستند. ما هم هنوز فرصت داریم ولی باید از فرصت‌ها در زمان درست استفاده کنیم. امیدآفرینی و افزایش جاذبه سرزمینی یکی از راه‌ها برای کاهش مهاجرت نیروهای ماهر و تحصیلکرده است. بخش دوم و پایانی این گفت‌وگو را می‌خوانید.
موضع‌گیری سیاسی نداریم
- اگر از بحث افزایش آمار مهاجرت به دلیل دشواری‌های اقتصادی و مسائل اجتماعی بگذریم، این سوال را داریم که کشورهای مختلف تجربیاتی در زمینه بازگشت نخبگان و مهاجرپذیری دارند، ما هم برنامه بازگشت نخبگان را داشتیم که توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری انجام شد. چه اقدامات دیگری می‌توان در این زمینه انجام داد؟ همچنین مبحث پنجم در سند تحول دولت به موضوع مهاجرت می پردازد که گویا شما و رصدخانه مهاجرت در تدوین آن کمک کرده‌اید، این سند چه کمکی به روند کاهش مهاجرت می‌کند و تا چه اندازه اجرای آن پیشرفت کرده است؟
صلواتی: تمام تحلیل‌های ما باید به راهکارهای سیاستی در موضوع مهاجرت منجر شود. ما مجموعه‌ای را به نام راهکار سیاستی در حوزه مهاجرت در سطوح مختلف بین‌المللی، ملی، منطقه‌ای و سازمانی تدوین کردیم که در بخش مهاجرت سند تحول دولت سیزدهم آمده است. این مجموعه مبتنی بر این فرض است که مهاجرت چندبعدی و چندوجهی است و راهکارهای مختلف کوتاه، میان و بلندمدت دارد. مهم‌ترین بخش این راهکارها که در سند تحول دولت سیزدهم تحت عنوان مبحث مهاجرت گرد آمده است، تشکیل سازمان ملی مهاجرت جامع و فراگیر برای تبدیل تهدیدهای مهاجرت به فرصت است.
ولی مشکلی که داریم این است که سازمان ملی مهاجرت در سند تحول به شکل دیگری نسبت به لایحه فعلی مجلس شورای اسلامی مطرح شده است که توضیح دادم. به طور کلی نقدها و مشکلاتی که مطرح کردیم و این سطح از دغدغه‌مندی ها، ناشی از نگرانی ما نسبت به موضوع مهاجرت و امیدوارکردن سرمایه‌های انسانی است. ولی اگر برنامه ها به‌روز نباشد و همت عالی نداشته باشیم و فقط برنامه بدهیم، راه به جایی نمی‌بریم. حتی اگر فقط این سوال را داشته باشیم که چه کسی روی موضوع مهاجرت و خروج سرمایه‌های انسانی در کشور کار می‌کند. آمار هم که نهادهای مختلف نمی‌دهند.
- رصدخانه مهاجرت ایران تشکیل شده که در این زمینه کار کند.
رصدخانه نهاد حاکمیتی یا اجرایی نیست.
- رصدخانه نهاد تحقیقاتی است، ولی موضع‌گیری‌های سیاسی دارد.
ما را (به موضع‌گیری سیاسی) متهم نکنید، این بحث توی رسانه‌ها هست که هر نهادی که به مساله یا مشکلی اشاره می‌کند، برچسب سیاسی می‌خورد.
- این ربطی به رسانه ندارد. شما برداشت‌های سیاسی از برخی اقدامات قانونی دارید، مثلا وقتی سازمان امور دانشجویان هزینه آزادسازی مدارک را زیاد می کند، رصدخانه چنین برداشت می‌کند که این یک اقدام کنترلی برای کاهش مهاجرت دانشجویان است؛ در حالی که این امر ربطی به مهاجرت دانشجویان ندارد. هزینه آزادسازی مدارک طی ۵ سال گذشته افزایش نیافته بود و باید قانون اجرا می‌شد.
صلواتی: من این موضوع را مطرح کردم که اگر بخواهیم تجویز یا راهکاری (برای کاهش مهاجرت دانشجویان) پیشنهاد دهیم، مبتنی بر تحلیل و توصیف‌های آماری و شواهد دقیق باشد. وقتی ذایقه دانشجویانی که می‌خواهند از کشور خارج شوند و امنیت روانی، فکری و کاری دانشجویان را در نظر نمی‌گیریم و یکباره هزینه آزادسازی مدارک را بالا می بریم، ناامنی روانی آنها را افزایش می‌دهیم. ما نمی‌خواهیم این موضوع (افزایش هزینه آزادسازی مدارک) را در بوق و کرنا بکنیم. این کار به ویژه در شرایط کنونی باعث کاهش سن مهاجرت می‌شود. مخصوصا اینکه در بدترین زمان این اعداد اعلام می شود. می‌توانستیم با راهبردی این کار را انجام دهیم. وقتی دانشجو از نظر فکری وارد این فضا شده که جدی‌تر به مهاجرت فکر کند، ما همزمان این هزینه را اضافه می کنیم. افراد هوشمند هستند و به این فکر می‌کنند که اصلا در ایران وارد نظام آموزش عالی نشوم و زودتر خارج شوم، بهتر است. این اقدام برهم زننده امنیت روانی دانشجویان است.
ظرفیت‌های انگیزشی و پاداشی را برای حفظ دانشجویان و نخبگان ایجاد کنیم
- چرا قانون نباید اجرا شود؟ نمی‌توانیم همه قوانین را معطل کنیم برای که دانشجویان مهاجرت نکنند یا امنیت روانی مختل نشود.
