به گزارش ایرنا، پنجم اسفند ماه مصادف با زادروز این اخترشناس، ریاضی دان، عارف، شاعر، پزشک، فیلسوف، منجم و معمار ایران زمین از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان روز بزرگداشت این عالم و دانشمند و نیز روز مهدس نامگذاری شده است تا نام و خدمات خواجه طوس در اذهان باقی مانده و غبار فراموشی بر آن سایه نیافکند.
تجلیل از این دانشمند بزرگ جهان اسلام که در عمر ۷۴ ساله خود تلاش های بی وقفه و اعجاب انگیز در راه اعتلای فرهنگ ایرانی و اسلامی در ابعاد مختلف به خصوص در زمینه معماری انجام داد، باید جزو رئوس اولویت های نهادهای علمی، فرهنگی و اجرایی باشد، چه بسا بسیاری از نماها و نمودهای فرهنگی ایران زمین حاصل تلاش های چنین دانشمندانی بوده است.
تهاجم مغول به سرزمین ایران در قرن هفتم هجری با آنکه کشتار و ویرانی بسیاری به بار آورده و نظام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران را باچالشی جدی روبرو ساخت، لیکن این طوفان سهمگین رفته رفته آرام گرفت و قوم مهاجم تحت تأثیر فرهنگ و تمدن این سرزمین رویه و خط مشی خود را تغییر داد، البته در شکل‌گیری این پدیده راهیابی عناصر میهن دوست و کارکشته ایرانی به سیستم حکومتی مغولان نقش غیرقابل انکاری داشت؛ بزرگانی همچون خواجه نصیرالدین طوسی، عطاملک و شمس الدین جوینی، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی از جمله عناصر تأثیرگذار در این عرصه محسوب می‌شوند.
در بین این نوابغ و بزرگان بدون تردید مقام والای استاد البشر "ابوجعفر محمدبن محمدبن حسن " ملقب به خواجه نصیرالدین طوسی حائز اهمیت شایانی است، چون این عالم و متفکر نامی اولین جایگاه معظم و پایگاه استوار آموزش علم و حکمت را بعد از ائلغار مغول در شهر مراغه بنیاد نهاد و به جرات می‌توان گفت اولین کسی است که در سده هفتم در این سرزمین دانشگاه تأسیس کرد.
این مرکز علمی که در شهر مراغه تأسیس شد و شهرت جهانی یافت، بزرگ‌ترین مرکز علمی ایران آن دوران به شمار می‌رفت که اساتید معروف عصر در آن به تدریس اشتغال داشتند و کتابخانه عظیمی که خواجه در آنجا فراهم آورد، متجاوز از ۴۰۰ هزار جلد را شامل می شد و بدون تردید این خدمت بزرگ به تمدن و فرهنگ ایران و جهان اسلام او را در ردیف نامدارانی امثال فارابی، ابوریحان بیرونی و ابوعلی‌سینا قرار می‌دهد.
خواجه نصیر به سال ۵۹۷ هجری قمری در شهر طوس خراسان متولد شد، در ایام طفولیت قرآن، صرف و نحو و حدیث را از پدرش که فقیه و از محدثان بنام طوس بود، فرا گرفت و سپس در نزد دایی خود منطق و حکمت آموخت و پس از آشنایی با علوم ریاضی و موسیقی از طوس به نیشابور رفت.
او در نیشابور محضر اساتیدی چون فریدالدین داماد نیشابوری را درک کرد و مقام علمی او تکامل یافت، زمانی که خراسان در معرض تهاجم مغول قرار گرفت خواجه به هر تقدیر به خدمت ناصرالدین عبدالرحیم‌بن ابی منصور محتشم اسماعیلیان قهستان درآمد و سپس در نزد علاء‌الدین محمد در الموت به سر می‌برد تا در نهایت در حضور رکن‌الدین خورشاه اسماعیلی در قلعه میمون‌دژ اقامت گزید.
