بر اساس اطلاعات پایگاه اطلاع‌رسانی فورچون‌بیزینس اینسایت/ fortunebusinessinsights حجم بازار گیاهان دارویی در سال ۲۰۲۰ بیش از ۱۶۵ میلیارد دلار بود که احتمال دارد تا سال ۲۰۲۹ به بالای ۳۴۷ میلیارد دلار برسد. ایران نیز ظرفیت خوبی برای تولید انواع گیاهان دارویی دارد و به گفته مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، هشت هزار و ۴۲۳ گونه گیاهی در کشور شناسایی شده است که از این تعداد ۲ هزار و ۳۰۰ گونه خاصیت دارویی دارند.
همچنین اسنادی در حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی تدوین و تصویب شده که سند گیاهان دارویی در شورای عالی انقلاب فرهنگی از آن جمله است. با وجود این، میزان صادرات گیاهان دارویی طبق آمار گمرک در سال ۱۴۰۰، تنها ۷۰۰ میلیون دلار بوده است.
شرکت‌های مختلف یا واحدهای فناور امروزه در زمینه تولید و عرضه گیاهان دارویی فعالیت می‌کنند و ستاد توسعه علوم و فناوری‌های گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز طی سال‌های اخیر نمایشگاهی را به نام «جشنواره و نمایشگاه گیاهان دارویی» برگزار می‌کنند.
شرکت‌هایی که در زمینه تولیدات گیاهان دارویی فعالیت می‌کنند عموما دانش‌بنیان نمی‌شوند؛ بنابراین امکان بهره‌مندی از مزایای دانش بنیانی را ندارند ولی شرکت‌هایی که علاوه بر تولید در زمینه فناوری گیاهان نیز فعال هستند و به تولیدات دارویی رسیده‌اند، می‌توانند دانش‌بنیان شوند. البته تعداد این شرکت‌ها محدود است و به گفته دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری ۸۰۰ شرکت در حوزه گیاهان دارویی فعالیت می‌کنند که ۲۵ درصد آنها دانش‌بنیان هستند.
این شرکت ها با وجود فضای مناسب برای کشت و زرع و تاریخی غنی و پُرسابقه از کشت گیاهان دارویی و شناخت مردم نسبت به آنها، با مشکلات مختلفی به ویژه در حوزه صادرات و بسته‌بندی روبرو هستند که باعث می‌شود حجم این بازار به اندازه کافی در کشور رشد نکند.
میلاد مذهبی مدیرعامل شرکت کشت و صنعت جوانه گیاهی الوند (واحد فناور فعال در زمینه گیاهان دارویی) مستقر در مرکز رشد دانشگاه آزاد همدان در مورد آغاز فعالیت این شرکت می گوید: این شرکت از سال ۱۳۸۸ فعالیت خود را آغاز کرده و در سال ۱۳۹۰ ثبت شده است. امروز ۶۰ هکتار فضای مزرعه‌ای و ۱۱ هکتار فضای گلخانه‌ای داریم.
تولید ۱۱ نوع آویشن
وی در مورد فعالیت های این شرکت توضیح داد: بیش از ۳۵ نوع آویشن در دنیا کشت می‌شود که ما ۱۱ نوع آن را به شکل انبوه تولید کرده‌ایم، اکنون ۶۰ هکتار فضای مزرعه‌ای و ۴ هزار متر فضای گلخانه‌ای داریم و با اشتغال‌آفرینی برای ۱۵ نفر به صورت مستقیم و ۶۰ نفر به صورت غیرمستقیم این گیاهان را تولید می‌کنیم.
مذهبی که دانش‌آموخته کارشناسی ارشد گیاهان دارویی و مدرس دانشگاه بوعلی و دانشگاه آزاد همدان است، افزود: آویشن‌ها شکل، قیافه و عطر خاصی دارند و در صنایع مختلف غذایی یا دارویی به کار می‌روند. انواع آویشن در صنایع دارویی برای ساخت شربت یا داروهای ضدسرفه و در صنایع غذایی یا ادویه‌ای به عنوان افزودنی به غذا استفاده می‌شوند.
