ریشه‌های جنگ میان روسیه و اوکراین که پنجم اسفند، به یک‌سالگی خود می‌رسد را باید در سال‌ها پیش جست‌وجو کرد. بسیاری از تحلیلگران حتی برای ریشه‌یابی این جنگ تا دوران شوروی و ماجرای قحطی «هولودومور» و حتی پیشتر عقب می‌روند. (قحطی «هولودومور» در جمهوری شوروی سوسیالیستی اوکراین - کشور کنونی اوکراین- در سال‌های ۱۹۳۲ و ۱۹۳۳ ایجاد شد که مرگ بین ۲،۲ تا ۱۰ میلیون شهروند اوکراینی را به همراه داشت.)
در این پژوهش با نگاهی به برخی دلایل و ریشه‌های تنش میان روسیه و اوکراین، تاریخچه حوادث اوکراین در سال‌های اخیر تا فوریه ۲۰۲۲ (اسفند ۱۴۰۰) و آغاز حمله روسیه به اوکراین را بررسی می‌کنیم.
سال ۲۰۰۸ نظرسنجی در روسیه برگزار شد که بررسی نتیجه آن احتمالا بتواند ابعاد جدیدی از آنچه برای روسیه مهم است، آشکار کند. در این نظرسنجی «السکاندر نوسکی» به عنوان محبوب‌ترین شخصیت تاریخ روسیه از سوی مردم این کشور انتخاب شد.[۱] نوسکی در قرن ۱۳ میلادی از قهرمانان مبارزه با آلمان و سوئد مهاجم بوده است. نکته مهم درباره نوسکی، اینکه وی میان اتحاد با اروپا و پذیرش انقیاد مغول، دومی را ترجیح داد زیرا معتقد بود اتحاد با غرب به معنای ورود مسیحیت کاتولیک به روسیه و نابودیِ هویتِ ارتدوکسیِ روسی است.
به نظر می‌رسد این نکته بیانگر مطلبی مهم درباره اهمیت هویت روسی برای روسیه حتی در قرن ۲۱ میلادی است. هرآنچه سبب آسیب‌زدن به هویت روسی شود برای روس‌ها خطری جدی محسوب می‌شود و گسترش ناتو تا لب مرز روسیه، یکی از مهمترین خط قرمزها بوده است.
هرآنچه سبب آسیب‌زدن به هویت روسی شود برای روس‌ها خطری جدی محسوب می‌شود و گسترش ناتو تا لب مرز روسیه، یکی از مهمترین خط قرمزها بوده استنقاط عطف در تاریخچه روابط میان روسیه و اوکراین
۱۹۱۸ _ اعلام استقلال اوکراین
۱۹۲۲ _ شکل‌گیری جمهوری اوکراین در اتحاد جماهیر شوروی
۱۹۹۱ _ استقلال اوکراین با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی
۲۰۰۴ _ مجموعه‌ای از اعتراض‌ها و اعتصاب‌ها که به انقلاب نارنجی شهرت یافت و در پی برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و پیروی «ویکتور یانوکوویچ» نامزد مورد حمایت روسیه رخ داد. در نتیجه ۶۰ روز اعتراض‌های گسترده، انتخابات ملغی اعلام شد و پس از برگزاری دوباره انتخابات، «ویکتور یوشچنکو» به ریاست جمهوری رسید.
۲۰۰۸ _ یانوکوویچ از مخالفان پیوستن اوکراین به ناتو بود اما حالا مسیر برای پیوستن اوکراین به ناتو هموار شده بود. اوکراین برای پیوستن به ناتو اقدام کرد. این در حالی بود که با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ناتو در عمل کارکرد اولیه خود را که مقابله با بلوک شرق بود، از دست داد اما همچنان به حضور و گسترش ادامه داد.
اوایل دهه ۱۹۹۰ «جیمز بیکر» وزیر خارجه وقت آمریکا، به همتای روس خود گفته بود ناتو گسترش نخواهد یافت؛ مورخانی مانند «ماری ساروت» نشان داده‌اند که بیکر به‌سرعت تضمین شفاهی خود را، که هرگز هم پشتش به یک توافق‌نامه کتبی گرم نبود، پس گرفت.
