به گزارش خبرنگار اَردَبیل یا اَردِبیل مرکز استان و شهرستان اردبیل است. این شهر در قبل و پس از اسلام، مرکز آذربایجان بوده است. این شهر که از آن تحت عناوینی همچون «دارالارشاد»، «دارالملک»، «دارالعرفان»، «دارالامان» یاد شده، به علت قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم، از رونق اقتصادی بسیار خوبی برخوردار بوده است.
با ظهور شیخ صفی‌الدّین و خاندان صفوی، اردبیل اعتبار ویژه‌ای در تاریخ یافته است و حکومت صفوی بسیاری از هرج‌ومرج‌ها را برانداخت و یک حکومت دینی و مذهبی را پایه‌گذاری کرد که به‌گفتهٔ بسیاری از کارشناسان تاریخ، تشکیل دولت یکی از وقایع تاریخ ایران به‌شمار می‌آید.
اردبیل، تمدنی بیش از سه هزار ساله در حاشیهٔ جادهٔ ابریشم دارد که سابقه تاریخی و باستانی آن را کاروانسراهای بی‌نظیر به جهت نوع معماری و تجمیع هنرهای ظریف ایرانی بیان می‌کند و این شهر در گذشته، گذرگاه کاروان‌های تجاری و نظامی متعددی بوده و زمینه احداث کاروانسراها را فراهم کرده است.
این شهر از دیرباز مهد پرورش رجال، عرفا، شیوخ، روحانیان و شخصیت‌های علمی، دینی، سیاسی و اجتماعی بوده و مجسمه‌ها، عکس‌ها و تابلوهای خطی نفیس و تاریخی در موزه عمارت شهرداری اردبیل، حکایت از ادوار پربار تاریخ این شهر دارد که آمیخته با علم و فرهنگ و معنویت بوده است.
یکی از تندیس‌هایی که به محض ورود به موزه عمارت شهرداری اردبیل جلب توجه می‌کند، مجسمه فاخر و باعظمت شاه اسماعیل صفوی است که شرح زندگی و آثار و خدمات او به تنهایی برای شناسایی اردبیل و تحولات سیاسی و اجتماعی ایران آن روزگار کافی است و برای یادآوری این شخصیت‌ها، به اجمال نگاهی به جایگاه و شرح حال آنها می اندازیم.
شاه اسماعیل صفوی
شاه اسماعیل اول صفوی نخستین پادشاه سلسله صفویه، ملقب به ابوالمظفر بهادر خان حسینی روز سه‌شنبه ۲۵ رجب سال ۸۹۲ ق (۴ مرداد ۸۶۶ ش) در اردبیل متولد شده و نسب او با پنج واسطه به شیخ صفی الدین اردبیلی می‌رسد و مادرش حلیمه بیگم آغا، دختر اوزون حسن آق قویونلو بوده است.
به رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران و جنگ چالدران از مهمترین رخدادها در طول پادشاهی او بر سرزمین ایران بوده است و سرانجام "شاه اسماعیل"پس از حدود ۲۳ سال پادشاهی، در سن ۳۸ سالگی در روز دوشنبه ۱۹ رجب سال ۹۳۰ق درگذشت و پیکر او را در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به خاک سپردند.
شیخ العرفا ابوسعید اردبیلی
نخستین عارف شناخته شده در اردبیل که از اقدام عرفای معروف دارالإرشاد اردبیل و شاگرد جنید بغدادی بوده و به احتمال قوی در نیمه دوم قرن سوم هجری متولد گردیده و در نیمه اول قرن چهارم هجری وفات یافته است؛ وی عارفی صاحب مقامات و کرامات بوده و در طول قرن‌های بعد از وفات، مزارش قبله آمال صاحبدلان بوده است.
به تصریح ابن بزاز در صفوةالصفا، حضرت شیخ صفی الدین اردبیلی در ایام جوانی در بقعه شریف شیخ العرفا بیتوته داشته و چله نشینی می کرده است؛ بقعه مبارک ابوسعید اردبیلی تا سال ۱۳۴۸ شمسی پا بر جا بوده ولی با کمال تأسف این گنجینه عظیم معنوی در سال مذکور با بی توجهی مسئولین وقت توسط عده ای سودجو تخریب شده و اکنون اثری از آن بر جای نمانده است.
