به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، رصدخانه ملی ایران نخستین طرح کلان علمی کشور است که پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با حمایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری آن را اجرا کرده است.
اواخر مهرماه گذشته بود که رصدخانه ملی ایران با انجام اولین نورگیری و ثبت اولین نور تلسکوپ ۳.۴ متری این رصدخانه ملی، از آخرین گام در مرحله تجمیع زیرمجموعه‌های تلسکوپ و تکمیل این طرح خبر داد. حبیب خسروشاهی مدیر رصدخانه نیز در نشستی خبری با یادآوری اینکه اولین تصاویر این تلسکوپ ملی در هفته اول مهر دریافت شده است، گفته بود: این امر بسیار نادر است که با اولین نورگیری اولین تصاویر نجومی دریافت شود و ما با اولین نورگیری، تصویری از کهکشان دوگانه آرپ ۲۸۲ را در فاصله ۳۲۰ میلیون سال نوری از زمین دریافت کردیم.
با وجود سابقه دیرینه ایرانیان در نجوم و وجود منجمان مهم در تاریخ ایران مانند ابوریحان بیرون، خیام، غیاث‌الدین جمشید کاشانی و غیره رصدخانه‌ای ملی با تلسکوپ و ابزارهای رصدی پیشرفته در سطح جهانی در ایران نداشته‌ایم و رصدخانه‌ای که در سال ۱۴۰۱ خبر آن منتشر شد، راهی طولانی، پرفراز و نشیب و حتی سنگلاخ را برای تولد طی کرد.
رصدخانه‌ها در ایران؛ از ابتدا تا پیروزی انقلاب اسلامی
رضا منصوری استاد بازنشسته فیزیک دانشگاه صنعتی شریف و معاون پیشین پژوهشی وزارت علوم (۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴) که از ابتدای شکل‌گیری طرح رصدخانه ملی تا سال ۱۳۹۴ مسئول طراحی و اجرای این طرح بوده است، در مقاله‌ای در جدیدترین شماره فصلنامه علمی مطالعات دانشگاه ضمن بیان روند تاریخی تاسیس رصدخانه ملی ایران، فراز و فرودهای تحقق این طرح ملی را بیان می‌کند.
وی ابتدا به معنای رصدخانه و در ادامه به دو رصدخانه در تاریخ ایران اشاره می‌کند و می‌نویسد: رصد و رصدخانه دو مفهوم باستانی در فرهنگ ما است: دو رصدخانه اثرگذار تاریخی در ایران داشته‌ایم: رصدخانه عبدالرحمن صوفی در شیراز که به دست علاءالدوله در قرن چهارم ساخته و رصدخانه مراغه که به ابتکار خواجه نصیرالدین طوسی در زمان هلاکوخان در اوایل نیمه دوم قرن هفتم به فاصله حدود ۲۵۰ سال از رصدخانه صوفی بنا شد. هر دو شهرت جهانی دارند و تاثیرشان در علم نجوم شاخص بوده است. در نوشتارهای گوناگون از رصدخانه نیمروز در سیستان بزرگ از دوران ساسانیان یا پیشتر هم صحبت شده که هنوز مستندات تاریخی پذیرفته شده‌ای نیز در مورد آن در دست نیست.
منصوری در ادامه به اولین تلاش‌ها در دوران قاجار برای تاسیس رصدخانه اشاره می‌کند و می‌نویسد که محمودخان قمی (دانش‌آموخته نجوم از مدرسه پلی‌تکنیک فرانسه) کوشید ناصرالدین شاه قاجار را به ساخت یک رصدخانه سلطنتی متقاعد کند اما واکنش ناصرالدین این بود: مشاورالملک، شما هنوز جوانید و خام و تازه از فرنگ برگشته‌اید و دماغتان هوای بلاد اجنبی دارد.
به این شکل رصدخانه‌ای در آن زمان هم تاسیس نشد اما محمودخان قمی دست از تلاش برنداشت و گروهی از منجمان آلمانی را در سال ۱۲۵۳ق./ ۱۸۷۴ م. برای رصد عبور زهره از خورشید به ایران دعوت کرد. این گروه رصد خود را در اصفهان انجام دادند و تصویری هم از آن موجود است.
فعالیت‌های بعدی برای تاسیس رصدخانه (البته نه رصدخانه ملی) در دوران پهلوی دوم ادامه یافت و در این دوران سه فعالیت برای تاسیس رصدخانه‌ها انجام شد؛ اول رصدخانه خورشیدی دانشگاه تهران که به ابتکار خانم دکتر آلنوش طریان استاد دانشگاه تهران تاسیس شد. رصدخانه بیرونی دانشگاه شیراز هم به ابتکار یوسف ثبوتی و با پیگیری‌های ادوارد گاینن استادیار آمریکایی بخش فیزیک دانشگاه شیراز ساخته شد. همچنین تقریبا همزمان تجهیزاتی برای تاسیس یک رصدخانه در دانشگاه تبریز خریداری شد که نصب آن بعد از انقلاب اسلامی به ثمر رسید. این رصدخانه دارای یک تلسکوپ خورشیدی و دو تلسکوپ اپتیکی با آینه‌ای در ابعاد ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر است. هر سه رصدخانه ابعاد محلی یا دانشگاهی داشته و قرار نبود ملی تلقی شوند.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا دهه ۶۰ صحبت‌هایی از ساخت رصدخانه‌ای بزرگ شد، اما این صحبت‌ها تا ابتدای دهه ۷۰ به جایی نرسید و اولین بار در دهه ۷۰ و در شورای پژوهش‌های علمی کشور مفهوم طرح کلان علمی و رصدخانه ملی ایران مطرح شد.
