شهرستان تربت حیدریه به عنوان قطب کشاورزی و دامی در تولید محصولات مختلف و مهم همچون گوشت، گندم، چغندر قند، زعفران، دانه های روغنی و نظایر آن سهم بسزایی در تامین نیاز کالاهای اساسی مردم خراسان رضوی و حتی دیگر استانهای کشور دارد.
بر اساس دیدگاه کارشناسان و اهل فن، با وجود توانمندی تربت حیدریه در حوزه کشاورزی، کم توجهی به عرصه منابع طبیعی شهرستان باعث فرسایش خاک این خطه شده است که می تواند به تغییر اقلیم نیز منجر شود و البته برخی نشانه های آن مشهود و ملموس است.
محمود قهرمان از مدرسان دانشگاه در حوزه منابع طبیعی از جمله کسانی است که بر این دیدگاه تاکید دارد معتقد است: استمرار فرسایش خاک اثر زودهنگامی بر بخش کشاورزی دارد و با توجه به توانمندی زیاد تولید در تربت حیدریه ، اقتصاد منطقه را تحت تاثیر و آسیب جدی قرار خواهد داد به ویژه آن که استمرار خشکسالی توام با کم توجهی به منابع طبیعی شتاب بیشتری به فرسایش خاک داده است.
به گفته رییس اداره منابع طبیعی تربت حیدریه بدون در نظر گرفتن گستره شهرستانهای خواف، رشتخوار، زاوه و مه ولات که طی سالهای گذشته به تناوب از تربت حیدریه منتزع شده اند عرصه منابع طبیعی این شهرستان ۳۷۹ هزار هکتار است که ۳۰ درصد آن اراضی کشاورزی و مستحدثات شهری است و حدود ۷۰ درصد آن را اراضی ملی و منابع طبیعی تشکیل می دهد.
علیرضا قادری افزود: عمده منابع طبیعی تربت حیدریه به جنگل، مرتع و بیابان اختصاص دارد که متاسفانه بر اثر دست درازی انسان و کم توجهی صورت گرفته طی ادوار گذشته روز به روز عرصه های جنگلی و مرتعی آن فقیرتر می شود.
وی با بیان این که سالانه فرسایش خاک در برخی مناطق تربت حیدریه به ۱۵ تا ۱۶ تن در هکتار رسیده است تصریح کرد: ادامه این روند نه تنها اقدامات صیانتی و جبرانی منابع طبیعی را کم اثر می کند بلکه عرصه های شهرستان را روز به روز فقیرتر و نسل جدید را با چالش جدی مواجه خواهد کرد.
او اضافه کرد: طی ۱۵ تا ۲۰ سال اخیر برخی مراتع تربت حیدریه بر اثر دست اندازی انسان توام با خشکسالی به بیابان تبدیل شده و از دیگر سو کانون های فرسایش بادی به تخریب خاک به خصوص در دشت های جنوب تربت حیدریه و مه ولات منجر شده است.
رییس اداره منابع طبیعی تربت حیدریه گفت: در هنگامه ای که با خشکسالی مواجهیم باید اقدامات مقابله ای و جبرانی انجام شود اما نه تنها چنین کار مهمی در حد ایده آل انجام نمی شود بلکه اکنون در برخی مراتع شهرستان، دام مازاد بر ظرفیت به چرا مشغول است که باعث تشدید فرسایش خاک می شود.
قادری افزود: متاسفانه دیده شده است برخی شوراهای روستایی تربت حیدریه برای کسب درآمد مراتع حومه روستای خود را به دامداران سایر مناطق اجاره می دهند در حالی که این افراد حداقل باید به فکر فرزندان و نسل بعد از خودشان باشند.
وی در خصوص اقدامات جبرانی منابع طبیعی تربت حیدریه گفت: از محل اعتبارات ملی بیابان زدایی با ۱۰۰ هکتار، کشت گونه های خاص در سطح شهرستان شروع شده است همچنین از محل اعتبارات ملی و استانی اعم از توازن منطقه ای و سفر ریاست جمهوری طرحهای مختلف آبخیزداری در دست اجراست.
او تصریح کرد: با وجود این طرحها و دیگر اقدامات مطالعاتی و اجرایی در دست انجام مادامی که سایر نهادهای عمومی و روستائیان به ویژه دامداران و کشاورزان با منابع طبیعی همکاری نکنند هر اقدامی حتی در سطح کلان ، آسیب های وارده را جبران نخواهد کرد.
وی بهره برداری بی رویه از سفره های آبی زیرزمینی را نیز دیگر تهدید جدی برای منابع طبیعی تربت حیدریه و فرسایش خاک در سطح شهرستان اعلام کرد.
کاهش ۷۶ سانتی متری سطح ذخایر آب در دشت های تربت حیدریه
همچنین مدیر امور آب منطقه‌ای تربت‌حیدریه در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: به دلیل بهره برداری و مصرف بی رویه آب، سطح ذخایر زیرزمینی شهرستان تاکنون ۷۶ سانتی متر کاهش یافته است.
مهدی طلعتی افزود: طی پنج تا ۶ سال گذشته افزون بر ۴۰۰ حلقه چاه غیرمجاز و فاقد پروانه در تربت حیدریه شناسایی شد و این رقم فقط طی سال جاری ۴۸ مورد بود و البته با همکاری دستگاههای ذیربط بیشتر آنها مسدود شده است.