۲۰۱۰ _ ویکتور یانوکوویچ به عنوان رئیس‌جمهوری اوکراین انتخاب شد.
۲۰۱۲ _ اوکراین و اتحادیه اروپا به پیش‌نویس توافقی برای گسترش روابط دست یافتند.
۲۰۱۳ _ یانوکوویچ، توافق اتحادیه اروپا را رد کرد و پس از آن اوکراین شاهد تظاهرات و اعتصاب‌های گسترده از سوی حامیان غرب و مخالفان روسیه بود. نکته جالب درباره این تظاهرات، حضور برخی مقام‌های ارشد آمریکایی میان معترضان به نشانه حمایت از «انقلاب میدان» بود.
سناتور «جان مک کین» و «ویکتوریا نولاند» دستیار وزیر امور خارجه آمریکا و «کاترین اشتون» مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا از جمله مقام‌های غربی حاضر در تظاهرات بودند.
تصویر توزیع شیرینی میان معترضان از سوی نولاند و بعدتر هم افشای مکالمه تلفنی میان نولاند، از دستیاران وزیر خارجه آمریکا با سفیر این کشور در اوکراین که در آن نولاند نسبت به اتحادیه اروپا از اصطلاحی توهین‌آمیز استفاده کرد از حوادثی بود که آشکارا نقش مداخله جویانه غرب را در اوکراین نشان داد.
۲۰۱۴ _ یانوکوویچ از قدرت برکنار شد و کمی بعد روسیه به کریمه لشگرکشی و خاک کریمه را به روسیه ضمیمه کرد. پس از آن جنگ داخلی در شرق اوکراین میان جدایی‌طلبان و ارتش اوکراین با همراهی گردان راست افراطی نازیِ «آزوف» آغاز شد.
حدود ۳۹ درصد از جمعیت دونباس در شرق اوکراین، روس‌تبار هستند و آنها می‌گویند گروه‌های با گرایش راست‌افراطی به دنبال سرکوب آنان هستند.
فوریه ۲۰۲۲ _ حمله روسیه به اوکراین آغاز شد و یکی از اهداف جنگ، نجات اوکراین از خطر گسترش فاشیسم بود. «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهوری روسیه در نخستین هفته‌های جنگ گفت، گروه پرنفوذ آزوف در حال گسترش «نازیسم» در اوکراین هستند. یکی از مهمترین شعارهای جنگ ارتش روسیه علیه اوکراینی‌ها که بارها از سوی پوتین ایراد شده، همین است: «باید اوکراین را از نفوذ نازی‌ها بیرون آورد.»
نگاه تحلیلگران به ریشه‌های بحران اوکراین
«جان مرشایمر» تحلیلگر برجسته نظریه واقع‌گرایی در سال ۲۰۱۴ پس از اقدام روسیه به الحاق کریمه در یادداشتی با عنوان «چرا بحران اوکراین تقصیر غرب است؟» نوشت: غرب می‌خواهد بگوید علت بروز بحران اوکراین، تجاوز روسیه است اما واقعیت اینکه، آمریکا و متحدان اروپایی‌اش مسئول اصلی بحران اوکراین هستند. ریشه اصلی مشکل، گسترش ناتوست؛ عامل اصلی یک استراتژی وسیع‌تر برای خارج‌کردن کامل اوکراین از مدار روسیه و ادغام آن با غرب.[۲]
وی با یادآوری انقلاب نارنجی در ۲۰۰۴ و انقلاب میدان ۲۰۱۴ نوشت: خلع غیرقانونی رئیس‌جمهوری حامی روسیه و کسی که در فرایندی کاملا دموکراتیک انتخاب شده بود، برای پوتین _ که به درستی نام کودتا را روی آن گذاشته است _ همچون کاردی بود که به استخوانش اصابت کرده و صبرش را لبریز کرده باشد.
