ایران روی کمربندی زلزله‌خیز قرار دارد و همین واقعیت باعث شده بعد از زلزله مهیب ترکیه و سوریه که تاکنون بیش از ۴۰ هزار قربانی برجای گذشته، نگرانی از بروز این حادثه طبیعی بیش از همیشه به جان ما همسایگان بیافتد.
پیش از زلزله ۷.۸ ریشتری ترکیه و سوریه هم شهر خوی در شامگاه هشتم بهمن‌ماه شاهد وقوع زمین‌لرزه ۵.۹ ریشتری بود که پس‌لرزه‌های پرشماری به همراه داشت؛ حادثه‌ای که زمینه‌ساز تشدید و تعمیق این نگرانی‌ها شد.
داده‌های زلزله‌شناسی می‌گوید در فاصله بین سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۵ حدود سه هزار و ۴۲۴ زلزله خطرناک (چهار ریشتر و بالاتر) ایران را تحت تاثیر قرار داده است. به عبارتی هر ساله به طور متوسط ۱۱۰ زلزله در فلات ایران رخ داده است. با این حال معادلات مربوط به مدیریت بهتر زلزله‌ها به خوبی آشکار نشده است و همواره این پرسش‌ها مطرح است که آیا در مناطق مختلف ایران، بارش، سیل، تغذیه آب‌های زیر زمینی و ... در تحریک حرکات گسل‌ها موثر بوده‌اند؟ پرسش دیگری که وجود دارد در مورد زمان وقوع زلزله‌ها است. در سال‌های اخیر این تصور به وجود آمده که بیشتر زلزله‌ها در مواقع شب رخ می‌دهند. از این رو پژوهشگر ایرنا به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا رابطه‌ای میان وقوع زلزله‌ها در زمان خاص یا با وقوع بارش وجود دارد یا خیر؟
برنامه‌ریزان و مدیران بحران باید به برنامه‌های امدادی خود در شب و روز و ساعات مختلف آن به یک اندازه بها داده و میزان آمادگی خود را برای مدیریت بحران براساس نیازی که در هر موقع می‌تواند وجود داشته باشد، تنظیم کنند
در این زمینه مقاله‌ای با عنوان «رابطه‌ی بین رویداد زلزله، زمان و بارش در ایران» [۱] به قلم ایرج جباری و زینب قادری نوشته شده است. انجام این پژوهش برای بررسی دو مسأله رابطه زلزله‌ها با زمان وقوع و همچنین با مقادیر بارش‌ها در ایران و در واحدهای زمین ریخت‌شناختی آن بوده است. نویسندگان برای انجام آن زلزله‌های ۴ ریشتر و بیشتر از آن را در بازه زمانی سال‌های ۱۹۸۰-۲۰۰۹ از پایگاه پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و داده‌های بارش ۱۰ روز، ۱۵، ۲۰، ۳۰ و ۴۰ روز قبل از وقوع زلزله از پایگاه سازمان هواشناسی مورد بررسی قرار داده‌اند.
زلزله بیشتر شب می‌آید یا روز؟
بررسی‌ها نشان می‌دهد در طول ۲۰ سال (۱۳۷۵-۱۳۹۵) هزار و ۸۳۷ زلزله در طول مدت روز و هزار و ۵۸۲ زلزله در طول مدت شب در ایران به وقوع پیوسته است. به عبارتی ۵۳.۷ درصد زلزله‌ها در روز و ۴۶.۳ درصد زلزله‌ها در شب رخ داده‌اند. نتایج آزمون‌ها نیز نشان می‌دهد، به طور کلی طی ۲۰ سال (۱۳۷۵-۱۳۹۵) تفاوت معنی داری در فراوانی وقوع زلزله‌ها در شب یا روز وجود ندارد.
با توجه به نتایج آنالیز آماری انجام شده، فراوانی وقوع زلزله در مدت زمان شب و روز در هر سال از دوره آماری نیز تفاوت معنی‌داری را نشان نمی‌دهد. به عبارت دیگر سالی نبوده است که در زلزله‌های ایران، تفاوت معنی داری در فراوانی وقوع زلزله‌ها در شب یا روز رخ داده باشد. با این حساب، زلزله می‌تواند در هر زمانی رخ دهد.