خواجه نصیرالدین طوسی در اکثر علوم متداول آن عصر از جمله فقه، حکمت، کلام، منطق، اخلاق، طب، نجوم، ریاضیات، ادبیات و فن شعر و موسیقی آثار و تألیفاتی دارد و بزرگانی چون علامه حلی، قطب الدین شیرازی، کمال الدین افسطی، سید رکن الدین استرآبادی و ابن الفوطی بغدادی از جمله شاگردان خواجه محسوب می‌شوند.
تحریر اصول اقلیدس، تحریر مجسطی، زیج ایلخانی، اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف، اساس الاقتباس، زبده ادراک فی هیأت افلاک و شرح اشارات از تالیفات خواجه طوس است.
اما شاید مهمترین و ماندگارترین اثر باقی مانده او در آذربایجان "رصدخانه مراغه" است که در آن اجتماع دانشمندان بزرگ و نام‌آوری همچون نجم الدین کاتبی، حکیم مویدالدین عرضی، فخرالدین اخلاطی، فخرالدین رصدی، فریدالدین طوسی، محی الدین مغربی و قطب الدین شیرازی به منظور همکاری با خواجه در تدوین زیج ایلخانی در مراغه به این محل شهرتی جهانی و اسلامی داده است.
تشکیل کتابخانه بزرگ در کنار این مجموعه تحقیقاتی و پژوهشی در مراغه را می‌توان گامی مؤثر در در راستای احیای علم و دانش در ایران زمین پس از حملات ویرانگر مغول دانست؛ حرکتی که در ادامه ایجاد مراکزی چون مجموعه شنب غازان و شهرک دانشگاهی ربع رشیدی تبریز و آبادانی بسیاری از شهرهای دیگر ایران از جمله تبریز به عنوان پایتخت دولت ایلخانی و مرکز ثقل حرکت پرشتاب در راه احیای فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی و نیز شکل‌گیری پایه‌های سترگ هنر- مکتب تبریز و شکوفایی این مکتب تأثیرگذار هنری را به دنبال داشت.
رصد خانه مراغه که این روزها آثار کمی از آن به جا مانده و سازه فعلی پوششی بر روی سازه قدیمی آن است، یادگاری دیگری از دوران طلایی علم و فرهنگ ایرانی اسلامی در دنیا محسوب می شود که در سال ۶۵۷ قمری بنا شد و در برپایی آن شخصیت های بزرگی مثل علامه قطب الدین فخرالدین مراغی، محی الدین مغربی، علی بن محمود نجم الدین الاسـطرلابی و دیگر بزرگان آن روزگار مشارکت داشتند.
در نیمه دوم قرن هفتم هجری قمری خواجه نصیرالدین طوسی با استفاده از قدرت و نفوذ خود در دربار هلاکو خان، تاسیس رصدخانه را آغاز و توانست این مرکز علمی جهان اسلام را تاسیس کند.
ساخت بنای رصـدخانه مراغه ۱۵ سال به طول انجامید و در این مدت به دستور هلاکو، کتاب ها و اسباب و آلات علمی و نجومی بسیاری در آن جمع شد.
اهمیت این رصدخانه نه تنها به دلیل اهمیت تاریخی، بلکه به خاطر علم و دانشی است که در آن گردهم آمده بود و سال ها بر جهان تاثیر گذاشت، چنانکه این رصدخانه کتابخانه ای با چندین هزار جلد کتاب خطی و ابزارهای اخترشناسی را بنا گذاشت.
رصدخانه مراغه به شماره ۱۶۷۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده که نه تنها کامل ترین رصدخانه ای است که در زمان خود ایجاد شده، بلکه نخستین رصدخانه مجهز قبل از کشف دوربین به شمار می رود، به طوری که تا ۳۰۰سال بعد رصد خانه ای با آن امکانات در غرب به وجود نیامده است.
به گواه تاریخ این مجموعه تا سال ۷۰۳ هجری قمری یعنی تا زمان سلطان محمد خدابنده فعال بوده اما پس از آن بر اثر عوامل متعدد همچون تغییر پایتخت و بی توجهی حکام رو به ویرانی رفت و در حال حاضر آثاری از بناهای متعلق به آن باقی مانده است.