پوتین به این اقدام غرب، با گرفتن کریمه پاسخ داد؛ شبه جزیره‌ای که نگران بود روزی مقر پایگاه دریایی ناتو شود. وی همچنین به عنوان بخشی از واکنش خود، برای بی‌ثبات کردن اوکراین تا زمانی که دست از تلاش‌ها برای ملحق‌شدن به جبهه غرب بردارد، جنگید.
مرشایمر نوشت: نباید از این اقدام و فشار رو به جلوی پوتین شگفت‌زده شد. به هر حال، این غرب بود که با نفوذ به حیات خلوت روسیه، منافع استراتژیک و مهم این کشور را به خطر انداخته بود و این دقیقا همان نکته‌ای بود که پوتین نیز بارها بر آن تأکید کرده است.
نخستین دور از تلاش‌ها برای گسترش ناتو در سال ۱۹۹۹ صورت گرفت که نتیجه آن نیز ملحق کردن جمهوری چک، لهستان و مجارستان به این اتحادیه بود. دومین بخش از این فرایند توسعه در سال ۲۰۰۴ تحقق یافت و در این مرحله بود که بلغارستان، استونی، لتونی، لیوانی، رومانی، اسلوواکی و اسلوانی نیز به ناتو پیوستند.
مسکو از همان ابتدا به شدت اعتراض خود را اعلام کرد. به عنوان مثال، در زمان اقدام ناتو در بمباران صرب‌های بوسنی در سال ۱۹۹۵، «بوریس یلتسین» رئیس‌جمهوری وقت روسیه اعلام کرد، «این نخستین نشانه از اتفاقاتی است که با آمدن ناتو به مرزهای فدراسیون روسیه می‌تواند رخ دهد... شعله‌های جنگ می‌تواند در سراسر اروپا برافروخته شود.» اما در آن زمان روس‌ها بسیار ضعیف‌تر از آن بودند تا مانع از پیشروی ناتو به سمت شرق شوند. به هر حال در آن زمان این پیشروی آنقدرها هم تهدیدکننده نبود زیرا هیچ‌یک از اعضای جدید به جز کشورهای کوچک حاشیه دریای بالتیک، مرز مشترکی با روسیه نداشتند. پس از آن بود که ناتو پیشروی بیشتر خود به سمت شرق را آغاز کرد.
در نشست سال سال ۲۰۰۸(فروردین ۱۳۸۷) ناتو در بخارست، اعضا اعلام کردند فعلا هیچ پروسه رسمی الحاقیه اعضای جدید را آغاز نمی‌کنند اما در بیانیه پایانی نشست، درخواست گرجستان و اوکراین تأیید و اعلام شد «این کشورها سرانجام عضو ناتو خواهند شد.»کشورهای عضو ناتو در نشست ماه آوریل سال ۲۰۰۸(فروردین ۱۳۸۷) در بخارست، مساله الحاق گرجستان و اوکراین به این اتحادیه را نیز مورد بررسی قرار دادند. دولت «جرج بوش» رئیس‌جمهوری وقت آمریکا در آن زمان از این اقدام حمایت کرد اما فرانسه و آلمان با ابراز نگرانی از واکنش روسیه با این اقدام مخالفت کردند. در پایان این نشست، اعضای ناتو به این جمع‌بندی رسیدند که این اتحادیه فعلا هیچ پروسه رسمی الحاقیه اعضای جدید را آغاز نمی‌کند اما بیانیه پایانی این نشست، درخواست گرجستان و اوکراین را تأیید و اعلام کرد، «این کشورها سرانجام عضو ناتو خواهند شد.»
هشدارها درباره پیامدهای الحاق اوکراین به ناتو
«الکساندر گراشکو» معاون وزیر امور خارجه وقت روسیه در آن زمان اعلام کرد، «عضویت گرجستان و اوکراین در ناتو یک اشتباه استراتژیک بزرگ است که عواقب بسیار جدی برای امنیت اروپا خواهد داشت.» پوتین آن زمان تأکید کرد الحاق این دو کشور به ناتو «تهدیدی مستقیم» برای روسیه خواهد بود.