با این حال، بررسی فراوانی وقوع زلزله‌ها در مدت زمان شب و روز در واحدهای زمین‌ریخت‌شناسی مختلف نشان می‌دهد که تنها در واحد شرقی ایران ۶۳.۷ درصد زلزله‌ها در طول روز و ۳۶.۳ درصد، در طی شب رخ داده است که این میزان در مواقع روز به طور معنی داری نسبت به تعداد وقوع آن در شب بیشتر است. معنای تفاوت فراوانی وقوع زلزله در ساعات شبانه و روز به ویژه در سال ۱۹۹۷م/ ۱۳۷۵ش آشکارتر است. به طوری که از ۴۰ مورد زلزله ۳۱ مورد در روز و ۹ مورد در شب رخ داده است.
ارتباط وقوع زمین‌لرزه با بارش
بررسی داده‌های مربوط به زلزله‌ها و مجموع بارش ۱۰ روز قبل از آن نشان داده که از ۲هزار و ۴۱۰ مورد زلزله در بیش از هزار مورد بارشی رخ نداده است. بررسی میزان رابطه وقوع زلزله با بارش از طریق همبستگی اسپیرمن [۲]، وضعیت بدون همبستگی را نشان می‌دهد. همچنین در بررسی فراوانی وقوع زلزله با فراوانی بارش‌های ۱۰ روز قبل نیز، به طور کل رابطه معنی‌داری نشان نداد. در سال‌های مختلف نیز به غیر از سال ۲۰۰۶م/ ۱۳۸۴ش رابطه معنی‌داری دیده نشد.
نتایج پژوهش نشان داده که به طور کلی در بازه زمانی بیست ساله، (۱۳۷۵-۱۳۹۵) و همچنین در هر سال در دوره آماری تفاوت معنی‌داری در فراوانی وقوع زلزله‌ها در شب یا روز وجود ندارد
بررسی داده‌های مربوط به زلزله‌ها و مجموع بارش ۱۵ روز قبل از آن نشان داد که از ۲ هزار و ۴۰۸ مورد زلزله در بیش از هزار مورد بارشی رخ نداده است. همبستگی اسپیرمن بین دو مجموعه داده رابطه معنی داری را نشان نداد. سایر آزمون‌ها نیز به طور کل رابطه معنی‌داری بین فراوانی وقوع زلزله با فراوانی بارش‌های ۱۵ روز قبل را ارائه نمی‌دهند. با این وجود بررسی سال‌های مختلف آماری بیان کننده، ارتباط معنی‌دار طی سال‌های ۱۹۹۵ و ۲۰۰۶ است.
بررسی داده‌های مربوط به زلزله‌ها و مجموع بارش ۲۰ روز قبل از وقوع نیز نشان داد که از ۲ هزار و ۴۰۶ مورد زلزله در نزدیک به هزار مورد بارشی رخ نداده است. در مورد میزان رابطه زلزله با مجموع بارش ۲۰ روز قبل نیز نتایج همبستگی اسپیرمن عدمِ همبستگی را نشان داد. سایر آزمون‌ها مانند آزمون‌های کای دو و وی کرامر روی این داده‌ها گویای نبود رابطه معنی‌داری بین فراوانی وقوع زلزله با فراوانی بارش‌های ۲۰ روز قبل است. با این وجود طی سال‌های متفاوت آماری در سال‌های ۱۹۸۳، ۱۹۹۵ و ۲۰۰۶ رابطه معنی‌داری بین فراوانی وقوع زلزله با فراوانی بارش دیده شد.
بررسی داده‌های مربوط به زلزله‌ها و مجموع بارش ۳۰ روز قبل نیز نشان داد از ۲ هزار و ۴۰۴ مورد زلزله در کمتر از هزار مورد بارشی رخ نداده است. در مورد میزان رابطه زلزله با مجموع بارش ۳۰ روز قبل نتایج همبستگی اسپیرمن وضعیت نبود همبستگی را نشان داد. همچنین سایر آزمون‌ها نیز به طور کل رابطه معنی‌داری بین فراوانی وقوع زلزله با فراوانی بارش‌های۳۰ روز قبل را ارائه نداد.
بررسی میزان رابطه زلزله و بارش ۴۰ روز قبل از طریق همبستگی اسیپرمن هم وضعیت بدون همبستگی را نمایان کرد. نتایج سایر آزمون‌ها نیز حاکی از این است که به طور کل رابطه معنی‌داری بین فراوانی وقوع زلزله و فراوانی مجموع بارش ۴۰ روز قبل از آن، وجود ندارد. در صورتی که رابطه معنی‌دار تنها در طول سال‌های ۱۹۸۱، ۱۹۹۵و ۲۰۰۶ دیده شد. بررسی داده‌های مربوط به زلزله‌ها و مجموع بارش ۴۰ روز قبل نیز نشان داد از ۲ هزار و ۴۰۲ مورد زلزله در کمتر از ۱۰۰۰ مورد بارشی رخ نداده است.
