مصطفی محقق درباره اهمیت دانش و فناوری اطلاعات در مدیریت بحران و کاهش خطرات بلایای طبیعی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: اکنون پیش‌بینی دقیق وقوع پدیده زلزله امکانپذیر نیست اما خطر، تلفات و خسارات زلزله قابل پیش‌بینی و پیشگیری است.
وی ادامه داد: ایران برای پیشگیری و کاهش قطعی خطر و تلفات و خسارات حوادث و سوانح نیازمند تدوین اطلس و شاخص‌های جامع و چندساله ریسک حوادث و سوانح براساس مطالعات و پژوهش‌های علمی و میدانی و بکارگیری جدی آن در همه برنامه‌های توسعه ملی و بخشی است.
ایرنا: ریشه‌ها و علل اصلی وقوع حوادث و بلایا چیست؟ و راه‌های پیشگیری و کاهش خطر و پیامدهای آن کدام است؟
محقق: برای درک صحیح علل وقوع حوادث و سوانح و یافتن راه‌های مؤثر برای مقابله با آن باید سه عامل اصلی حوادث و سوانح را شناسایی، تحلیل و ارزیابی کرد. عامل اول مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی مانند زلزله، بارش‌های سنگین، توفان، خشکسالی و گردو غبار است که به تنهایی ریسک یا خطر تلفات و خسارت را ایجاد نمی‌کند؛ مانند اینکه زلزله یا سیل در کویر یا مناطقی که سکونت و فعالیت انسانی در آنجا نباشد روی دهد. عامل دوم حوادث و بلایا، آسیب پذیری های فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی در محیط انسانی و جوامع بشری است. عامل سوم حوادث و بلایا، قرار گرفتن انسان، و سیستم ها در معرض مخاطرات است.
امروزه اثبات شده است آنچه که مخاطرات و پدیده‌ای طبیعی مانند زلزله و بارش سنگین باران را تبدیل به حوادث و بلایای فاجعه‌آمیز و خسارت‌بار می‌کند در واقع آسیب‌پذیری جوامع انسانی و قرار گرفتن آنها در معرض مخاطرات و پدیده‌های طبیعی است. بر این اساس، اگر کشورها بتوانند آسیب‌پذیری‌های گوناگون و قرار گرفتن در معرض مخاطرات ناشی از برنامه‌های نامتوازن و ناپایدار توسعه اقتصادی و اجتماعی مانند گسترش سریع و بی‌برنامه مناطق شهری، تخریب محیط زیست و استفاده ناصحیح از منابع طبیعی را کاهش دهند، ریسک و پیامدهای منفی و خسارت‌بار حوادث و بلایا به شدت کاهش خواهد یافت.
نمونه بسیار موفق در این زمینه ژاپن است که با وجود وقوع مخاطرات طبیعی بزرگ مانند زلزله‌های بسیار قوی در آن کشور به دلیل روش‌ها و برنامه‌های صحیح و پایدار توسعه توانسته است آسیب‌پذیری‌های گوناگون در برابر حوادث و سوانح را کاهش و در نتیجه تلفات و خسارات ناشی از زلزله را در مقیاس جهانی به حداقل برساند. براین اساس و از منظر مفاهیم و تعاریف دقیق علمی، اصطلاح بلایای طبیعی صحیح نیست زیرا طبیعت در ایجاد آسیب‌پذیری و ریسک که محصول روش زندگی انسان است مقصر نبوده و باید به جای آن از عبارت صحیح مخاطرات طبیعی استفاده کرد.
ایرنا: دانش، فناوری و مدیریت اطلاعات چگونه می‌تواند به موفقیت و ارتقای مدیریت بحران و کاهش خطرات بلایای طبیعی کمک کند؟
محقق: پیشگیری و کاهش ریسک و آمادگی مؤثر برای پاسخگویی و بازسازی پس از حوادث و سوانح مستلزم ارتقای دانش و مدیریت اطلاعات و داده‌ها در همه بخش‌ها و فرآیندهای مدیریت بحران است.
مدیریت اطلاعات حوادث و سوانح به ویژه نقش مهمی در موفقیت برنامه‌های ارزیابی ریسک حوادث، پایش مخاطرات و هشدار سریع پیش از وقوع حوادث و سوانح و نجات جان انسان‌ها و حفظ اموال و دارایی‌های فردی و عمومی ایفا می‌کند. دانش، فناوری و مدیریت اطلاعات به ما کمک می‌کند سه عامل اصلی حوادث و سوانح یعنی مخاطرات، آسیب‌پذیری‌های فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی و نیز در معرض مخاطرات قرار گرفتن افراد و سیستم‌های اقتصادی و اجتماعی را شناسایی، محاسبه و تحلیل کنیم و آن را کاهش دهیم.
روش‌های علمی جدید و تجربه کشورهای موفق کمک می‌کند مفاهیم و استانداردهای کاهش ریسک حوادث به طور معنادار و اثربخش در برنامه‌های توسعه ملی و بخشی تلفیق شود و از ایجاد ریسک‌های جدید ناشی از روش‌های ناصحیح و ناپایدار توسعه اقتصادی و اجتماعی جلوگیری می‌شود. این روش در سطح جهانی یک اولویت به شمار می‌رود و اصطلاحا توسعه مبتنی بر درک و شناخت ریسک نامیده می‌شود.
بر اساس برخی تخمین‌ها، ایران در روند کنونی در معرض ریسک‌های گوناگون معادل پنج میلیارد دلار به طور متوسط در سال است همچنین بر اساس مطالعات سازمان ملل متحد، سرمایه‌گذاری به مبلغ یک دلار در پیشگیری و کاهش ریسک موجب صرفه‌جویی ۶.۵ دلار در کمک‌های اضطراری و پرداخت خسارات و صرفه‌جویی ۱۵ دلار در بازسازی پس از وقوع حوادث می‌شود.
دانش و فناوری نوین به ارتقای پیش‌بینی، پایش و هشدار سریع و دقیق حوادث و سوانح کمک می‌کند البته باید توجه کرد که امروزه پیش‌بینی و هشدار سریع سنتی مخاطرات مانند پیش بینی وقوع بارش‌های سنگین و توفان و امثال آن کافی نیست و آنچه مورد توجه و خواست جامعه جهانی قرار گرفته است پیش‌بینی‌های مبتنی بر محاسبه پیامدها و تلفات و خسارات حوادث است که تنها از طریق شناسایی و محاسبه قبلی ریسک‌های موجود در مناطق مورد نظر امکانپذیر است و به اقدامات مؤثر برای مقابله و پاسخگویی و بازسازی کارآمد کمک قابل ملاحظه‌ای می‌کند.
فناوری و مدیریت کارآمد اطلاعات همچنین نقش چشمگیری در آمادگی و پاسخگویی اضطراری و نجات و امداد در حوادث و بلایا ایفا می‌کند. به طور مثال تصاویر و اطلاعات ماهواره‌ای داده‌های ارزشمند و سریع درباره مختصات و ویژگی‌های دقیق جغرافیایی، طبیعی و ساختاری مناطق آسیب‌دیده از حوادث ارایه می‌کند که در شناسایی مناطق آسیب‌دیده و ارزیابی تلفات، خسارات و تهیه نقشه و برنامه‌های عملیات پاسخگویی و امداد و نجات و نیز بازسازی پس از حوادث اهمیت اساسی دارد.
ایرنا: اهداف تاسیس مرکز اپدیم و برنامه‌ها و فعالیت‌های اصلی آن در زمینه مدیریت اطلاعات حوادث و بلایا چیست؟
محقق: مرکز آسیا و اقیانوسیه برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا (اپدیم) یکی از نهادهای منطقه‌ای کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد در آسیا و اقیانوسیه (اسکاپ) است که با تلاش‌های جمهوری اسلامی ایران و براساس ۲ قطعنامه ۶۴ کشور آسیا و اقیانوسیه عضو اسکاپ در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۵ در ایران تاسیس و رسما در تاریخ ۱۹ دسامبر ۲۰۱۸ در تهران افتتاح شد.
اپدیم چیست؟
مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۸ تاسیس مرکز اپدیم به میزبانی جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت. مرکز اپدیم نخستین نهاد منطقه‌ای سازمان ملل متحد است که به طور رسمی و براساس قطعنامه‌های ۶۴کشور آسیا و اقیانوسیه در ایران تاسیس شده است. هدف از تاسیس مرکز اپدیم ارتقای دانش و مدیریت اطلاعات بلایا و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای برای کاهش ریسک حوادث و بلایا در راستای تحقق توسعه پایدار و فراگیر در کشورهای آسیا و اقیانوسیه است.
مرکز آسیا و اقیانوسیه برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا خدمات خود را در سه محور ارتقاء دانش و اطلاعات منطقه‌ای، تقویت ظرفیت و توانایی کشورهای منطقه و گسترش همکاری‌های فرامرزی و منطقه‌ای از جمله همکاری‌های جنوب-جنوب ارائه می‌کند.
مرکز اپدیم از زمان تاسیس در سال ۲۰۱۸ تاکنون اقدامات موثر و متعددی را در سطح منطقه‌ای به انجام رسانده است از جمله اجرای ارزیابی جامع ریسک توفان‌های گردوغبار در منطقه با شرکت بسیاری از کشورها از جمله ایران که بر اساس آن برنامه اقدام منطقه‌ای گردو غبار در آسیا و اقیانوسیه تهیه و در هفتاد و هشمتین نشست سالانه کمیسیون اسکاپ در سال ۲۰۲۲ به تصویب کشورهای منطقه رسید، اجرای ارزیابی جامع نیازهای مدیریت داده‌ها و اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه که گزارش آن در سال ۲۰۲۰ منتشر شد، تهیه راهنمای گزارش ریسک گردو غبار در چارچوب سند سندای برای کاهش خطر بلایا که در سال ۲۰۲۱ منتشر شد، راه‌اندازی وبسایت تخصصی مرکز اپدیم، ارائه کمک‌های فنی به سازمان همکاری اقتصادی (اکو) برای تدوین چارچوب منطقه‌ای اکو برای کاهش خطر بلایا، همکاری با سازمان اکو برای تدوین برنامه منطقه‌ای اکو برای مقابله با ریسک مخاطرات بیولوژیک مانند ویروس کرونا و کمک به مالدیو برای تدوین اولین راهبرد ملی مدیریت بحران و سازگاری با تغییرات اقلیمی در آن کشور.
ایرنا: مرکز اپدیم در چارچوب همکاری با جمهوری اسلامی ایران چه اقداماتی انجام داده است؟
محقق: در چارچوب همکاری با جمهوری اسلامی ایران، مرکز اپدیم تاکنون فعالیت‌های مشترک متعددی را به انجام رسانده است از جمله هماهنگی با کشورهای دارای فناوری ماهواره و دریافت عکس‌ها و اطلاعات ماهواره‌ای با دقت بسیار بالا از مناطق آسیب‌دیده از سیل و ارسال آن به سازمان مدیریت بحران کشور در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱، همکاری در تدوین گزارش ملی سیلاب‌ها و برگزاری کنفرانس منطقه‌ای آسیا و اقیانوسیه برای مدیریت مخاطرات آب و هوایی و سیل در تهران در سال ۱۳۹۸ با همکاری سازمان برنامه و بودجه کشور و دانشکاه تهران، همکاری با سازمان برنامه و بودجه و تیم کشوری سازمان ملل متحد در ایران در اجرای ارزیابی نیازهای پس از سانحه پس از سیل‌های ۱۳۹۸، همکاری با ستاد ملی مقابله با گردوغبار در زمینه همکاری‌های منطقه ای مقابله با ریسک گرد و غبار، ارائه مشاوره‌های فنی و برگزاری کارگاه مشترک تلفیق کاهش ریسک بلایا در برنامه ریزی توسعه با همکاری سازمان برنامه وبودجه و با شرکت متخصان بین‌المللی درتهران در سال ۱۳۹۹، همکای با سازمان مدیریت بحران کشور برای تدوین راهبرد ملی مدیریت بحران کشور، ریاست کارگروه بخش مدیریت و کاهش ریسک بلایا برای تدوین چارچوب برنامه همکاری های پنجساله توسعه پایدار میان سازمان ملل متحد و جمهوری اسلامی ایران(۲۰۲۷-۲۰۲۳)، برگزاری نشست های علمی و تخصصی با سازمان مدیریت بحران کشور، وزارت راه، مسکن و شهرسازی، سازمان نقشه‌برداری کشور، سازمان فضایی ایران، سازمان هواشناسی کشور، پژوهشکده سوانح طبیعی، دانشگاه تهران، فرهنگستان علوم پزشکی ایران و دیگر نهادها و مؤسسات.
در زمینه انتقال دانش و فناوری، مرکز اپدیم اقدامات متعددی را به عمل آورده است به عنوان نمونه در نشست مشترک مرکز اپدیم و نهادها و سازمان‌های مسؤل در امر مدیریت بحران در کشور که میزبانی سازمان نقشه‌برداری کشور به عنوان نماینده جمهوری اسلامی ایران در شورای حکام اپدیم هفته گذشته برگزار شد ضمن بحث و اتخاذ تصمیم برای گسترش همکاری‌های فیمابین، از کتاب فناوری اطلاعات و ارتباطات برای کاهش خطر حوادث و سوانح که توسط مرکز آموزش فناوری اطلاعات و ارتباطات برای توسعه در آسیا و اقیانوسیه وابسته به اسکاپ و مرکز اپدیم تهیه و به فارسی ترجمه و رونمایی شد.
با توجه به روند فزاینده ریسک و پیامدهای منفی و مخرب حوادث و بلایا در سطوح جهانی و منطقه‌ای و ضرورت ارتقای دانش و توانایی کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه و توسعه همکاری‌های بین کشوری، فرامرزی و منطقه‌ای به ویژه با کشورهای همسایه برای مقابله با حوادث و مخاطرات، مرکز اپدیم با توجه به ظرفیت‌های سازمانی و اختیارات قانونی که از سوی کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه و سازمان ملل متحد به آن تفویض شده است می‌تواند نقش بسیار موثری در تسهیل ارتباط و همکاری میان کشورهای منطقه ایفا می‌کند.