حجت الحق حکیم الهی اردبیلی
جلال‌الدین حسین بن شرف‌الدین عبدالحق اردبیلی متخلص به الٰهی، شاعر متصوف، متکلم، فقیه و ریاضی‌دان ( ۹۵۰ ق/ ۱۵۴۳ م) و لقب او کمال‌الدین بوده و پدرش خواجه عبدالحق، ظاهراً از دیوانیان سده ۹ ق/ ۱۵ م بوده است که از او با القابی چون الصاحب المعظم و الصدر المکرم ذکر شده است.
الٰهی تمام ۲۳ سال سلطنت شاه اسماعیل صفوی و ۲۰ سال از دوران حکومت شاه طهماسب اول را درک کرد و از چگونگی پیوند او با این ۲ سلطان اطلاع دقیقی در دست نیست اما وجود او در روضۀ جد صفویه و آثاری که به نام آن ۲ تألیف کرده، گویای عظمت این مرد عالی جاه است.
آیت الله مجتهد اردبیلی
آیت‌الله حاج میرزا یوسف آقا مجتهد پنجمین فرزند ذکور مرحوم آقای حاج میرزا محسن اردبیلی در تاریخ هفدهم جمادی الاولی سال ۱۲۷۱ ق در اردبیل متولد شد و تحصیلات را در اردبیل نزد اساتید زمان خود فرا گرفت و با برادران ارشد خود در محضر درس پدر و مرحوم آقای حاج سید صالح انواری حاضر شده است.
در کتاب حاج میرزا محسن آقا مجتهد اردبیلی، نزدیک به صد کتاب و رساله از این عالم نام برده شده که بیشتر در فقه و اصول و تصحیح کتب علمای گذشته چون جواهر الکلام است و در گالری مشاهیر و مفاخر موزه عمارت شهرداری اردبیل صفحه اول کتاب خطی رساله فارسی زکات و خمس مرحوم فخرالمجتهدین حاج میرزا محسن مجتهد اردبیلی نیز قاب شده و در منظر عموم قرار گرفته است.
آیت الله مقدس اردبیل
احمد اردبیلی فرزند محمد در قرن ۱۰ ق در اردبیل زاده شد و معاصر شیخ بهایی و شاه عباس اول بود و علوم نقلی و فقه را نزد سید علی صائغ و دیگر استادان حوزه علمیه نجف فرا گرفت و مدتی به شیراز مهاجرت کرد و نزد جمال الدین محمود علوم عقلی را فراگرفت.
وی در اواخر عمر در نجف از تدریس علوم عقلی سر باز زد و تا زنده بود به تدریس علوم نقلی پرداخت و به حوزه علمیه نجف در دوران ریاست خود رونقی تازه بخشید و به محقق اردبیلی معروف شد و مورد تجلیل علما و فقهای شیعه قرار گرفت.
این عارف بزرگ در موضوعات کلام، فقه، اصول، عقاید و سیره اهل بیت(ع) آثاری نگاشته و در شهریور ماه سال ۱۳۷۵ کنگره بزرگداشتی از سوی حوزه علمیه قم برای محقق اردبیلی برگزار شد و در نهایت در صفر ۹۹۳ ق درگذشت و در ایوان طلای حرم امام علی(ع) به خاک سپرده شده شد.
آیت الله سید عبدالکریم اردبیلی
سید عبدالکریم موسوی اردبیلی (۱۳۰۴ –۱۳۹۵ش) از مراجع تقلید شیعه در قم و از مبارزان علیه حکومت پهلوی و از یاران امام خمینی (ره) و بنیانگذار موسساتی مانند مکتب امیرالمؤمنین، مکتب توحید و مدارس مفید بوده و بعد از انقلاب، دانشگاه مفید را در قم تأسیس کرده است.
عضویت در شورای انقلاب، مجلس خبرگان قانون اساسی و مجمع تشخیص مصلحت نظام، نمایندگی دوره اول مجلس خبرگان رهبری، امام جمعه موقت تهران، دادستانی کل کشور، ریاست دیوان عالی کشور، عضویت در شورای عالی قضایی و شورای بازنگری قانون اساسی و مسئولیت اجرای فرمان شش ماده‌ای امام خمینی (ره) از جمله سمت‌های او بود.
کتاب‌های متعدد فقهی به زبان عربی مانند فقه القضاء، فقه الحدود والتعزیرات، فقه الدیات، فقه القصاص، فقه الشرکة والتأمین، فقه المضاربة و فقه الشهادات از آثار اوست.
