شاخص عملکرد صنعتی یکی از شاخص‌هایی است که یونیدو [۱] برای ارزیابی توان رقابت و عملکرد صنعتی اقتصادهای مختلف مورد استفاده قرار می‌دهد.
در این شاخص با بهره‌گیری مجموعه‌ای از زیرشاخص‌های مرتبط، توان تولید و صادرات کالاهای صنعتی یک اقتصاد مورد ارزیابی قرار گرفته و با سایر کشورها مقایسه می‌شود. این شاخص، ظرفیت کشورها را برای حضور در بازارهای داخلی و بین‌المللی و فعالیت‌های با ارزش‌افزوده بالا و دارای فناوری برتر نشان می‌دهد. قدرت هر کشور در زمینه رقابت صنعتی با سایر کشورها در حوزه تولیدات صنعتی با عددی بین صفر تا یک اندازه‌گیری می‌شود. هرچه این رقم به عدد یک نزدیک‌تر باشد نشانگر قدرت بیشتر آن کشور در عملکرد رقابت صنعتی است.
عملکرد صنعتی کشور در سال‌های برنامه پنجم و ششم توسعه از بُعد تحول در ساختار تولید صنعتی دارای پسرفت و از نظر تحول در ساختار تجارت صنعتی دارای پیشرفت بوده است
در این ارتباط، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «تحلیلی بر عملکرد رقابت پذیری صنعتی در اقتصاد ایران از نگاه یونیدو ۲۰۲۲»[۲] به دنبال آن است که به مقایسه تطبیقی عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی در کشورهای مختلف جهان بپردازد و سپس روند شاخص‌ها و عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی ایران در دوره زمانی ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ را تحلیل کند.
سه شرط افزایش قدرت رقابت‌پذیری صنعتی
بر اساس تعریف یونیدو، منظور از رقابت‌پذیری صنعتی، توانایی کشورها برای ماندگاری و افزایش حضور همزمان در بازارهای داخلی و بین‌المللی است و این امر از طریق توسعه فعالیت‌های صنعتی دارای ارزش افزوده بالاتر و ارتقای محتوای فناوری تحقق پیدا می‌کند. کشورها می‌توانند با یادگیری از بازارهای بین‌المللی، قدرت رقابت‌پذیری خود را افزایش دهند، تحقق این امر منوط به سه شرط است:
نخست: ظرفیت تولیدی خود را گسترش دهند
دوم: سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌ها صورت گیرد
و سوم: افزایش در قدرت رقابت صنعتی، نیازمند اتخاذ سیاست‌های مناسب از سوی دولت‌ها بوده تا با بهره‌گیری از مزیت‌های نسبی در یک کشور، بتوان مزیت‌های رقابتی جدیدی را خلق کرد.
آمارها درباره عملکرد ساختار تولید و تجارت صنعتی ایران چه می‌گویند؟
بررسی تحولات ساختار تولید و تجارت صنعتی ایران در دو دهه اخیر نشان می‌دهد که ساختار تولید صنعتی ایران از سال ۲۰۰۰تا ۲۰۱۰ همزمان با سال‌های برنامه سوم و چهارم توسعه دچار تحولات اساسی شد و سهم بخش صنعت در تولید ناخالص داخلی از حدود ۹ درصد به ۱۴ درصد در سال ۲۰۱۰ افزایش یافت و در همین دور زمانی سهم ارزش افزوده صنایع با سطح فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش افزوده بخش صنعت کشور از ۴۱ درصد به حدود ۴۵ درصد افزایش پیدا کرد. اما در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ همزمان با سال‌های برنامه پنجم و ششم توسعه، شرایط کاملاً متفاوت با قبل بود و بخش صنعت ایران هم از بُعد ارزش‌افزوده صنعتی و سهم در اقتصاد ملی و هم از بُعد سطح فناوری، کوچک‌تر و دچار پسرفت شد. به عبارت دیگر در سال‌های برنامه پنجم و ششم توسعه در مقایسه با دو برنامه سوم و چهارم توسعه، ساختار تولید صنعتی کشور تضعیف شد و از نقش ملی آن در اقتصاد کاسته شد.
فریزشدن خلق ارزش در بخش صنعت از ۲۰۰۹ تا ۲۰۲۰، علاوه بر تحریم‌ها تحت تاثیر فراجهش نرخ ارز، بی‌ثباتی در قوانین و مقررات و بخشنامه‌ها، کمبود مواد اولیه، کمبود نقدینگی واحدهای تولیدی و ... رخ داده است
همچنین تحول در ساختار صادرات صنعتی ایران در دوره ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ حکایت از این امر دارد که برخلاف تحول ساختار تولید صنعتی، ساختار تجارت صنعتی کشور روندی صعودی داشته است و سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیرنفتی کشور از حدود ۹ درصد در سال ۲۰۱۰ به حدود ۴۰ درصد در سال ۲۰۲۰ و سهم صادرات محصولات با سطح فناوری متوسط و پیشرفته نیز از حدود ۱۸ به ۳۳ درصد افزایش پیدا کرد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که عملکرد صنعتی کشور در سال‌های برنامه پنجم و ششم توسعه از بعد تحول در ساختار تولید صنعتی دارای پسرفت و از بعد تحول در ساختار تجارت صنعتی دارای پیشرفت بوده است.