چرا باید تلسکوپ رصدخانه ملی داخل کشور ساخته می‌شد؟
منصوری با اشاره به تعطیلی شورای پژوهش‌های علمی کشور در سال ۱۳۸۰ می‌نویسد که با انتصاب به سمت معاون پژوهشی وزارت علوم، طرح را در این معاونت پیگیری کرده است. اولین اقدام برای تحقق رصدخانه ملی مکان‌یابی ساخت رصدخانه بود که این امر به دانشگاه علوم پایه زنجان و مسئولیت سعدالله نصیری قیداری سپرده شد؛ زیرا خود وی مطالعات کتابخانه‌ای را هم پیشتر انجام داده بود.
استاد پیشین دانشگاه صنعتی شریف به تامین مالی طرح اشاره کرده است و می‌نویسد: تصویب طرح در دولت (و با) اعتبارات معاونت پژوهشی برای تأمین مالی احداث خود رصدخانه کافی نبود. از این جهت پس از راه‌اندازی طرح مکان‌یابی، اولین اقدام تهیه سند راهبردی طرح رصدخانه ملی ایران برای ارائه و تصویب در هیات دولت بود تا بتوان بودجه آن را نیز تامین کرد. این طرح سرانجام در اسفند ۱۳۸۲ در هیات دولت به تصویب رسید.
وی همچنین به تصمیم‌گیری برای قطر آینه تلسکوپ در رده تلسکوپ‌های ۲ متری می‌پردازد و اهمیت طراحی و ساخت مجموعه تلسکوپ را در داخل یادآور می‌شود و چنین استدلال می‌کند که؛
گرچه اگر تلسکوپ ملی به یک شرکت بین‌المللی سفارش داده می‌شد که تجهیزاتی کلید دردست به ما تحویل دهد، هم دولت راضی‌تر بود، هم وزارت امور خارجه، هم انجمن نجوم، هم مجریان طرح به نوایی می‌رسیدند و هم طرح زودتر ثمر می‌داد! اما نه آبرویی برای کشور می‌آورد، نه به توسعه علمی ما کمک می‌کرد و نه برای صنعت ما نفعی داشت و بیش از همه اینکه نسل منجمان آینده کشور، ما را نفرین می‌کرد که چرا اینطور احمقانه یک فرصت تاریخی را از دست دادیم، همانگونه که در عصر ناصری از دست رفت.
البته پذیرش راهبرد ساخت تلسکوپ رصدخانه داخل کشور، آن هم بدون هیچ تجربه قبلی مخاطره‌آمیز بود؛ بنابراین در اولین فرصت پس از قطعی شدن این سیاست اجرایی، با یک گروه دانشگاهی در دانشگاه لوند سوئد برای مشورت در مورد چگونگی آموزش نیروهای ایرانی برای طراحی و ساخت تلسکوپ ملی تماس گرفته شد.
طرح رصدخانه ملی به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی سپرده شد
به نوشته منصوری، از سال ۱۳۸۴ به بعد طرح رصدخانه ملی ایران که مصوبه طرح دولت مستقر را داشت، سیاست چگونگی تحقق آن مشخص شده بود ولی سازمان مجری مشخص نبود و اعتبارات آن هم در بودجه‌های سالانه به روشی عملیاتی راه نیافته بود. این روند تا نیمه آبان سال ۱۳۸۵ ادامه داشت و در این زمان وزارت علوم طی ابلاغی اجرای طرح را به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی سپرد و انجام طرح با تاسیس پژوهشکده نجوم برای پشتیبان علمی شروع شد.
منصوری از این زمان به بعد مسئولیت پژوهشکده نجوم و طرح رصدخانه ملی را نیز برعهده داشته است و همزمان با استقرار پژوهشکده نجوم و طرح رصدخانه در پردیس لارک پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، محققان نیز اوایل سال ۸۶ در این پردیس مستقر می‌شوند.
قطعی شدن گروه مشاوران ساخت رصدخانه ملی ایران اقدام بعدی است که بعد از حدود ۲ سال مذاکره، در نیمه دوم سال ۱۳۸۷ تا آخر ۱۳۸۸ محقق می‌شود و گروه دانشگاهی از دانشگاه لوند سوئد رسما گروه مشاوره بین المللی این طرح شدند و شرکتی هم در این شهر برای مشاوران رصدخانه ملی و آموزش مهندسان ایرانی ثبت می‌شود.