آیت الله موسوی اردبیلی در سوم آذر ۱۳۹۵ ش درگذشت و در حرم حضرت معصومه، دفن شد.
آیت الله سید محمد مفتی الشیعه
حضرت آیت الله سید محمد مفتی الشیعه در دهم ماه رجب سال ۱۳۴۷ هـ. ق (سال ۱۳۰۷ هـ. ش) در شهر اردبیل دیده به جهان گشود و مجموعه کاملی در فقه و اصول از تقریرات اساتید بزرگ خود را که در درس آنها شرکت کرده بودند، جمع‌آوری نموده و مورد تقدیر و ستایش اساتید و بزرگان اهل فن حوزه علمیه قرار گرفته است.
آیت الله مروج اردبیلی
حاج شیخ بیوک خلیل زاده مروّج، از اعاظم علمای اردبیل و نماینده ولی فقیه در استان و امام جمعه اردبیل بود و به همراه علمای شهر به فعالیت علیه رژیم پهلوی پرداخت و با پخش اعلامیه‌های امام و سخنرانی‌های آتشین عرصه را بر رژیم استبدادی تنگ کرده بود و به همین دلیل ایشان در سال‌های دهه ۱۳۵۰ ش ممنوع المنبر شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی از سوی امام (ره) به عنوان امام جمعه اردبیل برگزیده و از سوی مردم اردبیل در چند دوره به نمایندگی مجلس خبرگان رهبری انتخاب شد.
آیت الله احمد پایانی اردبیلی
احمد پایانی اردبیلی (۱۳۰۶-۱۳۷۵ش)، از علمای شیعه و از مدرسین حوزه علمیه قم و عضو جامعه مدرسین حوزه در سده چهاردهم شمسی بود و در اردبیل و قم تحصیلات علوم دینی را نزد آیت الله مرعشی نجفی، سید محمد کوه‌کمری، آیت الله بروجردی، سید محمد محقق داماد، امام (ره)، آیت الله گلپایگانی و اساتید دیگر فرا گرفت و به درجه اجتهاد رسید.
وی از اساتید مطرح حوزه علمیه قم بود که نزدیک به پنجاه سال به تدریس کتاب‌های مهم فقه و اصول اشتغال داشت و جزء قدیمی‌ترین عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود و از ایشان تالیفات بسیاری بر جای مانده است.
آیت الله محمد اردبیلی
محمد بن علی اردبیلی معروف به حاج محمد اردبیلی از عالمان نیمه دوم قرن یازدهم قمری است و از تاریخ و مکان ولادت او اطلاعاتی در درست نیست و با این حال بر اساس تاریخ تألیف یکی از کتاب‌هایش، تا سال ۱۱۰۰ ق زنده بوده است و در برخی منابع، اردبیلی را غَرَوی حائری نیز خوانده‌اند.
محمد اردبیلی در اصفهان، نجف و پس از آن در کربلا ساکن بوده و به گمان سید حسن صدر، شرح‌حال‌نویس، در کربلا درگذشته و از تاریخ دقیق درگذشت او اطلاعاتی در دست نیست.
بیضا اردبیلی
میرزا صادق متخلص به بیضا از شاعران معاصر اردبیل در سال ۱۲۲۶ شمسی در اردبیل متولد شده و شغل تجارت داشته و به واردات و صادرات پوست اشتغال داشته است و اشعارش غالباً به زبان ترکی آذری و در مدایح و مرثیه اهل بیت (ع) بوده‌است.
ذوق عرفانی زیادی در آثار این شاعر نامی به چشم می‌خورد و به گفته یکی از نوادگانش، بیضا در ایام بیماری مشرف به موتش سروده‌هایش را که با مرکب نوشته شده بوده درظرف آبی ریخته و شسته است.
آیت الله سید عبدالعظیم صدوقی
عبدالعظیم صدوقی اردبیلی (۱۲۹۵-۱۳۸۱ق) معروف به شیخ العلماء اردبیلی و شیخ العلماء صدوقی، نویسنده، مفسر، متکلم، از نوادگان شیخ صدوق و از شاگردان ملا قربانعلی زنجانی بوده و مهمات الأصول و مهمات الفروع (شرح دو منظومه بحرالعلوم از جمله آثار اوست.
