سابقه زندگی در شهر بلقیس اسفراین ۲ تا چهار هزار سال تخمین زده می شود و اهمیت این شهر در ارگ بزرگ خشتی و گلی است، این بنا با وسعت حدود ۱۸۰ هکتار دومین بنای خشتی ایران پس از ارگ بم به شمار می رود.
این بنای خشتی که با سبک معماری ساسانی ساخته شده است زمانی در حاشیه جاده تاریخی ابریشم قرار داشت، اکنون برای دیدن این بنا که در حدود سه کیلومتری جنوب غرب اسفراین قرار دارد، باید به جنوب خراسان شمالی سفر کنید.
شهر تاریخی بلقیس به شماره ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده و با توجه به اهمیت و غنای تاریخی آن در سال ۸۸ به عنوان پایگاه میراث فرهنگی مصوب و فعالیت مطالعاتی، مرمتی و باستان شناسی آن آغاز شد.
کهن شهر اسفراین از مجموعه آثاری مانند بقایای ارگ و خندق پیرامون آن، شارستان که شامل برج و بارو است، مقبره شیخ آذری، ویرانه‌های معروف به منارتپه (مسجد جامع)، کوره سفالگری، آب‌انبار، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به یخدان‌ها و یک گورستان وسیع در نزدیک دروازه شرقی تشکیل شده است.
سالم‌ترین و همچنین برجسته‌ترین اثری که در بقایای شهر بلقیس باقی مانده است؛ ارگی با ۲۹ برج به ارتفاع حدود ۱۱ متر که جزو بزرگ‌ترین قلعه‌های باستانی ایران به شمار می رود با سازه بزرگ خشتی و چینه‌ای و دارای وسعتی حدود ۵۱ هزار مترمربع است.
همچنین در اطراف ارگ یک خندق وسیع وجود دارد که نفوذ ناپذیری قلعه را دشوارتر می کرد. گفته می شود که قدیمی ترین آثار استقرار در این شهر به اواخر دوره ساسانی مربوط می شود و زندگی در آن تا پایان دوره صفویه ادامه داشته است.
بلقیس؛ پرطرفدارترین اثر تاریخی استان
این بنای بزرگ و ارزشمند در نوروز مورد اقبال گردشگران است و این اثر تاریخی همه ساله پربیننده ترین اثر گردشگری استان خراسان شمالی به شمار می رود.
پیش از همه گیری کرونا هر سال ده‌ها هزار نفر در ایام تعطیلات از شهر بلقیس بازدید می کردند به طوری که آمار بازدید کنندگان از این شهر ۲ سال پیاپی در کشور رکورد شکست و بیشترین را به خود اختصاص داد.
شهر اسفراین از شهرهای پر اهمیت خراسان بوده است و گفته می شود که قباد ساسانی در این شهر ازدواج کرد. پس از قدرت گرفتن انوشیروان و رسیدن به پادشاهی، اسفراین بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند چون نسب انوشیروان از خاندان مادری به این شهر می‌رسید.
پس از ورود دین اسلام نیز تا پیش از حکومت نادر شاه افشار بلقیس هنوز جزو مهمترین شهرهای ایران به‌حساب می‌آمد. بر اساس اسناد و نوشته‌های تاریخی اسفراین در سال ۳۱ هجری توسط مسلمانان فتح می‌شود.
از آن زمان تا اواخر دوران صفوی مردم بسیاری در این شهر زندگی کرده‌اند. شهر بلقیس که در مسیر اصلی اقوام مهاجر قرار داشت توسط مغول‌ها، ازبک‌ها و افغان‌ها مورد هجوم قرار گرفت.
این منطقه در دوران طهماسب دوم آخرین پادشاه صفوی توسط افغان‌ها کاملا تخریب شد. پس از این اتفاق دیگر اهمیت قبلی خود را به دست نیاورد و بنابر گفته برخی تاریخ‌نگاران از همان زمان نام بلقیس بر روی خرابه‌های باقی مانده‌ی اسفراین کهن گذاشته شد.
ارگ تاریخی بلقیس
شهر بلقیس شرایط و ویژگی‌های کامل یک شهر اسلامی را دارا است و از بخش‌های مختلف شامل ارگ، شهرستان و تاسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد برخوردار است.
مجموعه بلقیس شامل ارگ و خندق پیرامون آن، شارستان، ویرانه های معروف به تپه منار (مسجد جامع)، مقبره شیخ آذری، قسمت صنعتی شهر، آب انبار، کاروانسرا، مجموعه معروف به یخدان ها و یک گورستان وسیع در نزدیکی دروازه شرقی آن است.