وی اضافه کرد: میزان برداشت آب‌های زیرزمینی فقط در حوضه دشت مرکزی تربت حیدریه طی سال آبی ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ تقریباً ۲۴ میلیون متر مکعب بود اما با وجود استمرار خشکسالی، این رقم در سال آبی بعد از آن به ۳۱ میلیون متر مکعب افزایش یافت که این افزایش،اثر تخریبی بر منابع طبیعی منطقه دارد.
به گفته وی بدون احتساب چاههای غیرفعال، اکنون حدود ۵۰۰ حلقه چاه مجاز اعم از کشاورزی و شرب با استحصال سالانه حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب در تربت حیدریه وجود دارد.
بارندگی در تربت حیدریه همچنان روند کاهشی دارد
کارشناس مسوول اداره هواشناسی تربت حیدریه نیز در این باره گفت: بارندگی سال زراعی جاری در این شهرستان ۴۰ سانتی متر است که نسبت به مدت مشابه سال آبی قبل ۳۰ میلی متر و نسبت به دوره آماری ۳۰ ساله ۷۴ میلی متر کاهش را نشان می دهد.
محمد مهربان افزود: کاهش بارندگی و افزایش دما طی سالهای اخیر تاثیر منفی بر اقلیم و منابع طبیعی تربت حیدریه گذاشته است.
در همین پیوند مدیر جهاد کشاورزی تربت حیدریه به خبرنگار ایرنا گفت: برای صرفه جویی در منابع طبیعی اقدامات مختلفی از قبیل اجرای سیستم های نوین آبیاری بارانی و تحت فشار و نیز اصلاح الگوی کشت با هدف مدیریت منابع زیرزمینی انجام شده و می شود.
حسین محمدی با بیان این که تربت حیدریه جزء شهرهای پیشرو خراسان رضوی در اصلاح روش های آبیاری است گفت: برای کشت محصولات پرآب همچون چغندر قند، کشاورزان را به روش های جدید همچون کاشت نشایی تشویق کرده ایم که از جمله ثمرات آن حذف چهار نوبت آب دهی در طول مدت داشت است.
اما یک استاد دانشگاه در رشته کشاورزی معتقد است که آبیاری نوین به شیوه قطره ای و بارانی تاثیر چندانی در صرفه جویی آب ندارد.
به اعتقاد عباس خاشعی سیوکی رییس دانشگاه تربت حیدریه که تز دکترای خود در سال ۱۳۹۰ را با موضوع "تهیه مدل بهره برداری از منابع آب زیرزمینی جهت تعیین الگو و تراکم کشت بهینه" ارائه داده است اجرای شیوه آبیاری بارانی و قطره ای با عنوان شیوه نوین فقط به افزایش هزینه ها منجر می شود و تاثیر چندانی در مدیریت منابع آب ندارد.
وی در توجیه نظریه خود گفت: هر محصول کشاورزی نیاز مصرفی خاص خود را دارد و این نیاز چه با لوله و چه به روش غرقابی باید تامین شود پس از این منظر آبیاری نوین و قطره ای هیچ تاثیری در صرفه جویی ندارد.
او اضافه کرد: هدر رفت آب در شیوه سنتی آبیاری (در نهر و کانال ها) که عده ای آن را تبلیغ می کنند بحثی انحرافی است چون این آب بالاخره جذب سفره های زیرزمینی می شود.
بخشی نگری، بلای جان منابع طبیعی
داده های مسوولان و کارشناسان مختلف که به آن اشاره شد این گزاره را به ذهن متبادر می کند که یکی از چالش های حوزه منابع طبیعی، مدیریت منابع آب و فرسایش خاک، بخشی نگری متولیان و دستگاههای ذیربط و جزیره ای عمل کردن آنهاست.
کارشناس ارشد حوزه کشاورزی و منابع طبیعی با تایید این گزاره به خبرنگار ایرنا گفت: بحث منابع طبیعی به عنوان سرمایه ملی و میراث آیندگان که حیات و ممات کشور به آن وابسته است می بایست به صورت کانالیزه شده و یکپارچه مو.رد توجه واقع شود.
محسن مکتبی افزود: اگرچه نهادهایی همچون جهاد کشاورزی و منابع طبیعی تحت پوشش یک وزارتخانه واحد و در ظاهر هم راستا حرکت می کنند اما خروجی کار آنها متفاوت است زیرا راهبرد جهاد کشاورزی افزایش تولید محصولات مختلف و سیاست منابع طبیعی مخالفت با کشت برخی محصولات به خصوص موارد پرآب طلب است.
وی اضافه کرد: اگر خواسته باشیم مصداقی به موضوع نگاه کنیم اکنون اداره منابع طبیعی تربت حیدریه برخی دامداران شهرستان را به دلیل مصرف بی رویه از مراتع طی پروسه قانونی جریمه کرده است اما اداره جهاد کشاورزی با فشار بر منابع طبیعی حتی از طریق لابی با سایر مسوولان محلی و استانی در صدد بخشیدن جرایم آنهاست و طبیعی است که در چنین شرایطی نمی توان به بهبود امور امیدوار بود.
طرح این موضوع در گفت و گوی خبرنگار ایرنا با رییس اداره منابع طبیعی تربت حیدریه به طور تلویحی از سوی این مسوول تایید شد.
مکتبی پیشنهاد کرد: موضوع مهم منابع طبیعی و فرسایش خاک که بر اقتصاد کشور و زندگی نسل آینده تاثیر مستقیم دارد می بایست با هدایت و راهبری یک نهاد با بهره مندی از اختیارات کامل و تخصیص بودجه مناسب مدیریت و برنامه ریزی شود.