صعوبت مکان‌یابی و قله سرکش گَرگَش
بعد از طی این مراحل، مکان‌یابی برای رصدخانه ملی مهم‌ترین چالش گروه محققان طرح بود و قله ۳۶۰۰ متری گَرگَش در جنوب غربی کاشان با وجود همه سختی و صعوبت با نظر مشاوران داخلی و خارجی بهترین مکان برای ساخت رصدخانه شناخته می‌شود. مرحله بعدی خرید شیشه و قرارداد صیقل شیشه خام تلسکوپ است که آن هم بعد از مذاکره و بازدید از دو شرکت روسی و آلمانی، شرکت آلمانی شوت انتخاب می شود و در این مرحله قطر آینه تلسکوپ نیز از ۲ متر به ۳ متر و ۸۰ سانتی متر قبل از تراش اولیه افزایش می یابد.
مهم آنکه خرید این شیشه و گرفتن مجوز صادرات آن با عالی ترین کیفیت به فنلاند برای صیقل نهایی و پرداخت حدود ۲ میلیون یورو در دوران تحریم از کارهای سخت و موانع پیش روی توسعه علم و فناوری کشور بود.
منصوری در بخش دیگری از این مقاله با اشاره به پیشنهاد به شماری از محققان بین‌المللی برای پذیرش مسئولیت مشاوره در شورای بین المللی رصدخانه ملی ایران می نویسد: دو نفر از ایالات متحده و یک ژاپنی درخواست ما را نپذیرفتند، هر سه به وضوح به دلایل تحریم.
راه پرفراز و نشیب ساخت رصدخانه با برگزاری اولین همایش در سال ۱۳۸۹ در کیش و احداث جاده رصدخانه برای رسیدن به قله ادامه می یابد. اما با روی کار آمدن دولت دهم (۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲)، وزارت علوم که پیگیری وظایف سالانه را برعهده داشت، از این امر طفره می رفت.
معاونت علمی جایگزین وزارت علوم در تامین مالی شد
با وجود این، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به ریاست نسرین سلطانخواه با اطلاع از روند پیشرفت طرح، متولی پیگیری های مالی رصدخانه شد. سمینار بررسی طرح در اسفند ۹۰ و به مدت سه روز در مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات در شهر تریسته ایتالیا تشکیل و در نهایت مشخص شد محل استقرار منجمان و مهندسان به نام رصدسرا در قله گرگش برای سلامت انسان مجاز نیست، ساختار مدیریتی طرح اشکال دارد و محفظه رصدخانه قابل قبول نیست و باید از نو طراحی شود.
این روند ادامه یافت و شیشه خام صیقل شده تلسکوپ اسفند ۱۳۹۳ از سوی شرکت اپتیون فنلاند به ایران تحویل داده و توسط روش ابداعی متخصصان ایرانی کیفیت آن آزموده شد و در نهایت شیشه در پردیس پژوهشگاه در باغ لارک انبار شد. البته مدیریت منصوری تا بهمن ۱۳۹۴ در طرح رصدخانه ملی ادامه دارد و حبیب خسروشاهی، در این زمان به عنوان مدیر علمی طرح منصوب می‌شود.
منصوری در مورد این تغییر مدیتی می‌نویسد: با روی کار آمدن مدیریت جدید چند اتفاق شامل: ۱. روان شدن گردش مالی طرح در داخل پژوهشگاه ۲. روان‌شدن ساخت قطعه‌های تلسکوپ و امور عمرانی بالا و پایین قله ۳. چشم پوشی از دقت‌های لازم به هنگام ساخت بخش‌های مختلف رصدخانه و تلسکوپ و در نتیجه فراموش شدن ایده تلسکوپی درخشان در سطح جهانی به بهانه سرعت عمل یا ناممکن بودن حفظ دقت‌های طراحی، در طرح رویداد رخ می دهد.
وی ضمن اشاره به افتتاح طرح یکبار در پایان دولت دوازدهم در حالی که هنوز رصدخانه کاملا آماده نبوده است، تاکید می‌کند: نتیجه قطعی هنگامی مشخص می‌شود که رصد حرفه ای با تلسکوپ به نتیجه برسد. پس از اینکه بخش فنی تلسکوپ و ابزارگان آن را تمام شده تلقی کند و در اختیار بخش علمی برای رصد قرار دهد، فرایند تحویلش شروع می‌شود و برای رفع اِشکال‌هایی که بخش علمی به هنگام رصد متوجه آن می شوند، به بخش فنی منتقل خواهد شد.
این فرایند حدود ۶ ماه یا بیشتر طول می‌کشد مگر مدیران کنونی به دلایلی از آن چشم‌پوشی کنند. تازه بعد از رفع اِشکال توسط بخش فنی و تأیید آن توسط بخش علمی فرایند تحویل خاتمه یافته اعلام شده و می شود گفت طرح رصدخانه به رصدخانه ملی تبدیل شده و کار علمی می‌تواند شروع شود.
فصلنامه علمی مطالعات دانشگاه در مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و با همکاری انجمن آموزش عالی ایران به مدیر مسئولی حجت‌الاسلام رضا غلامی و سردبیری رضا صمیم منتشر می‌شود.