«پهپاد» مخفف «پرنده هدایت‌پذیر از دور» یا معادل انگلیسی Unmanned aerial vehicle یک وسیله نقلیه هوایی بدون سرنشین است که از روی زمین و با استفاده از فناوری‌های رادیویی و ماهواره‌ای هدایت می‌شود. این تجهیزات که حاصل ترکیب فناوری‌های گوناگون گذشته و نوین هستند قابلیت‌های فراوان عملیاتی دارند و در حوزه‌های نظامی و غیرنظامی همچون مخابرات، ناوبری جهانی، تحقیقات هواشناسی، جغرافیایی و نظارتی به کار گرفته می‌شود.
پهپادها اکنون امتیاز خود را در عرصه مختلف زندگی از کشاورزی، ارسال مرسولات، پژوهش، فیلمبرداری، استفاده در زمینه نظارت و آمارگیری، امدادرسانی در اتفاقات طبیعی، تبلیغات و .... به نمایش گذاشته‌اند؛ با این وجود پرنده‌های بدون سرنشین امروزه بیشتر به دلیل استفاده برای اهداف امنیتی و نظامی مورد توجه قرار دارند. انواع مختلف این پرنده‌ها برای جاسوسی، عکس‌برداری و حتی انجام عملیات تهاجمی نظامی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
بیش از ۳۰ کشور جهان در زمینه ساخت و توسعه این پرنده‌ها فعالیت می‌کنند و انواع مختلف آن از ریزپرنده‌ها تا پهپادهای بزرگ، بال ثابت و متغیر یا ملخ دار، تجاری، تجسسی و جاسوسی، پشتیبانی و رزمی و ترکیبی را تولید می‌کنندطبق گزارش رسانه‌ها، بیش از ۳۰ کشور جهان در زمینه ساخت و توسعه این پرنده‌ها فعالیت می‌کنند و انواع مختلف آن از ریزپرنده‌ها تا پهپادهای بزرگ، بال ثابت و متغیر یا ملخ‌دار، تجاری، تجسسی و جاسوسی، پشتیبانی و رزمی و ترکیبی را تولید می کنند.
بازار روبه رشد پرنده بدون سرنشین
اگرچه برآورد دقیقی از بزرگی بازار پهپادها در جهان وجود ندارد _ به ویژه اینکه کشورها اطلاعات در مورد ماهیت و تعداد پهپادهای نظامی و جاسوسی خود را منتشر نمی‌کنند _ اما طبق گزارش رسانه‌ها، بازار جهانی هواپیماهای بدون سرنشین تجاری در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۳.۵ میلیارد دلا ربوده است.
پیش‌بینی می‌شود این صنعت از سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۰ سالانه نرخ رشد مرکبی حدود ۵۷.۵ درصد را داشته باشد. از نظر کمیت، در سال ۲۰۲۰ تقاضا برای بیش از ۶۸۹ هزار واحد پهپاد تجاری وجود داشت و سالانه تعداد تقاضا به شدت افزایش می‌یابد.
البته این تعداد شامل پهپادهای سرگرمی و اسباب‌بازی نمی‌شود و بیشتر آنها برای اهداف تجاری یا فیلمبرداری و کمک‌های اضطراری به ویژه در زمینه نقشه‌برداری زمین، افزایش ایمنی و جلوگیری از حوادث خطرناک یا انتقال مرسولات پستی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در چند سال گذشته تعداد موارد استفاده تجاری از پهپادها افزایش چشمگیری داشته است. فعالان بازار، مانند شرکت‌هایی که هواپیماهای بدون سرنشین می‌سازند و شرکت‌هایی که راه‌حل‌های نرم‌افزاری ارائه می‌کنند، پی در پی در حال طراحی، آزمایش و بهبود محصولاتی هستند که می‌توانند در بازارهای مختلف استفاده شوند.
