رهبر معظم انقلاب اسلامی هفته گذشته در پیامی به بیست و نهمین اجلاس سراسری نماز، فرمود: کانون گرم و پرشور مساجد، کانون‌های همکاری در عرصه اجتماعی را رونق می‌بخشد. نماز، آنگاه که با احساس حضور خداوند، گزارده شود به همه عرصه‌های زندگی نورافشانی می‌کند و دنیا و آخرت فرد و جامعه را آباد می‌سازد.
دولت مردمی، آغازگر تحول در حوزه فرهنگی و بازگشت ریل های فرهنگی نهادهای اجرایی کشور به ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب اسلامی است. در این زمینه با آغار به کار دولت سیزدهم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی راهبردهای مختلفی را در پیش گرفته است که یکی از این راهبردهای مهم و بنیادین، شعار نهضت بازگشت به مساجد و تقویت نقش اجتماعی مساجد در سراسر کشور است که مورد تاکید رهبری هم قرار گرفته است.
محمد مهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی که نهضت بازگشت به مساجد را اولویت کاری این وزارت خانه عنوان کرده، اظهار داشت: نهضت بازگشت به مساجد از اولویت‌های کاری وزارت ارشاد است.در دوره دولت جدید یکی از شعارهای اصلی ما شعار نهضت بازگشت به مساجد است و این نهضت از طریق کانون‌های مساجد دنبال می‌شود.
مساجد در طول تاریخ بعد از اسلام در ایران دارای کارکردهای مختلفی بوده که آن را تبدیل به یکی از نهادهای اجتماعی موثر در تحولات اجتماعی جامعه ایران کرده است. در سال‌های متنهی به انقلاب اسلامی هم مساجد به عنوان کانون‌های پیش برنده انقلاب و دژ مستحکم نهضت اسلامی ایفای نقش کردند. از جمله کانون های مهم پیش برنده انقلاب اسلامی مسجد هدایت، سنگر آیت الله طالقاتی، مسجد امام حسن مجتبی(ع) و مسجد کرامت در مشهد سنگر حضرت آیت الله خامنه‌ای، مسجد جلیلی سنگر آیت الله مهدوی کنی، مسجد امیرالمومنین سنگر آیت الله موسوی اردبیلی، مسجد قبا سنگر آیت الله مفتح.
نسبت انقلاب اسلامی با مسجد به تمام معنا ویژه و منحصر به فرد است. مسجد در انقلاب ایران، هم رسانه است، هم مرکز تربیت نیرو، هم نهاد سازمان دهنده اجتماعی و هم محور بحث های سیاسی و محل اخذ رای. مساجد در سال‌های دفاع مقدس پاتوق اعزام به جبهه جنگ بود. خلاصه اینکه خدمات متقابل مسجد و انقلاب در ایران فهرست مفصلی دارد.
سابقه مسجد در ایران اسلامی به همان نیمه اول قرن نخست هجری برمی‌گردد. ایران از حیث تمدنی، مساجد مهم و برجسته‌ای در دوره‌های گوناگون تاریخی و در مناطق مختلف داشته است. از مسجد تاریخانه دامغان و مسجد جامعه فهرج در قرون اولیه هجری تا مسجد کبود تبریز در دوره قرا قویونلوها تا مسجد گوهرشاد مشهد در دوره تیموری و مسجد شیخ لطف الله اصفهان در دوره صفوی که این اماکن مقدس، فهرست انگشت شماری از مساجد موثر در تاریخ و فرهنگ ایران زمین هستند.
برداشت و فهم عمومی این است که در سال‌های اخیر کارکردهای مساجد تضعیف شده یا اینکه تک بعدی و محدود به گزاردن نمازهای روزانه شده و این وضعیت نمی‌تواند با نقش جامع مساجد در بافت اجتماعی جامعه ایرانی سازگار باشد. بنابراین شعار نهضت بازگشت به مساجد به دنبال تقویت مسجد به عنوان یک نهاد اجتماعی است و نه اینکه صرفا مکانی برای نماز خواندن و قرائت ادعیه و قرآن باشد. در واقع مسجد باید متجلی عملی آموزهای دینی در بعد مشارکت‌های اجتماعی و حل مشکلات مومنان باشد.