یک روزنامه روسی زبان گزارش کرد پوتین در گفت‌وگو با بوش، «به طور کاملا شفاف اشاره کرده که اگر اوکراین به عضویت ناتو درآید، به هستی خود پایان داده است»
«جرج کنان» از دیپلمات‌های ارشد آمریکایی در دوران جنگ سرد، در مصاحبه‌ای در سال ۱۹۹۸، اندکی پس از تصویب نخستین مرحله از گسترش ناتو در مجلس سنای آمریکا، پیش‌بینی کرد که گسترش ناتو بحرانی را شعله‌ور خواهد کرد.
«جان مرشایمر» همچنین پس از آغاز جنگ میان روسیه و اوکراین در سال ۲۰۲۲، در ژوئن(خرداد) ۲۰۲۲ درباره دلایل و پیامدهای جنگ اوکراین سخنرانی و بار دیگر تاکید کرد آمریکا مسئول بروز بحران اوکراین است. وی گفت هرچند پوتین به صورت رسمی مسئول آغاز جنگ و کشاندن روسیه به میدان نبرد است اما این آمریکاست که با سیاست‌هایش سبب شد پوتین وضع اوکراین را به عنوان تهدید تلقی کنند. این آمریکا بود که خواست با عضویت اوکراین در ناتو، سنگر نظامی غرب را تا مرز روسیه بیاورد.[۳]
«جوزف نای» دیگر اندیشمند برجسته روابط بین‌الملل در اکتبر(مهر) ۲۰۲۲ در یادداشتی در «پراجکت سندیکت» به تشریح دلایل وقوع جنگ اوکراین پرداخت. [۴] او مقاله خود را با بیان این مطلب آغاز کرد که این جنگ پس از پایان جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۵، مخرب‌ترین درگیری است اما برای فهم دلایل جنگ باید به این نکته توجه کرد که این جنگ فقط یک دلیل نداشته و مجموعه‌ای از دلایل سبب بروز آن شد. وی البته در ادامه تاکید کرد کبریت این جنگ را پوتین روشن کرد و آغازگر جنگ بود اما پیش از آن شرایط جنگ مهیاشده بود و کنده‌ها و آتش‌زنه‌ها آماده بود.
نای، از تلاش پوتین برای احیای جهان روسی، گسترش ناتو که سبب نگرانی و ناراحتی روسیه شد و همچنین اشتباه محاسباتی روسیه که تصور می‌کرد این جنگ برق‌آسا و کوتاه خواهد بود به عنوان برخی دلایل بروز این جنگ یاد کرد.
«تد گالن کارپتنر» تحلیلگر ارشد اندیشکده کاتو در مارس سال گذشته میلادی(اسفند ۱۴۰۰) نوشت آمریکا و ناتو به آغاز جنگ اوکراین کمک کردند.[۵] به نوشته وی، آغاز جنگی همه‌جانبه علیه اوکراین تصمیم شخص پوتین بود اما اقدام او در واقع پاسخی به اقدامات تحریک کننده اوکراین و ناتو بود.
کارپنتر همچنین در یادداشت دیگری نوشت: اقدامات خصمانه آمریکا به طور مشخص سازمان سیا و پنتاگون، به بروز جنگ در اوکراین منجر شد.[۶]
وی یادآورشد: پوتین بارها گفته بود پیوستن اوکراین به ناتو عبور از خط قرمز روسیه است اما آمریکا با اقداماتی چون اعطای ۳ میلیارد دلار کمک امنیتی از سال ۲۰۱۴ (پس از به قدرت رسیدن دولت نزدیک به غرب)، ارسال تسلیحات مرگباری چون موشک‌های ضد تانک جاولین و برگزاری رزمایش‌های مشترک نظامی با نیروهای اوکراینی، اقدامات تحریک‌آمیز انجام داد. وی همچنین به بخشی از مقاله زاک دورفمن اشاره کرد که در آن نوشته بود سیا از سال ۲۰۱۴ برنامه‌های مخفیانه برای آموزش شبه نظامیان و نیروهای عملیات ویژه برای نظامیان اوکراینی در منطقه شرق اوکراین گذاشت.[۷]
کارپنتر در یادداشتی در گاردین، در نخستین روزهای آغاز جنگ نوشت: بسیاری پیش‌بینی می‌کردند که گسترش ناتو سبب جنگ خواهد شد اما هشدارها نادیده گرفته شد.[۸]
از جمله این هشدارها می‌توان به کتاب خاطرات «مادلین آلبرایت» وزیر امور خارجه سابق آمریکا در دوران کلینتون اشاره کرد که گفته بود یلتسین (رئیس‌جمهوری سابق روسیه) به شدت با توسعه ناتو مخالف بودند.