جالب اینجاست که چند ماه پیش اعلام شد همین پهپادهای غیرنظامی نیز برای اهداف جمع‌آوری اطلاعات و نوعی جاسوسی مورد استفاده قرار می‌گیرند. شبکه خبری «بلومبرگ» از تهدید بزرگ پهپادهای سرگرمی و تجاری ساخت چین برای آمریکا خبر داد و اعلام کرد ایالات متحده در مورد پهپادهای ساخته شده توسط شرکت SZ DJI Technology مستقر در «شنژن» چین مخفی‌کاری می‌کند.
طبق گزارش بلومبرگ، از آنجا که شرکت یادشده یکی از بزرگترین تولیدکننده‌های پهپاد در جهان بوده و مهمترین مقصد کالاهای تولیدی آن نیز ایالات متحده است، این هواپیماهای بدون سرنشین در تنش میان ایالات متحده و چین در زمینه جمع‌آوری داده‌ها نقش محوری را دارند و همین امر موجب نگرانی مسئولان آمریکایی شده اما آن را به افکارعمومی منتقل نمی‌کنند.
در حوزه نظامی هم برآوردها نشان می‌دهد اندازه بازار جهانی پهپادهای نظامی در سال ۲۰۲۱ بیشتر از ۱۱.۶ میلیارد دلار بود و پیش‌بینی می‌شود این بازار تا سال ۲۰۳۰ به ۳۱.۴ میلیارد دلار برسد. برآوردهای دیگری هم در مورد بازار پهپادها با توجه به ارقام اعلامی کشورها ارائه شده که بر اساس آن تا پیش از سال ۲۰۳۰ این بازار به فراتر از ۷۰ میلیارد دلار خواهد رسید.
طبق گزارش رسانه‌ها بازار جهانی هواپیماهای بدون سرنشین تجاری در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۳.۵ میلیارد دلا ربوده استتمرکز کشورها بر ابعاد نظامی پهپادها
با اینکه بیشتر از یک قرن پیش، نخستین‌بار پهپاد یک پرواز ناموفق را تجربه کرد اما به تدریج دامنه تمرکز انسان بر دانش آن بیشتر شد به ویژه آنکه تمرکز اصلی بر جنبه‌های نظامی معطوف شد. حتی در زمان جنگ جهانی دوم نیز گونه‌هایی از این فناوری از سوی ارتش آلمان و انگلیس استفاده شدند. بعدها هواپیماهای بدون سرنشین در جنگ ویتنام و عملیات رژیم اسرائیل علیه فلسطینی‌ها به کار برده شد.
امروزه بسیاری از کشورها از این پرنده‌ها که بسیار کم‌هزینه‌تر اما کاربردی‌تر از جنگنده‌های نظامی‌اند استفاده می‌کنند و تعداد اندکی از کشورها نیز خود را در زمینه تولید و فروش آن مطرح کرده‌اند.
پهپادهای نظامی هواپیماهای بدون سرنشینی هستند که یک یا چند ماموریت از جمله نظارت، جمع‌آوری اطلاعات، سنجش از راه دور و حملات جنگی را انجام می‌دهند. اپراتورها یا همان خلبانان پهپاد نیز از راه دور این هواپیماها را کنترل می‌کنند و همزمان با دوربین‌های دقیق پرنده به جمع‌آوری اطلاعات در مورد حرکات دشمن و دیده‌بانی در هنگام درگیری‌ها می‌پردازند. حضور این پرنده‌ها در جنگ‌ها در سال‌های اخیر نشان داده که پهپادهای نظامی موثر هستند زیرا هزینه کمتری را نسبت به تسلیحات نظامی معمولی دارند و از دقت بالاتری برخوردارند.
از جمله عوامل موثر بر رشد بازار پهپادهای نظامی، افزایش هزینه‌های نظامی و تقاضا برای راه‌حل‌های نظارتی بهتر و نوسازی دفاعی همگام با تحولات تکنولوژیکی است. به همین دلیل بودجه دولت‌ها برای پهپادهای نظامی در حال افزایش است تا کارایی عملیات نظامی را بهبود بخشدند. به عنوان نمونه یک پهپاد نظامی معمولی قیمتی از حدود ۱۵ هزار دلار تا چند میلیون دلار دارد حال آنکه ارزانترین جنگنده‌های نسل جدید از ده‌ها تا چندصد میلیون دلار قیمت دارند ضمن آنکه حفظ امنیت و جان خلبان‌ها نیز بسیار اهمیت دارد.
