گرچه همگان خراسان شمالی را با فصل بهار و جنگل های ارس و هیرکانی، باغ و سپیدارهای سربه فلک کشیده اش می شناسند اما مردمان این خطه دستی بر تاریخ دارند و تابلویی از دوران کهن را در قاب آیین های نمایشی و سرگرمی در فصل سپید رنگ سال نمایان می کنند.
گنجینه هایی که ارزش آن را دارد تا گردشگران در سرمای زمستان و سپیدپوش شدن طبیعت به نقاط گوناگون این استان سری بزنند و در روزهایی که به نظر فرصتی برای سفر نیست، با این میراث های فرهنگی از نزدیک آشنا شوند.
عِلُو سِرسِره، یک از این آیین های کهن و ثبت‌شده در فهرست میراث ناملموس کشور است که از دیرباز اهالی روستای سنخواست نزدیک غروب نیمه های زمستان در حیاط خانه‌ها، آتش می‌افروختند و بنا بر سنتی دیرین پیرامون آن گرد هم می‌آیند و خود را با گفت و گو و دیدار یکدیگر و نوشیدن چای و خوردن تنقلات سرگرم می‌کردند.
گرچه از عِلُو سِرسِره به طور ویژه بعنوان جشن سده یا همان سده سوزی با قدمتی پنج هزار ساله از قدیمی ترین آیین های ایرانیان باستان یاد می شود ولی این آیین در خراسان شمالی در نیمه های زمستان برگزار می شود و تاریخی خاص ندارد.
برای اینکه از نزدیک با آیین های این منطقه، آشنا شویم راهی روستای " اندوقان" از توابع سنخواست می شویم، روستایی که در جنوب شرقی جاجرم و در کنار خط سَنخواست شهری در بخش جلگه سنخواست شهرستان جاجرم استان خراسان شمالی واقع است.
فاصله رسیدن به این روستای زیبا حدود ۱۰۷ کیلومتر از بجنورد مرکز خراسان شمالی است، مسیری که جاده های پر پیچ و خم و پر از چاله اش چندی قبل کام هر گردشگری را تلخ می کرد؛ این روزها با آغاز نهضت آسفالت به مسیری امن تبدیل شده است و اینک هر گردشگری را برای حضور در این روستا و آشنایی با آیین های سنتی این مردمان وسوسه می کند.
حوالی غروب که به روستا نزدیک می شویم، گرچه هوا چتر قرمز مایل به سیاه را به سر مردم می گستراند اما از دور دست مشخص است که در هر حیاط خانه ای نیز آتش و محفلی برپاست.
چشم انداز این روستا در آغاز برگزاری رسوم و آوازخوانی مردم و جوانان در این جشن، بسیار زیبا و دیدنی است به گونه ای که بر بام خانه‌ها و بر فراز کوه‌های اطراف، آکنده از بوته‌های فروزانی است که سراسر دشت را آتشباران و چراغانی کرده‌اند.
به روستا می رسیم و مهمان یکی از خانه های پرمهر و محبت این دیار که از قبل هماهنگ شده بود، می شویم که مراسم را قبل از رسیدن ما شروع کرده بودند.
ما هم بعد از احول‌پرسی و خوش و بش به این محفل گرم ملحق می شویم و بدون فوت وقت چگونگی انجام این آیین را از پسر بزرگ خانواده که گویا اطلاعات خوبی در این خصوص دارد نیز جویا می شویم.
کریم یاراحمدی می گوید: این رسم از دیرباز در منطقه سنخواست برجای‌مانده و تا آنجا که پیران سالخورده از نیاکان خود به یاد دارند، همه‌ساله در غروب دهم بهمن‌ماه به طور ویژه برگزار می‌شود و معمولا این آیین بعد از این تاریخ و در اسفندماه هم ادامه دارد.
وی افزاید: این مراسم در فضای باز انجام می‌شود و اهالی، کشاورزان، روستاییان و چوپان‌ها نزدیک غروب در حیاط خانه‌ها، دامنه کوه یا کنار کشتزار و چراگاه آتش می‌افروزند و بنا بر سنتی دیرین پیرامون آن گرد هم می‌آیند و تا فرارسیدن ساعت موعود خود را با گفت و گو و دیدار یکدیگر و نوشیدن چای و خوردن تنقلات سرگرم می‌کردند.
یار احمدی تصریح می کند: هیزم این مراسم از بوته خاصی فراهم می‌شود که به نام محلی جشن، «سـرِه» نامیده می‌شود؛ مردم منطقه از چند روز پیش از این آیین به خصوص در روز دهم بهمن ماه به گردآوری این بوته می‌پردازند.