همچنین «استروب تالبوت» معاون وزیر امور خارجه سابق آمریکا هم گفته بود بسیاری از روس‌ها ناتو را بقایای جنگ سرد می‌دانند که مستقیم علیه کشور آنان نشانه رفته است. آنها می‌گویند روسیه، پیمان ورشو و اتحاد نظامی خود را لغو کرده و چرا غرب نباید این کار را انجام دهد؟[۹]
«برانکو مارستیک» تحلیلگر مجله «جیکوبین» نیز درباره جنگ روسیه و اوکراین نوشت: اگر ما متوجه نشویم که چطور سیاست‌های غرب سبب بروز این بحران شد، نمی‌توانیم از تکرار دوباره این اشتباه‌ها در آینده جلوگیری کنیم. [۱۰]
«استفن والت» استاد برجسته روابط بین‌الملل در دانشگاه شیکاگو در مارس(اسفند) ۲۰۲۲ مقاله‌ای در «فارن پالیسی» منتشر کرد و نوشت: رفتار ناتو و آمریکا به پوتین دلیلی برای نگرانی داد.[۱۱] به نوشته وی، پوتین باور داشت اوکراین گام‌به‌گام در حال نزدیک‌شدن به آمریکا و ناتو است و دلایل زیادی هم برای این باور داشت.
اندیشکده شورای روابط خارجی آمریکا نیز در یادداشتی به قلم «جاناتان مسترز» چند روز پیش از آغاز جنگ درباره ریشه‌های تنش میان اوکراین و روسیه نوشت: روسیه معتقد است آمریکا و ناتو وعده‌های دهه ۹۰ خود را مبنی بر پرهیز از دست‌اندازی به شرق اروپا نقض کرده‌اند.[۱۲]
در این یادداشت آمده است: پوتین چندی پیش از نشست سران ناتو در بخارست در سال ۲۰۰۸ به «ویلیام برنز» معاون پیشین امور سیاسی وزارت امور خارجه آمریکا هشدار داده بود: هر کس در روسیه بر سر قدرت باشد، در برابر گام‌های ناتو برای پیوستن اوکراین به این سازمان ساکت نخواهد نشست زیرا این کار اقدامی خصمانه علیه روسیه است.
«هنری کسینجر» وزیر امور خارجه سابق آمریکا نیز در آخرین کتاب خود با عنوان «رهبری: ۶ درس استراتژی جهانی» نوشته، لغو نامزدی اوکراین برای عضویت در ائتلاف ناتو و اتخاذ وضعیت بی‌طرف از سوی این کشور به درگیری با روسیه پایان می‌دهد.[۱۳]
در کنار تحلیلگرانی که معتقدند جنگ میان اوکراین و روسیه در واقع جنگ میان ناتو و روسیه است و ناتو سبب تحریک روسیه به راه‌اندازی این جنگ شده، برخی مقام‌های سیاسی نیز اندیشه‌ای مشابه دارند. به عنوان مثال «لاسلو کوور» رئیس‌پارلمان مجارستان در مصاحبه‌ای با «اینفو رادیو» گفت: غرب یک اشتباه استراتژیک انجام داد. غرب نه تنها تلاش کرد اوکراین را از حوزه منافع روسیه حذف کند، بلکه سعی داشت اوکراین را به یک پایگاه نظامی ضد روسی تبدیل کند و مسکو احساس کرد دیگر نمی‌تواند ساکت بماند.[۱۴]