استاد بابا صفری
بابا صفری (۱۲۹۹ خورشیدی در اردبیل و متوفی به سال ۱۳۸۲) مولف و تاریخ‌نگار ایرانی بوده و کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ را نگاشته و به پدر تاریخ اردبیل شهرت یافته است؛ او در سال ۱۲۹۹ خورشیدی در شهر اردبیل به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی و دوره اول دبیرستان را در زادگاه خود و دوره دوم را در تبریز گذرانده است.
تحصیلات عالی او در رشته قضایی در دانشکده حقوق و در رشته فلسفه و روانشناسی و علوم تربیتی در دانشسرای عالی تهران بوده و دوره کارشناسی ارشد علوم اداری را در شعبه دانشگاه کالیفرنیای آمریکا در دانشگاه تهران طی کرده است.
استاد سلیم موذن زاده
فخرالذاکرین و سرآمد مداحان و بلبلان خوش الحان آستان مقدس اهل بیت (ع) میرسلیم مؤذن‌زاده اردبیلی از مداحان مشهور ایرانی به زبان‌های ترکی، فارسی و عربی بود که در سال ۱۳۱۵ خورشیدی در محله تازه‌شهر اردبیل زاده شد و پدرش میرعبدالکریم مؤذن اردبیلی نخستین مؤذن رادیوی ایران بوده و برادرش میررحیم مؤذن‌زاده اردبیلی نیز از مؤذنان شهیر اسلامی بوده است.
مؤذن‌زاده سال‌های جوانی و میان‌سالی را در ایام دهه محرم بیشتر در مساجد و حسینیه‌های شهرهای اردبیل، گِرمی (مغان)، تبریز و در دهه‌های آخر عمر، در مساجد تهران به مداحی و نوحه خوانی پرداخت و وی در هشتاد سالگی درگذشت.
استاد مرثیه و مداحی به‌طور متوسط روزانه پنج ساعت از عمر خود را صرف مداحی کرده بود و بیش از دو هزار عنوان نوار کاست مربوط به برنامه‌های او از زمان پیدایش ضبط صوت تاکنون به زبان‌های ترکی، فارسی و عربی از وی به یادگار مانده است و صدای خوب، بلند و ملیح، ادای کلام و تحریرهای مناسب و قدرت بالای تاثیرگذاری از ویژگی‌های مداحی او بود.
از آثار او مشهور استاد سلیم می‌توان به مداحی "زینب زینب" و "ماه رمضان" و "اکبره باخ اکبره باخ" اشاره کرد؛ در تیر ماه ۱۳۹۸ شیوه مداحی، نوحه‌خوانی، مولودی خوانی و مناجات خوانی سلیم مؤذن زاده اردبیلی در فهرست آثار ناملموس کشور به شماره ۱۸۳۰ به ثبت رسیده است.
برخی نامداران دیگر
در گالری مشاهیر و مفاخر موزه عمارت شهرداری اردبیل علاوه بر موارد یاد شده، تصاویر و شرح احوال برخی دیگر از بزرگان و نامداران اردبیل نیز مشاهده می‌شود؛ از آن جمله میرفتاح خادم باشی نواده دختری صدرالممالک اردبیلی که تولیت بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی را بر عهده داشته و به سال ۱۲۹۰ شمسی فوت و در کربلا دفن شده است.
سردیس‌های مردان بزرگی نیز در گالری مشاهیر موزه شهرداری اردبیل مشهود است از جمله حاج باباخان مجاهد مبارز دوره مشروطه در اردبیل، سردیس حاج اژدر محمدی دوست جانباز نامدار، شهید داور یسری، سردیس حاج لطیف نباتی مقدم معتمد و خیر شهیر اردبیلی، دکتر یوسف معماری چشم پزشک، شاعر و خیّر نام آشنا، عاصم کفاش شاعری که منظومه عاشقانه سوری با عنوان "جهنمده بیتن گول" اثر جاودانه اوست.
عسگر شاهی زاده متخلص به شاهی از شاعران نامدار و صاحب اثر اردبیل، منعم اردبیلی شاعر عاشورایی که عصا، عینک، ساعت و برخی وسایل شخصی او نیز موجود است، اشیا و آثار شخصی باقیمانده از تاج الشعرا یحیوی، علی دایی اسطوره فوتبال ایران، نایاب‌ترین عکس از شاه اسماعیل صفوی، تابلوهای عکس شخصیت‌های فعال دوره مشروطه، بهنام تشکر بازیگر، دوبلور و صداپیشه که در بهمن ۱۳۵۵ در غازیان بندر انزلی به دنیا آمده اما اصالتا آذری و اهل اردبیل از دیگر سردیس‌های نصب شده در این مجموعه است.