وی می گوید: اجرای مراسم از دیرباز به اعتقاد پیشینیان ما به طور ویژه در فاصله ۵۰ روز و ۵۰ شب مانده تا اول نوروز برگزار می‌شود ولی معمولا در ایام اسفندماه نیز در بین روستاییان منطقه طرفدار دارد و هر کس با توجه به ذوق سلیقه خود برگزار می کند ...
یاراحمدی می گوید: این جشن نزدیک غروب آفتاب با آتش‌افروزی آغاز می‌شود و امروز هم با همان سنت کوه‌هایی از بوته و خار و هیزم در بیرون شهر فراهم و پس از نیایش آتش زده شد.
وی خاطرنشان می کند: اهالی در کنار شعله‌های آتش با توجه به زبان خود سرودها و ترانه‌های گوناگونی را خوانده و آرزوی رفتن سرما و آمدن گرما را می‌کنند.
عِلُو سِرسِره؛ میراث‌دار تاریخ گنجینه فرهنگ‌ها
یکی از جامعه شناسان خراسان شمالی در این باره می گوید: در ایران باستان جشن‌های متعددی که هر یک از آنها دارای فلسفه و حکمت خاص بوده و در زمانی مشخص از سال با مراسم مخصوص برگزار می‌شده که بسیاری از آنها در فرهنگ امروز مردم ایران هنوز پا برجاست.
رضا محمدزاده می افزاید: جشن سده یکی از این جشن های کهن است که هر ساله بهمن ماه در روستاهای سنخواست برگزار می‌شود.
وی ادامه می دهد: در این جشن مردمان بر بلندای کوه ها، بام خانه ها و مقابل منازل آتش هایی بر می افروزند و بر اساس این رسم کهن مردم منطقه خاکستر به جا مانده از آتش را تمیز نمی کنند و معتقدند اگر خاکستر آتش به وسیله باران شسته شود، سال پر برکتی خواهند داشت.
محمدزاده با اشاره به نقش این آیین ها در انسجام اجتماعی، تصریح می کند: جامعه‌شناسان افزایش نشاط اجتماعی را در گرو برگزاری جشن‌ها و گرامیداشت سنت‌های دیرینه می‌دانند به گونه ای که برگزاری جشن‌ها و دورهمی‌ها در خانواده ها، میان دوستان و آشنایان موجب تقویت روابط اجتماعی و همبستگی خواهد شد.
این جامعه شناس تاکید می کند: جشن سده نیز یک فرصت است که انسجام اجتماعی را به ارمغان می آورد به طوری که در زمان برگزاری جشن ها چنان چه مصیبتی برای یکی از اهالی اتفاق بیفتد جشن در آن سال به صورت مختصر برگزار می شود.
عِلُو سِرسِره؛ تجلی همبستگی فرهنگی
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی با بیان اینکه آیین "علُو سرسِره" تجلی‌گر همبستگی فرهنگی است، می گوید: آیین‌ها به وجود آمده از فرهنگ هر جامعه هستند و این آیین نیز با فرهنگ منطقه شمالشرق کشور همبسته است.
علی مستوفیان می افزاید: این آیین در پنجاه شبانه‌روز مانده به نوروز برگزار می‌شود و رسمی خانوادگی و همه‌پسند است به گونه ای که در بین تمام قشرهای اجتماعی عمومیت دارد و بیشتر عاملی برای همبستگی فرهنگی و انسجام درونی خانواده‌ها است.
وی می گوید: آیین علُو سرسِره در حوزه جغرافیایی شهرستان جاجرم بخش سنخواست در آبان ماه سال ۹۷ در فهرست میراث ناملموس کشور با شماره ۱۶۸۷ به ثبت ملی رسید.
مستوفیان یادآور شد: حفظ و انتقال آیین‌ها و سنت‌های فرهنگی، اجتماعی از سوی نسل‌های قدیم به نسل‌های جدید، نکوداشت و ارج نهادن به سنت‌ها و مراسم دیرینه فرهنگی و نیز گسترش میراث معنوی در جامعه از اهداف ثبت این آیین کهن در فهرست ملی بود.
تاکنون ۷۴۳ اثر خراسان شمالی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که از این تعداد، ۵۲۳ اثر تاریخی، ۵۴ اثر طبیعی، ۱۰۹ اثر ناملموس، ۲۵ اثر منقول تاریخی و ۳۲ پرونده میراث ناملموس نیز با به‌صورت مشترک در حیطه خراسان ثبت شده است.
استان خراسان شمالی با داشتن هزار و ۲۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده در شمال شرق کشور قرار دارد.