همچنین «سیریل رامافوزا» رئیس‌جمهوری آفریقای جنوبی نیز ضمن محکومیت روسیه به عنوان آغازگر جنگ گفت، ناتو مقصر اصلی بروز این جنگ است.[۱۵]
در نظرسنجی یوگاو از ۱۴ کشور عربی، بیشتر پاسخ‌دهندگان، ناتو را به عنوان مقصر جنگ اوکراین سرزنش کردندافکار عمومی به ویژه در کشورهای غیر غربی نیز بیشتر به سمت مقصر دانستن ناتو نسبت به روسیه تمایل داشت. در نظرسنجی یوگاو از ۱۴ کشور عربی، بیشتر پاسخ‌دهندگان، ناتو را به عنوان مقصر جنگ اوکراین سرزنش کردند.[۱۶]
حمایت غرب و ناتو از اوکراین
میزان حمایت غرب و ناتو از اوکراین در این جنگ نیز نشان می‌دهد پیروز نشدنِ روسیه در این جنگ برای آنها از اهمیت ویژه‌ای دارد. هرچند برخی تحلیلگران معتقدند میزان این حمایت و همچنین زمان‌بندی آن نشان می‌دهد این کمک‌ها به اندازه‌ای نیست که اوکراین بتواند به سرعت در جنگ بر روسیه پیروز شود و اتفاقا سبب فرسایشی‌شدن جنگ می‌شود و می‌توان گفت هدف اصلی غرب، تضعیف روسیه و گرفتارکردن آن در جنگی طولانی‌مدت و هزینه‌زاست. از طرفی هم نمی‌خواهند به صورت مستقیم با روسیه وارد جنگ شوند.
برابر گزارش پارلمان انگلیس، آمریکا از زمان آغاز جنگ اوکراین ۲۶.۷ میلیارد دلار به اوکراین کمک نظامی کرده است. انگلیس نیز در رتبه دوم کشورهای کمک‌کننده به اوکراین قرار دارد و ۲.۳ میلیارد دلار به این کشور کمک نظامی اعطا کرده است. انگلیس همچنین از طرح آموزش ۱۰ هزار نیروی نظامی در ۱۲۰ روز نیز حمایت مالی کرده است. اتحادیه اروپا نیز تاکنون متعهد شده ۳.۶ میلیارد یورو به اوکراین کمک نظامی کند.[۱۷]
کمک سایر کشورها بیشتر در قالب ارسال تجهیزات نظامی و همچنین تسلیحات بوده است. به عنوان مثال اتریش ۱۰ هزار کلاه محافظتی، سوخت و تجهیزات حفاظت شخصی به اوکراین ارسال کرد. بلژیک ۲۰۰ سلاح ضد تانک و ۵ هزار سلاح خودکار به اوکراین داد. بلغارستان جلیقه ضدگلوله و تجهیزات پزشکی به اوکراین فرستاد. به همین ترتیب بیشتر کشورهای اروپایی کمک‌های خود را به تجهیزات غیرنظامی یا سبک نظامی محدود کردند.[۱۸]
اما یکی از تجهیزاتی که مدت‌هاست اوکراین به شدت دنبال گرفتن آن بوده و آن را برای ادامه جنگ حیاتی می‌داند اما غرب برای ارسال آن به اوکراین کوتاهی می‌کند، تانک‌های جدید و پیشرفته است. آمریکا پس از کش‌وقوس‌ها و اختلاف‌نظرهای داخلی، سرانجام با ارسال ۳۱ تانک آبرامز به اوکراین موافقت کرده و آلمان نیز قرار است ۱۴ دستگاه تانک لئوپارد۲ به اوکراین بفرستد؛ آن هم در حالی که اوکراین تقاضای ۳۰۰ دستگاه تانک کرده بود.