در حال حاضر که دولت قصد احیای نقش مساجد را با شعار نهضت بازگشت به مساجد بر عهده دارد، پرسش مهم این است که برای جامه عمل پوشاندن به این هدف چه مولفه‌هایی باید تحقق پیدا کند و چه پیش نیازهایی لازم است؟ در ادامه متن تنها سه مورد از مولفه‌های مورد نیاز اما مهم را در این زمینه مورد بررسی قرار می دهیم؛ با این توضیح که عدم توجه به دیگر مولفه‌ها نه به دلیل کم اهمیت بودن این موارد، بلکه به جهت رعایت اختصار در متن حاضر است.
۱- بازآفرینی نظام حکمرانی مسجد
یکی از مهم‌ترین مباحث در زمینه تحقق شعار نهضت بازگشت به مساجد، اصلاح نظام حکمرانی مسجد است. چرا که در حال حاضر نهادهای متعددی در مدیریت مسجد دخیل هستند و برخی مسئولان حتی بیش از ۳۰ نهاد را در این زمینه نام می‌برند. بنابر این ضروری است که این نهادهای متعدد، ذیل یک نظام مشخص و شرح وظایف و اختیارات مشخص در مسجد فعالیت کنند. حتی با بررسی مجدد، احتمال ادغام برخی از این نهادها و ایجاد ساز و کار با کارآمدی بیشتر هم وجود دارد تا رونق فعالیت‌های مختلف در مساجد شتاب پیدا کند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که روش کنونی که هر فعالیت در مسجد متولی جداگانه داشته باشد، چندان کارآمد نبوده است؛ هرچند پیش نماز مسجد به عنوان امام و هادی مسجد عمل می‌کند اما تمرکز در این زمینه وجود ندارد. بنابراین بهتر است این تعدد موجود مدیریت شود.
۲- ضرورت اصلاح نگاه به کارکرد مسجد
مانع دیگری که در تبدیل شدن مسجد به یک نهاد مهم اجتماعی به چشم می‌آید، برخی تنگ نظری‌ها و نگاه‌های محدود به کارکردهای مسجد است. گاهی دیده می‌شود که مسئولان مساجد نگاه چندان مثبتی با اجرای برنامه‌های فرهنگی و هنری و دیگر برنامه‌ها در مساجد جز نماز و سوگواری در مناسبت های مذهبی ندارند که این نوع نگاه هم باید اصلاح شود تا مسجد تبدیل به محل رفت و آمد بیشتر قشر جوان شود و مسجد همچون پناهگاهی برای مردم باشد. بنابراین کارگزاران نهضت بازگشت به مسجد باید خود در ابتدا نسبت به این شعار و راهبرد توجیه شوند تا بتوانند به جای مانع، پیشبرنده باشند.
۳- لزوم مخاطب قرار دادن افکار عمومی
مولفه سوم و مهم دیگر بحث توجه افکار عمومی به شعار نهضت بازگشت به مساجد و نقش این نهاد دینی و مذهبی است. در حال حاضر برخی آمارها نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از مساجد کشور فعال نیستند. برخی دیگر هم فقط هنگام نمازهای یومیه فعالیت می‌کنند و جز آن یا فعالیت ندارند یا فعالیت بسیار اندکی دارند.
فعال شدن این مساجد نیازمند بازسازی کارکردهای این‌ها است که این بازسازی نیازمند فعالیت‌های رسانه‌ای در آسیب شناسی و همچنین معرفی مساجد فعال و نشان دادن نقش موثر مسجد است. در حال حاضر با گذشت حدود ۱۸ ماه از طرح شعار راهبردی نهضت بازگشت به مساجد به نظر می‌رسد پیوست رسانه‌ای این شعار ضعیف است و تولیدات چندانی را در این زمینه شاهد نیستیم. این ضعف باعث شده چنین برداشت شود که شعار نهضت بازگشت به مساجد نتوانسته جایگاه خود را چندان در افکار عمومی، فضای رسانه‌ای کشور و فعالان عرصه فرهنگی و مسجدی پیدا کند. بنابراین تقویت تولیدات رسانه‌ای در حوزه مسجد و در یک کلام درگیر کردن افکار عمومی با این شعار بسیار ضروی است.