جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد، متخلص به نظامی در قرن ششم در گنجه متولد شد. وی در کودکی پدرش را از دست داد و تحت حمایت دایی مادرش رشد کرد. نظامی سرودن خمسه یا پنج گنج خود را با مخزن‌الاسرار که بیان نکته‌های عرفانی است آغاز کرد و پس از آن به خلق آثار عاشقانه‌ای پرداخت که هر کدام ار آن‌ها درخشان‌ترین چهره را از عشق در آینه ادب فارسی منعکس کرد.
قابل اعتناترین اثر او خسرو و شیرین است. حکیم نظامی در این اثر با چیره‌دستی تمام عشق پرشور خسروپرویز پادشاه ایران به شیرین، برادرزاده بانوی ارمن را بازگو می‌کند. تصویرآفرینی‌های جذاب و خیال‌انگیز او خواندن این منظومه طولانی را لذت‌بخش و دلچسب می‌کند.
این شاعر بزرگ، در اثر دیگر خود لیلی و مجنون نیز با این که داستان در صحرای خشک و سوزان عربستان اتفاق می‌افتد و طبیعت آن سرزمین، خالی از مایه‌های تصویرآفرینی است از پس کار برمی‌آید و همان لذتی را به مخاطب می‌دهد که با خسرو و شیرین در طبیعت جذاب و دلچسب غرب ایران به خوانندگان اثرش هدیه کرده است.
این شاعر قصه‌پرداز در هفت‌پیکر هم به خوبی از پس بیان داستان‌های عاشقانه بهرام گور برمی‌آید. نظامی از چهره‌های درخشان ادب فارسی است اما از آنجا که حیات و مماتش در جایی در مرز امروز ایران گذشته است، با گشاده‌دستی ما ایرانیان در حال تقدیم شدن به بیگانگان است و از این جهت شباهتی عمیق با سرنوشت مولانا دارد. زندگی و مرگ و خاکسپاری او در گنجه که در جمهوری آذربایجان کنونی است عده‌ای را برآن داشته تا این سخن‌پرداز چیره‌دست را شاعری آذربایجانی بدانند. حال آن‌که زبان شعری او هم، مانند مولوی بیانگر این مسأله است که زبان مادری اش فارسی بوده و به زبان دیگری سخن نمی‌گفته است. این موضوع را میزان کم واژگان غیرپارسی در آثار این دو شاعر نشان می‌دهد.
دلیل دوم ایرانی بودن شاعر بزرگ خسرو و شیرین این است که وی خود را دهقان پارسی‌نژاد می‌خواند. دلیل سوم که شاید از دلایل دیگر مهم‌تر هم باشد این است که گنجه در زمان قاجار و سال ۱۸۱۳ میلادی از شهرهای ایران بود و به موجب عهدنامه گلستان از کشورمان جدا شد. آن‌چه امروز جمهوری آذربایجان را از ایران جدا می‌کند اتفاقاتی است که از آن زمان به بعد رخ داده و در زمان حیات شاعر گنجه بخشی از ایران و دارای فرهنگ ایرانی بوده است و نظامی حتی یک بیت ترکی ندارد.
با توجه به آن‌چه گفته شد بر ماست که با فعالیت رسانه‌ای قوی و با استفاده از هنر هویت ایرانی او را به جهانیان بشناسانیم. استفاده از اشعار او در ترانه ها و ساختن فیلم و سریال از زندگی شخصی و همین‌طور داستان‌های او و عرضه این آثار در سطح جهان می‌تواند به ما در حفظ این سرمایه سترگ و بی بدیل فرهنگی‌مان کمک کند.