۶ یافته پژوهش
- وقوع زلزله‌ها از نظر زمانی می‌تواند در هر زمانی رخ دهد. فراوانی چند رویداد بزرگ در شب یا در روز نمی‌تواند دلیلی بر تمایز یکی از دوره‌های شب یا روز شود. نتایج این تحقیق و پژوهش‌های کمّی که در این زمینه صورت گرفته است نشان می‌دهد یافتن رابطه‌ای بین فراوانی وقوع زلزله‌ها و زمان وقوع آن‌ها بسیار سخت است و دست کم با فن‌های به کار رفته در این تحقیق نظم خیلی زیادی در وقوع زمانی زلزله‌های ایران مشاهده نمی‌شود.
- نتایج نشان داده که به طور کلی در بازه زمانی بیست ساله، (۱۳۷۵-۱۳۹۵) و همچنین در هر سال در دوره آماری تفاوت معنی‌داری در فراوانی وقوع زلزله‌ها در شب یا روز وجود ندارد.
در دوره بررسی بیست ساله میان زمان وقوع زمین‌لرزه با فراوانی بارش‌های قبل از آن نیز به طور کل رابطه معنی‌داری به دست نیامده است
- از نظر فراوانی وقوع زلزله با فراوانی بارش‌های قبل نیز به طور کل رابطه معنی‌داری به دست نیامد.
- فراوانی وقوع زلزله با فراوانی بارش قبل از آن تنها در بعضی سال‌ها و تنها در واحد زاگرس نتایج معنی‌داری را ارائه داد؛ به طوری که در سال ۱۹۹۶م/ ۱۳۷۵ش در بازه زمانی ۱۰ روز و ۱۵ روز با افزایش بارش تا مرز ۳۸ میلی متر رخداد زلزله بیشتر شده است؛ به عبارت دیگر از ۴۲ مورد زلزله به وقوع پیوسته در ۱۴ مورد، زلزله‌ها بارشی بیشتر از ۱۰ میلی متر و کمتر از ۳۸ میلی متر داشتند؛ در صورتی که با گذر بارش از مرز ۳۸ میلی‌متر، ۲۸ مورد زلزله به وقوع پیوسته است.
- تعیین رابطه زلزله‌های با شدت بالا با دو عامل زمان و بارش به منظور مهار یا مدیریت آن‌ها بود که نتایج آن می‌تواند شک برنامه‌ریزان را برای مدیریت بحران برطرف سازد. به عبارت دیگر، این آگاهی به دست می‌آید که برنامه‌ریزان و مدیران بحران باید به برنامه‌های امدادی خود در شب و روز و ساعات مختلف آن به یک اندازه بها داده و میزان آمادگی خود را برای مدیریت بحران براساس نیازی که در هر موقع می‌تواند وجود داشته باشد، تنظیم کنند.
- درست است رابطه ضعیفی میان بارش و زلزله‌های بزرگتر از ۴ ریشتر به دست نیامد اما وجود بعضی روابط معنی‌دار در بعضی سال‌ها همچنان بحث را برای بررسی ابعاد دیگر آن از جمله بارش‌های برف در روزهای قبل از بارش، سطح آب‌های زیرزمینی و زلزله‌های کم‌عمق و ضعیف باز می‌گذارد.
پی‌نوشت
[۱]. ایرج جباری و زینب قادری، «رابطه‌ی بین رویداد زلزله، زمان و بارش در ایران»، فصلنامه علمی –پژوهشی فضای جغرافیای، سال شانزدهم، ۱۳۹۵، صص ۱۳۷-۱۵۳.
[۲] در آمار، برای نمایش میزان وابستگی بین دو یا چند متغیر، از شاخص‌های مختلفی استفاده می‌شود. یکی از معمول‌ترین این شاخص‌ها، ضرایب همبستگی است که میزان وابستگی را به صورت استاندارد شده نمایش می‌دهند. در این بین ضریب همبستگی اسپیرمن به علت ساختار مطلوبی که برای داده‌های رتبه‌ای دارد، در مباحث روانشناسی، مدیریت و آمار به کار گرفته می‌شود.