توانایی و جایگاه پهپادی ایران
جمهوی اسلامی ایران نیز در سالیان گذشته به دلایل مزیت‌های گوناگون هواپیماهای بدون سرنشین، تمرکز ویژه‌ای بر آن داشته است. اگرچه ایران از سال‌های دور و حتی در زمان جنگ تحمیلی نمونه‌هایی از هواپیماهای بدون سرنشین را مورد استفاده قرار می‌داد اما دو رویداد در توسعه توان پهپادی ایران با دسترسی به فناوری‌های روز پهپادی ایالات متحده تاثیر داشت. دستیابی به پهپاد پیشرفته «آرکیو ۱۷۰» آمریکایی در شرق کشور و سرنگونی پهپاد پیشرفته و گران قیمت Global Hawk (RQ-۴) این کشور در خلیج‌فارس تاثیر چشمگیری در روند حرکت برنامه پهپادی جمهوری اسلامی ایران داشت.
دسترسی کارشناسان نظامی و غیرنظامی کشورمان به جزئیات و اطلاعات این دو پهپاد پیشرفته آمریکایی موجب شد تا تهران با کمترین هزینه بخش‌های مهمی از ساختار و فناوری پیشرفته‌ترین کشور جهان در حوزه پرنده‌های بدون سرنشین را کشف رمز کند.
به نوشته تارنمای نشریه «ThePrint»، سابقه برنامه هواپیماهای بدون سرنشین تهران را که می‌توان در دهه ۱۹۸۰ دنبال کرد اما این برنامه را باید یک موفقیت دانست. پهپادهای ایرانی ارزان هستند، بُرد و استقامت پرواز بیشتری دارند، همچنین از قابلیت‌های رادارگریز و سیستم‌های ضد پارازیت GPS هم برخوردارند.
پهپادها ضلع جدید تحریم و اجماع علیه ایران
در چند سال اخیر حوزه توان پهپادی ایران مود توجه غرب قرار گرفت و به تدریج تحریم‌هایی را برای ایران در این زمینه در نظر گرفتند. آغاز جنگ اوکراین و اخبار رسانه‌ها در زمینه معامله پهپادی ایران و روسیه موجب شد تا حساسیت‌ها به این موضوع دوچندان شود. در مجموع، پهپادها دستاویز جدیدی از فشار و تحریم غرب به ویژه آمریکا علیه ایران را فراهم کرده است.
در همین ارتباط به نوشته اندیشکده «موسسه خاورمیانه» (Middle East Institute) برای نخستین‌بار پس از چند ماه، چند روز پیش بار دیگر زیرساخت‌های حیاتی نظامی ایران که یکی از مجتمع‌های کارگاهی وزارت دفاع در اصفهان است، هدف پهپادهای خارجی قرار گرفت. در بیانیه رسمی وزارت دفاع ایران تاکید شد این حمله ناموفق بوده اما روزنامه صهیونیستی جروزالم پست در ادعایی، این حمله را یک «موفقیت خارق‌العاده» خواند.
طبق این تحلیل، گزارش‌هایی منتشرشده که اسرائیل را مغز متفکر عملیات می‌داند. گذشته از ابهام‌ها، این حمله با هواپیمای بدون سرنشین به جای تحمیل هزینه تاکتیکی، برای رساندن پیامی سیاسی_استراتژیک به ایران طراحی شده که نشان‌دهنده تمایل مهاجم(ها) برای پذیرش ریسک‌ها، بازنشانی آستانه‌ها و نشان‌دادن آمادگی برای استفاده از هر وسیله‌ای برای وادار کردن تهران به تجدیدنظر در سیاست‌های خود است.