پژوهش حاضر نشان می‌دهد که از ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ میزان خلق ارزش در بخش صنعت ایران ثابت مانده و به نوعی فریز شده است به طوری که میران ارزش‌افزوده بخش صنعت ایران در سال ۲۰۲۰ معادل ارزش‌افزوده سال ۲۰۰۹ است. به نظر می‌رسد ریشه اصلی متوقف شدن موتور خلق ارزش در بخش صنعت کشور در یک دهه اخیر همزمان با شروع تحریم‌های شدید غرب، اشتباهات سیاستی و چالش‌های مدیریتی داخلی(از قبیل فراجهش نرخ ارز، بی‌ثباتی در قوانین و مقررات و بخشنامه‌ها، کمبود مواد اولیه، کمبود نقدینگی واحدهای تولیدی و... ) و در نهایت افزایش هزینه‌های مبادله است که با نامساعد ساختن محیط کسب و کار مانع از روند روبه رشد ارزش‌افزوده صنعتی ایران شده است.
وضعیت رقابت‌پذیری صنعتی ایران در مقایسه با دیگر کشورها
بررسی وضعیت امتیاز و رتبه عملکرد رقابت صنعتی کشورهای جهان در سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد، کشور آلمان با امتیاز ۴۱۶ / ۰ در رتبه اول قرار دارد. کشورهای چین، ایرلند، ژاپن، کره جنوبی، آمریکا، سوئیس، تایوان، سنگاپور و هلند به ترتیب با دارا بودن بیشترین امتیاز بعد از آلمان در رتبه‌های دوم تا دهم عملکرد رقابت صنعتی قرار دارند. به عبارت دیگر ۱۰ کشور مورد اشاره در میان ۱۵۴ کشور مورد بررسی توسط یونیدو از بیشترین میزان رقابت‌پذیری صنعتی برخوردار هستند.
ایران در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹ش) در میان ۱۵۴ کشور دنیا در رتبه ۵۵ قرار گرفت این در حالی بود که دیگر کشورهای آسیایی مانند ترکیه در رتبه ۲۸، امارات در رتبه ۳۱، عربستان در رتبه ۴۱، بحرین در رتبه ۴۸ و قطر در رتبه ۵۱ قرار داشتند.
لازم به ذکر است که متوسط امتیاز عملکرد رقابت صنعتی کشورهای جهان در سال ۲۰۲۰، ۶۲% است و ایران با امتیاز ۴۶%، پایین‌تر از متوسط جهانی شاخص رقابت‌پذیری صنعتی قرار دارد و در زمره کشورهای در حال توسعه با درآمد متوسط قرار می‌گیرد.
یافته‌های تحقیق
شاخص عملکرد رقابت صنعتی (CIP) ایران در سال ۲۰۲۰ در جایگاه پنجاه و پنجم جهان قرار گرفت
بررسی سطح فناوری محصولات صنعتی یا کارخانه‌ای ایران در سال ۲۰۲۰ حاکی از آن است که در بخش خروجی بخش صنعت، ۵۴.۱ درصد محصولات منابع محور و بیشتر از مشتقات نفتی، منابع نفتی و مواد خام هستند. ۳۲.۵ درصد محصولات دارای فناوری با سطح متوسط، ۱۲.۹ درصد محصولات دارای فناوری با سطح پایین و فقط ۵% واحد درصد محصولات صنعتی ایران دارای سطح فناوری پیشرفته است که در مقایسه با سال ۲۰۱۷ با پسرفت مواجه هستیم.
بررسی داده‌های سری زمانی یونیدو بیانگر متوقف شدن موتور خلق ارزش در بخش صنعت ایران و محدود شدن میزان ارزش افزوده صنعتی حول رقم ۶۰ میلیارد دلار در یک دهه اخیر است. به عبارت دیگر میزان ارزش افزوده بخش صنعت ایران طی یک دهه اخیر با رقم سال ۲۰۰۹ (سال ۱۳۸۸) یکسان است.
ساختار تولید صنعتی ایران از ســال ۲۰۱۰ به بعد تضعیف شــده و از نقش بخش صنعت هم از بُعد ارزش‌افزوده صنعتی و سهم در اقتصاد ملی و هم از بعد سطح فناوری کاسته شده است.
پی‌نوشت
[۱] . یونیدو یا سازمان توسعه صنعتی ملل متحد یک سازمان تخصصی سازمان ملل متحد است که مقر آن در وین است. هدف اصلی این سازمان ارتقاء و تسریع توسعه صنعتی در کشورهای در حال توسعه یا اقتصادهای در حال گذار و توسعه روابط صنعتی بین‌المللی است.
[۲] . اژدری، علی، تحلیلی بر عملکرد رقابت پذیری صنعتی در اقتصاد ایران از نگاه یونیدو ۲۰۲۲، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۱۴۰۱.