صلواتی: حرف من کلا این است که ابتدا باید ظرفیت‌های انگیزشی و پاداشی را برای حفظ و نگهداشت و بازگشت دانشجویان و نخبگان ایجاد کنیم و بعد اگر کسی مسئولیت‌پذیر نبود، راهکار جریمه یا تنبیه یا پرداخت هزینه وجود دارد. وقتی از مهاجرت عام صحبت می‌کنیم، اگر ناامنی روانی افراد جامعه بیشتر شود، آمار مهاجرت افزایش و سن مهاجرت کاهش خواهد یافت. اتفاقا اینکه گفتید ما موضع سیاسی داریم، اینطور نیست و تغییر نگرش نداده‌ایم.
من چند سال است در حال جمع‌آوری شواهد در حوزه مهاجرت هستم نه فقط برای اینکه سالنامه منتشر شود، بلکه می‌خواهم کمک کنم سیاست‌های بموقع و مفید و اثربخشی وضع شود. در بدترین زمان ممکن این عدد (هزینه آزادسازی مدارک) افزایش یافت. ما می‌توانستیم در زمان دیگری یا به شکل دیگری این کار را بکنیم. حرف من به طور خلاصه این است که باید امیدافرینی کنیم. شاه کلید وعبارت کلیدی در مبحث مهاجرت سند تحول دولت سیزدهم، امیدآفرینی و افزایش چشم انداز و جاذبه سرزمینی برای کاهش مهاجرت است، افزایش جاذبه سرزمینی یعنی به نیروهای رانشی غلبه کرده و آنها را کاهش دهیم.
- در مورد برنامه بازگشت نخبگان در معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری که در قالب برنامه همکاری با متخصصان ایرانی خارج از کشور اجرا شد، توضیح دهید؟
صلواتی: برنامه بازگشت نخبگان در مقیاس جهانی کم‌نظیر و نسبتا موفق بود. بر اساس این برنامه معاونت علمی و فناوری از سال ۱۳۹۴ افرادی که روزی از کشور رفته بودند، با امیدآفرینی اجتماعی و سیاسی از دانشگاه‌های خوب دنیا و حداقل ۱۰۰ نفر از ۲۰ دانشگاه برتر و ۲۸۰۰ نفر در کل از تحصیل‌کرده‌های مطرح به کشور بازگشتند. کسب و کارهای مجازی راه انداختند و وارد فضای دانشگاهی کشور شدند. البته طی سه سال اخیر روند شیب رشد بازگشت افراد در این برنامه کاهش یافته است ولی هنوز افرادی برمی‌گردند. این تجربه باید به عنوان نمونه استفاده شود و بدانیم هر جا با جوانان صادق باشیم و راه را باز و امیدآفرینی کنیم، نتیجه خواهد داد.
بر اساس پیمایش‌های ما ایرانیان خارج از کشور نزدیک به ۶۰ درصد خواستار پیشرفت و توسعه ایران هستند، از کشور دل نکنده‌اند. ولی اگر امیدواری را کاهش دهیم، باعث کاهش علاقه به بازگشت می‌شود. در برنامه بازگشت تجربه موفقی شکل گرفت و باید از درس‌آموخته‌های آن در بقیه بخش‌ها استفاده کرد، معاونت علمی در این برنامه تنها بود اکنون می‌توان با افزودن بخش های دیگر آن را با موفقیت بیشتری اجرا کرد.
- عربستان و عمان برنامه‌هایی برای جذب متخصصان و نیروهای ماهر دارند، آیا داده‌های اجرای این برنامه‌ها منتشر شده است و می‌شود از آنها استفاده کرد؟
کشورهای حوزه خلیج فارس از اقتصاد نفتی به اقتصاد دانشی یا استعدادمحور حرکت می‌کنند و طرح‌هایی را برای جذب دانش‌آموخته‌ها و افراد مستعد با تخصیص بودجه‌های خوب تعریف کرده‌اند؛ مانند پروژه نئوم (Neom) عربستان که از ۲ سال قبل شروع شده است و در افق ۱۰ سال آینده با تمرکز بر شهرهای هوشمند و توسعه فناوری‌های نوین، جذب نخبگان و استعدادها در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا را در نظر دارد. ما هم هنوز فرصت‌های زیادی داریم اما این فرصت‌ها همیشه وجود ندارند و زمان تعیین‌کننده است. اگر فاصله ما با این کشورها بیشتر شود، جبران آن دشوارتر می‌شود.
برای نمونه اکنون یک مشکل ما این است که برخی سرمایه‌گذاران ایرانی در بخش مسکن یا تجارت ترکیه سرمایه‌گذاری کرده‌اند. باید بدانیم هر مهاجری که به کشوری می‌رود، اطلاعات را به جامعه مادر می‌فرستد که باعث جذب افراد بیشتر و تشکیل شبکه‌های مهاجرتی می‌شود.
به طور کلی باید پویایی مهاجرت را درک و تا حد ممکن به نفع منافع ملی کشور از آن استفاده کنیم. امروز عربستان، قطر و امارات به خوبی روی این فضا سرمایه گذاری می کنند. همه دغدغه‌مندی و نگرانی ما برای سرمایه انسانی ایرانی با این هدف است که بموقع وارد عمل شویم و در زمان و مکان درست، کار درست را انجام دهیم.