در این گزارش آمده، «حملات در مقیاس کوچک، مانند حمله هفته گذشته پهپادی به مجتمع وزارت دفاع که گفته می‌شود در زمینه تولید هواپیمای بدون سرشین فعال بود، نمی‌تواند تأثیر معناداری بر توانمندی‌های نظامی جمهوری اسلامی داشته باشد. تهران سال‌هاست با چنین خرابکاری‌ها و حملات محدودی روبه‌روست. به نظر می‌رسد نهادهای نظامی_صنعتی ایران که جلوگیری از چنین حوادثی را دشوار می‌دانند، رویکرد جایگزینی را در پیش گرفته‌اند _ آنها با پذیرش اینکه حملات به تأسیسات آنها اتفاق خواهد افتاد، اقدامات فنی و اداری مختلفی را برای به حداقل رساندن تأثیر آنها انجام می‌دهند.»
این گزارش تصریح دارد: در واقع، حملات سطح پایین قبلی نتوانستند ارزیابی‌های استراتژیک جمهوری اسلامی را تغییر دهند. حملات اسرائیل در سال‌های ۲۰۲۰-۲۲ تهران را متقاعد نکرد تا در سیاست هسته‌ای خود تجدیدنظر کند.
کوتاه سخن اینکه، در ماه‌ها و هفته‌های گذشته رسانه‌ها و اتاق‌های فکر و حتی مقام‌های غربی با بهانه قراردادن تحولات در اوکراین و استفاده روسیه از پهپادهایی که ادعا می‌شود از سوی ایران ارسال شده، تمرکز ویژه‌ای را بر توان پهپادی ایران قرار داده و هر چه بیشتر و گسترده‌تر این موضوع را برای افکارعمومی برجسته می‌کنند.
به عنوان نمونه در ماه گذشته آمریکا «صنایع هوایی قدس» و هفت ایرانی را بابت همکاری در تولید پهپاد تحریم کرد و همه رسانه‌های غربی نیز برای انتشار آن سنگ‌تمام گذاشتند. در دو ماه گذشته اقدامات مشابهی از سوی کانادا، کشورهای اروپایی و ایالات متحده علیه ایران صورت گرفت و صدها نام، در فهرست تازه متولد شده تحریم پهپادی ایران گنجانده شدند.
اگرچه توان پهپادی جمهوری اسلامی قابل توجه و فراتر از تصور دولت‌های غربی از یک کشور تحریم‌شده، رشد یافته است اما قدرت‌های جهان و در صدر آنها ایالات متحده، با تمرکز بر این توانایی بومی‌شده، به تقویت عنصر ایران‌هراسی و ایجاد اجماع جهانی علیه تهران می‌پردازند.
منابع:
https://www.bloomberg.com/news/articles/۲۰۲۱-۱۲-۱۹/drone-wars-us-china-fight-over-big-data-shifts-from-tiktok-wechat-to-the-sky
https://finance.yahoo.com/news/commercial-drone-market-projected-expand-۲۳۵۷۰۰۱۶۴.html
https://www.taiwannews.com.tw/en/news/۴۷۹۷۳۶۰
https://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/consumer-drone-market#:~:text=Report%۲۰Overview,۱۳.۸%۲۵%۲۰from%۲۰۲۰۲۲%۲۰to%۲۰۲۰۳۰
https://www.prnewswire.co.uk/news-releases/unmanned-aerial-vehicle-uav-market-size-to-grow-usd-۷۲۳۲۰-million-by-۲۰۲۸-with-a-cagr-of-۱۴-۴--valuates-reports-۳۰۱۷۱۹۱۴۴.html
https://www.indiatoday.in/world/story/why-is-israel-targeting-iran-drone-facilities-۲۳۲۸۳۳۷-۲۰۲۳-۰۱-۳۰
https://www.mei.edu/publications/message-tehran-what-drone-attacks-iranian-critical-infrastructure-tell-us
https://theprint.in/defence/why-irans-drone-programme-is-a-triumph-harsh-sanctions-western-components-simple-designs/۱۳۲۶۰۷۶