انگلیس هم قرار است ۱۴ دستگاه تانگ چلنجر۲ به اوکراین بدهد. لهستان نیز برای اعطای ۱۴ دستگاه و هلند ۱۸ دستگاه لئوپارد۲ به اوکراین اعلام آمادگی کرده‌اند.[۱۹]
آمریکا از زمان آغاز جنگ اوکراین ۲۶.۷ میلیارد دلار و انگلیس نیز ۲.۳ میلیارد دلار به اوکراین کمک نظامی کرده‌اندجمع‌بندی
زمانی که رهبر معظم انقلاب در تیر ماه ۱۴۰۱ در دیدار با ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهوری روسیه گفتند: «جنگ یک مقوله خشن و سخت است و جمهوری اسلامی از اینکه مردم عادی دچار آن شوند به هیچ وجه خرسند نمی‌شود اما در قضیه اوکراین چنانچه شما ابتکار عمل را به دست نمی‌گرفتید، طرف مقابل با ابتکار خود، موجب وقوع جنگ می‌شد.» و «اگر راه در مقابل ناتو باز باشد حد و مرزی نمی‌شناسد و اگر جلوی آن در اوکراین گرفته نمی‌شد، مدتی بعد به بهانه کریمه، همین جنگ را به راه می‌انداختند.» بسیاری برای‌شان این سؤال پیش آمد که منظور رهبری از «ابتکار عمل» چه بوده و تصور کردند در واقع ایران از راه‌انداختن جنگ از سوی روسیه حمایت کرده، آن هم در حالی که واقعیت جز این است.
ایران از همان ابتدای آغاز جنگ بارها آن را محکوم کرده اما نکته همیشه ریشه‌یابیِ عمیق تاریخ در علت بروز تنش‌ها میان روسیه و اوکراین و در نگاهی کلان‌تر، میان روسیه و غرب است که سبب‌شده اقدامات تحریک‌آمیز آنان در نهایت منجر به بروز جنگی شود که تا همین امروز حدود ۴ هزار نفر کشته، حدود ۸ میلیون نفر آواره و میلیون‌ها دلار نیز خسارت به طرفین وارد شود.[۲۰]
[۱] https://www.theguardian.com/world/۲۰۰۸/dec/۲۹/stalin-name-of-russia
[۲] https://www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/۲۰۱۴-۰۸-۱۸/why-ukraine-crisis-west-s-fault
[۳] https://www.eui.eu/news-hub?id=john-mearsheimers-lecture-on- the-causes-and-consequences-of-the-ukraine-war
[۴] https://www.project-syndicate.org/commentary/what-caused-russia-ukraine-war-by-joseph-s-nye-۲۰۲۲-۱۰
[۵] https://www.cato.org/commentary/us-nato-helped-trigger-ukraine-war-its-not-siding-putin-admit-it
[۶] https://www.cato.org/commentary/washington-helped-trigger-ukraine-war
[۷] https://www.aol.com/news/cia-applies-lessons-iraq-debacle-۰۹۰۰۰۱۹۸۲.html?guccounter=۱
[۸] https://www.theguardian.com/commentisfree/۲۰۲۲/feb/۲۸/nato-expansion-war-russia-ukraine
[۹] https://www.nybooks.com/articles/۱۹۹۵/۰۸/۱۰/why-nato-should-grow/
[۱۰] https://jacobin.com/۲۰۲۲/۰۳/russia-ukraine-war-invasion-nato-expansion-criticism
[۱۱] https://foreignpolicy.com/۲۰۲۲/۰۳/۰۸/an-international-relations-theory-guide-to-ukraines-war
[۱۲] https://www.cfr.org/backgrounder/why-nato-has-become-flash-point-russia-ukraine
[۱۳] https://www.foreignaffairs.com/reviews/profiles-power-leadership-henry-kissinger
[۱۴] https://www.rt.com/news/۵۶۸۶۴۳-hungary-west-mistake-ukraine
[۱۵] https://www.aljazeera.com/news/۲۰۲۲/۳/۱۸/update-۱-s-africas-ramaphosa-blames-nato-for-russias-war-in-ukraine
[۱۶] https://www.arabnews.com/node/۲۰۹۲۸۶۱/middle-east
[۱۷] https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cbp-۹۴۷۷
[۱۸] https://epthinktank.eu/۲۰۲۲/۰۵/۲۴/russias-war-on-ukraine-bilateral-delivery-of-weapons-and-military-aid-to-ukraine
[۱۹] https://www.aljazeera.com/news/۲۰۲۳/۱/۲۵/which-countries-are-supplying-tanks-to-ukraine
[۲۰] https://farsi.khamenei.ir/print-content?id=۵۰۶۵۷