همچنین تصاویری از روحانیان نام آشنای معاصر و ائمه جمعه اردبیل، آثار شخصی آیت الله سید ابراهیم حاتمی از سادات و علمای جلیل‌القدر، برجسته و انقلابی استان اردبیل که بیش از ۹۰ سال از عمر با برکت خود را در راه ترویج آموزه‌های دین اسلام و تحقق اهداف انقلاب اسلامی صرف کرد و نمایندگی دو دوره مجلس خبرگان رهبری و ریاست حوزه علمیه اردبیل از سال ۱۳۴۲ از سوابق او بود، تصاویری از زنده یاد خلبان غفور جدی از شاهدان دفاع مقدس، مقصود بایرامی فوتبالیست خوشنام و پرآوازه در این مجموعه به چشم می خورد.
تصاویر غلامعلی پیرایرانی مجری و گزارشگر با سابقه صدا و سیما، شهرام رضایی متولد ۱۳۵۷ روستای مردان – اردبیل، دکتری هنر، طراح ، نقاش و کارتونیست و برنده ۲۰۰ جایزه ملی و بین المللی از کشورهای مختلف، ودود موذن زاده خواننده، آهنگساز، مجسمه ساز و نقاش، تصاویر و لباس‌های ورزشی استاد عوض خوشروزی بنیانگذار تکواندو در اردبیل، عکس‌هایی از آئین کلنگ زنی مدرسه ملاابراهیم و مجموعه ای از عکس‌های اکبر عبدی بازیگر اردبیلی سینما و تلویزیون نیز به چشم می‌خورد.
۱۶ گالری یا غرفه در موزه عمارت شهرداری اردبیل دایر است
به قول معروف "زلیخا گفتن و یوسف شنیدن / شنیدن کی بود مانند دیدن" باید به موزه عمارت شهرداری اردبیل رفت و دید که این شهر چه پیشینه غنی و ارزشمندی داشته و هر یک از مجسمه‌ها، عکس‌ها و اقلام موجود در گالری‌های موزه، چه حرف‌ها و حدیث‌هایی دارد و چه حکایت‌هایی را در گوش جان نجوا می‌کند.
بهنام فتحی رئیس موزه عمارت شهرداری اردبیل می‌گوید: در این موزه باشکوه ۱۶ غرفه یا گالری در موضوعات و شاخه‌های مختلف و متنوع دایر است و مردم در ساعات اداری و بجز در روزهای تعطیل از آن بازدید می‌کنند و حدود ۹۵ درصد اشیا، اقلام و آثار کل موزه با تلاش عوامل موزه از مردم جمع آوری شده است و اهالی خوشفکر اردبیل در رونق این موزه نقش مهمی دارند.
وی افزود: علاوه بر اقشار مختلف مردم، دانش آموزان و دانشجویان از بازدیدکنندگان دایمی موزه عمارت شهرداری اردبیل هستند و در این راستا بین موزه و آموزش و پرورش و دانشگاه‌های اردبیل همکاری خوبی برقرار است.
وی یاد آور شد موزه عمارت شهرداری اردبیل از نظر مرمت و بازسازی بنا، جایزه خشت طلایی را اخذ کرده و طی چهار سال گذشته در آیین انتخاب موزه‌های برتر کشور (ایکوم) در شاخص‌های مختلف موزه برتر کشور انتخاب شده است.
اکنون شهر اردبیل مرکز استان اربیل با جاذبه‌های طبیعی، تاریخی، اقتصادی و مذهبی از مقاصد اصلی گردشگران داخلی و خارجی است و همچنان در دامان پاک و عطرآگین این دیار سبلان، گل‌های زندگی شکوفا می شوند که همچون فرزانگان و بزرگان دیروز، فرداهای روشنی را برای استان رقم خواهند زد و در سپهر این استان مرزی خواهند درخشید.
گزارش از عیسی پاشاپور
منابع و ماخد:
موزه عمارت شهرداری اردبیل
دانشنامه آزاد
دانشنامه حوزوی
سایت مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی