به گزارش ایرنا، دیرینگی گناباد تا جایی است که بر اساس شاهنامه فردوسی عرصه جنگ و حماسه دوران اساطیری بوده است و حکیم سخن‌سرای توس، بارها در شاهکار شعری خود از این منطقه نام برده است.
گناباد در زمان هخامنشیان مسکونی بوده و چون در مسیر راه زابل و مکران و فارس به ترکستان و بر سر راه غرب ایران به هرات واقع بوده، مورد توجه سلاطین آن دوران قرار داشته است و پیش از اسلام این خطه گذرگاه درونی فلات ایران و بخش های خاوری آن محل برخورد لشگریان ایران و توران بوده است.
گناباد در سال ۳۱ هجری قمری به دست مسلمانان افتاد و در دوران سلجوقی و خوارزمشاهی آباد و از اعتبار و اهمیت ویژه ای برخوردار شد. این منطقه در دوره تیموریان نیز اهمیت داشت و حاکمان ایالت قهستان در آن ساکن بودند و در همین دوره است که دومین مسجد دو ایوانی این ناحیه ساخته شد و این منطقه در اوایل حکومت صفوی مدتها محل نبرد بین ایران و ازبکان بود، با این حال در این دوران مورد توجه بود و گسترش یافت.
بناهایی چون امام زاده سلطان محمد عابد(ع) در شهر کاخک، مسجد جامع گناباد، آب انبار و کاروانسراهای شاه عباسی از جمله آثار تاریخی برجالی مانده از این دوره هستند.
از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد ۱۴۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که در این میان قنات قصبه به عنوان تنها اثر ثبت شده استان خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی یونسکو از جایگاه خاصی برخوردار است و از مجموع آثار تاریخی و گردشگری گناباد ۶۰ اثر سابقه چند هزار ساله دارند.
۱۲ آیین سنتی گناباد هم در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
قلعه های تاریخی گناباد آثار شاخص میراث فرهنگی
گناباد با توجه به قدمت و جاذبه های تاریخی و موقعیت جغرافیایی خاص خود، دارای قلعه های تاریخی متعددی است که در سده های گذشته ساخته شده اند و جاذبه هایی دیدنی برای مسافران و گردشگران داخلی و خارجی به شمار می روند و از جمله آنها می توان به قلعه های گیسور، عمرانی، دختر شوراب، کاخک، زیبد و فرود اشاره کرد که از دوران ساسانیان، اسماعیلیه و سلجوقیان و حتی پیش از اسلام یعنی دوره های پارتیان، ساسانیان و هخامنشیان در این منطقه خودنمایی می کنند.
از این میان وجود ۲ محوطه وسیع باستانی اروک و حصار به عنوان زیستگاه جوامع باستانی متمدن، مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد، نمودی عینی از قدمت و ریشه‌های تاریخی گناباد است.
قلعه های تاریخی زیبد با تاریخی بلند
قلعه های تاریخی دهستان زیبد از توابع بخش کاخک گناباد در بین قلعه های تاریخی این شهرستان از جایگاهی خاص برخوردارند و در شاهنامه فردوسی بارها از آنها به عنوان مکان جنگ ایرانیان و تورانیان یادشده است.
مسوول گردشگری اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: در دهستان زیبد گناباد چند قلعه وجود دارد که قدیمی‌ترین آنها سه قلعه زیبد، شهاب گبر یا شاه‌نشین و در صوفه پیران است که بنا بر چند روایت آخرین پناهگاه یزدگرد سوم بوده اند.
مهدی ذوالفقاری اضافه کرد: روستای زیبد به دلیل اینکه محل اردوگاه لشکر ایران بوده و کیخسرو نیز مدت کوتاهی در آنجا اقامت داشته است به لحاظ تاریخی حائز اهمیت است و علاوه بر آن، قلعه تاریخی روستای زیبد، قلعه شهاب و روستای درصوفه یک مثلث تاریخی بسیار مهم در دهستان زیبد گناباد است که آبستن رویدادهای تاریخی در طول تاریخ بوده است و مهمترین آن قلعه تاریخی زیبد است. این قلعه تاریخی با شماره ۴۵۷۷ در یازدهم دیماه سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سه اثر تاریخی زیبد به‌علاوه درصوفه را برای اولین بار دکتر زمانی باستان‌شناس و استاد دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۹ مورد کاوش قرار داد و نتیجه‌گیری کرد که هر سه قلعه و همچنین آسیاب زیبد، مربوط به دوره ساسانی است. این باستان‌شناس کمی بعد در اثر تصادف کشته شد و تحقیقات او ناتمام ماند.
دومین فردی که سه قلعه تاریخی زیبد را بررسی کرده رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس شاخص گنابادی و خراسان رضوی است که معتقد است این سه قلعه در دوره اسماعیلیان از مراکز مهم و پناهگاه اسماعیلیه بوده است.
رد پای روستای تاریخی زیبد گناباد در طولانی ترین ابیات شاهنامه فردوسی
این پژوهشگر و باستان شناسان میراث فرهنگی خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: دهستان زیبد و از جمله قلعه های تاریخی آن، محل وقوع یکی از مهمترین مقاطع تاریخ ایران کهن است که در شاهنامه فردوسی هم از آن نام برده شده است.
رجبعلی لباف خانیکی اضافه کرد: جنگ دوازده‌رخ یکی از طولانی‌ترین رویدادهای شاهنامه فردوسی است که بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ بیت این اثر سترگ را به خود اختصاص داده است و می توان با استناد به متن شاهنامه ادعا کرد که محل وقوع آن بخشهایی از گناباد و از جمله روستای تاریخی زببد بوده است.
بی آزار لشکر به فرمان شاه همی رفت منزل به منزل سپاه
چو گودرز نزدیک زیبد رسید سران را ز لشکر همی برگزید
وی اظهار داشت: البته اکثر داستان‌ها و حکایت‌های شاهنامه، اسطوره و خیالی است و نمی‌توان به طور حتم شخصیت‌های شاهنامه را شخصیت‌های حقیقی دانست ولی فردوسی با نگاه ژرف و سعه صدری که داشته و همچنین از طرفی بر تاریخ و جغرافیای ایران نیز اشراف کامل داشته است؛ روایت‌ها و داستان‌ها را به گونه‌ای در پهنه ایران زمین جان بخشیده است که گویی در همان محل اتفاق افتاده است.
این باستان شناس خراسان رضوی افزود: بعد از اینکه سپاه ایران در یکی از جنگ‌ها مغلوب تورانیان شد، کیخسرو، پادشاه وقت ایران به دنبال جبران این شکست بود که خبردار شد تورانیان به سرداری "پیران ویسه" دوباره به ایران لشکرکشی کرده‌اند. ایرانیان و تورانیان در دشت گناباد به هم می‌رسند و ایرانی‌ها در روستای زیبد اردو می‌زنند و تورانیان نیز در کوه‌های نزدیک کاخک گناباد مستقر می‌شوند.
تو گویی به پیران که من با سپاه به زیبد رسیدم به فرمان شاه
شناسی تو گفتار و کردار خویش بی آزاری و رنج و تیمار خویش
همه شهر توران بدی را میان ببستند با نامدار کیان
لباف خانیکی ادامه داد: این جنگ یک جنگ فرسایشی بوده و یک هفته به طول می‌انجامد و در این مدت هر کدام از طرفین به دیگری شبیخون زده و تعدادی نیز در این گیرودار کشته می‌شوند تا اینکه پیران ویسه، سردار تورانی پیشنهاد می‌کند که ۱۱ نفر از پهلوانان ایرانی و ۱۱ نفر از پهلوانان تورانی گزینش شده و با یکدیگر نبرد تن به تن داشته باشند و هر گروهی که مغلوب شد کل سپاه این شکست را بپذیرد که در نهایت ایرانیان پیروز شده و این تدبیر اندیشمندانه باعث می‌شود که تلفات این جنگ به حداقل برسد و به همین دلیل نیز پیران ویسه نزد ایرانیان محبوبیتی خاص پیدا می‌کند.
لباف خانیکی خاطرنشان کرد: پس از اتمام نبرد تن به تن، پیران ویسه که سردار تورانی است با گودرز، سردار ایرانی درگیر می‌شود که پیران ویسه مغلوب گودرز شده و کشته می‌شود و به همین دلیل این نبرد به نبرد دوازده‌رخ معروف شده است.
وی بیان کرد: از آن جا که پیران ویسه نزد ایرانیان محبوبیت خاصی داشت؛ کیخسرو، شاه ایران دستور می‌دهد که او را به سبک رایج ایرانیان در دخمه دفن کنند که با تشریفات و درون تابوت زر و در دخمه دفن می‌شود. برای محل دفن او نیز سه روایت محتمل است که یکی از آنها روستای درصوفه در دهستان زیبد است.
لباف‌خانیکی افزود: بسیاری قلعه تاریخی روستای زیبد را محل وقوع جنگ دوازده‌رخ می‌دانند اما آنچه به صراحت در شاهنامه به آن اشاره شده است، خود روستای زیبد گناباد است.
مرکز شهرستان گناباد در ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.