وی در مورد صادرات محصولات این شرکت نیز گفت: ما سه محصول چای ترش ایرانی، آویشن باغی و بابونی آلمانی را به دو کشور آلمان و عمان صادر می‌کنیم. زیرا دمنوش بابوبه در کل اروپا بسیار استفاده و از آن استقبال می‌شود.
دانش‌بنیان نمی‌شویم
ما به کشاورز آموزش کشت و مشاوره برای تولید محصول می‌دهیم و وقتی محصول را برداشت کرد آن را تضمینی خریداری می کنیم؛ به این ترتیب چرخه کامل تولید و برداشت محصول را شکل داده‌ایم.
مدیر کمیته تولیدکنندگان و صادرکنندگان گیاهان دارویی استان همدان در مورد مزایای تولید گیاهان دارویی توضیح داد: این گیاهان کم‌آب‌بَر هستند و در زمین‌های ضعیف هم کشت می‌شوند، به دلیل معطر بودن آفت نمی‌گیرند و نیاز به کود هم ندارند ولی می‌توان از کودهای حیوانی و ارگانیک برای بهتر شدن کشت آنها استفاده کرد.
وی یکی از مشکلات این حوزه را دانش‌بنیان نشدن شرکت‌های فعال دانست و گفت: کشاورزی علمی سنتی و قدیمی تلقی می‌شود و به این دلیل شرکت‌ها دانش‌بنیان نمی‌شوند در حالی که ما توانسته‌ایم راه‌های جدیدی برای بذرگیری و کشت این محصولات بیابیم که کیفیت خاصی از آنها به دست آید. همچنین همه همکاران ما در این حوزه تخصص دارند ولی این شرکت‌ها فقط به عنوان واحد فناور یا خلاق شناخته می‌شوند.
مذهبی یکی دیگر از مشکلات را به ویژه در حوزه صادرات دانست و گفت: صادرات برای محصولات ما فقط به کشورهای همسایه و کشوری مانند عمان آسان است، زیرا با حساب ارزی ایران نمی‌توان محصولی را صادر کرد. همچنین برخی مبادلات هم در مرز ایران انجام می‌شود.
کسی نیست به ما مشاوره درست بدهد
این فعال حوزه گیاهان دارویی گفت: یکی دیگر از مشکلات نداشتن دانش لازم برای رسیدن به استانداردهای جهانی در بسته بندی است. ما تولیدکننده هستیم ولی کسی نیست که مشاوره لازم را به ما بدهد که چه نوع محصولی را با چه کیفیتی تولید کنیم، به نوعی به ما مشاوره بدهد یا اگر نمایشگاهی باشد که در آن شرکت کنیم و ببینیم شرکت‌های مختلف محصولات را چطور عرضه می‌کنند.
صنعت بسته‌بندی ما هنوز حرفه‌ای نیست و مجهزترین بسته‌بندی، گونی‌های پلاستیکی است، محصولاتی مانند کشکش، سیر، گشنیز همینطور به شکل فله و در گونی‌های پلاستیکی عرضه می‌شود. مردم هم تصور می‌کنند، اگر اینطور بخرند هم ارزان‌تر است و هم خالص‌تر.
مذهبی در مورد استفاده از تسهیلات برای این نوع واحدهای فناور گفت: وقتی کار را شروع کردیم، دریافت وام سخت بود و امکان نداشت ولی وقتی کمی جلوتر رفتیم، خودمان تمایلی به دریافت وام نداشتیم.
وی در مورد بقیه فعالیت‌های این شرکت نیز اظهار داشت: ما در حوزه نهاده‌های تکثیری از جمله نشاء و بذر هم اخیرا کار می‌کنیم و بیشتر دوست داریم به کشاورزان خدمات و مشاوره ارائه دهیم اما این کار در ایران زیاد حمایت نمی‌شود. ما به خدمات مشاوره ای و تبلیغ برای محصولات خود نیاز داریم.
مذهبی با تاکید بر اهمیت صادرات این محصولات در پایان گفت: گاهی می‌بینیم تاجران کشورهای همسایه وارد کشور شده و حتی به روستاها می‌روند و مقادیر زیادی از یک گیاه دارویی مانند رازیانه را با یک عابربانک ایرانی می‌خرند و از مرز زمینی یا مرز دریایی به کشور خود می‌برند. در حالی که این کار باید توسط صادرکننده و تاجران ایرانی انجام شود.