یکی از مهمترین آثار به‌جامانده در شهر تاریخی بلقیس، ارگ تاریخی است، این بنا یکهزار و ۲۰۰ سال قدمت دارد و به آن نارین قلعه هم می‌گویند. گفته می شود که اولین دوره استقرار در این قلعه مربوط به زمان پس از حمله مغول است. البته آثار ساخت‌وساز و مرمت در پیکره این ارگ دیده می‌شود.
این ارگ آخرین بار به تصرف افغان ها درآمد و کاملا تخریب شد اما تا اواخر دوران قاجار خانواده‌هایی به شکل مستقل در آن زندگی می‌کردند.
ارگ بلقیس اسفراین، بعد از ارگ بم، دومین بنای گلی ایران است که بر اساس اصول معماری ساسانی ساخته شده و مهمترین مصالح به‌کاررفته در آن خشت و گل است.
این دژ قدیمی ۲۹ برج با ارتفاع حدود ۱۱ متر داشت، این برج‌ها از اطراف با خندق احاطه شده‌اند. در کاوش‌های انجام شده در سال ۸۶، سفال هایی در این منطقه یافت شد که به سفال‌های مرو و سمرقند و نیشابور قدیم شباهت دارد. همین مسئله سبب قوت بخشیدن به احتمال وجود تمدن در این منطقه در قرن دوم هجری شد.
وسعت این ارگ تاریخی بیش از ۵۱ هزار مترمربع است و مصالح اصلی به کار رفته در ساخت آن شامل گل-چینه است که در بعضی از قسمت‌ها از خشت و آجر و چوب برای استحکام بیشتر، استفاده شده است. طبق شواهد تاریخی، این قلعه برخلاف سایر قلعه‌ها که معمولا در ارتفاع ساخته می‌شوند، روی سطح هموار دشت ساخته شده و اطراف آن خندقی ایجاد کرده‌اند.
مقبره شیخ آذری
شیخ‌فخرالدین حمزه فرزند علی ملک طوسی اسفراینی بیهقی متخلص به «آذری» از عارفان و شعرای مشهور قرن هشتم هجری است که بخشی از زندگی خود را در هند و بیشتر ایام عمر خود را در ایران سپری کرده است. مقبره این شاعر اکنون از دیدنی های خراسان شمالی به حساب می‌آید و با شماره ۴۴۹۷ به عنوان بخشی از مجموعه‌ی شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
این بنا از ۲ فضای معماری تشکیل شده که ابعاد متفاوتی دارند. بخش جنوبی در واقع به عنوان نمازخانه و بخش شمالی آن محل دفن و آرامگاه شیخ آذری است.
شارستان از دیگر اثار موجود در این ارگ به شمار می رود و این قسمت محله‌های مختلف شهر را در برگرفته است که با دیوار خشت و گلی احاطه شده‌اند. در این محدوده بناهایی چون تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان قرار دارند.
تپه منار یا مسجد مهمترین بخش شارستان شهر بلقیس است که کتاب‌های جغرافیایی و سفرنامه‌ها، وجود این مسجد و مناره در این محل را ثابت می‌کنند.
در سال ۹۰ در ضلع جنوبی شارستان، بخش کوچکی از یک سازه‌ی آجری شامل سردر ورودی و تعدادی پله کشف شد. در کاوش‌های بعدی مشخص شد که این سازه که دایره‌ای به قطر ۴/۲۵ متر و عمق پنج متر بود، بقایای یک آب‌انبار است.
یکی از مهمترین نتایج سومین فصل کاوش در شارستان شهر بلقیس، کشف یک کوره سفالگری متعلق به نیمه دوم قرن ششم هجری قمری است که بخش‌های مختلفی چون آتشدان در بخش پایینی، تاقچه‌ها به منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت برای آماده‌سازی و چیدن سفال برای پخت و یک گنبد دارد.
در کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر تاریخی اسفراین، آثار زیادی از قطعات کاشی به دست آمده است که نشان می‌دهد هنر کاشی‌کاری در این شهر در زمان حیات از شکوفایی و رونق بالایی برخوردار بوده است و از این هنر در تزیین بناهای شاخص استفاده می‌شد.
همچنین ۲ بنای مهم دیگر هم خارج از حصار شهر بلقیس و در نزدیکی آن قرار دارد، یکی بنای کاروانسرای معروف به کهنه رباط در بخش شمال غربی شارستان شهر بلقیس و دیگری مجموعه‌ای معروف به یخدان‌ها که در بخش جنوب غربی شهر تاریخی اسفراین قرار دارد.
شهرستان اسفراین در ۶۰ کیلومتری بجنورد قرار دارد.