به گزارش خبرنگار ایرنا رواج بازی‌ها و سرگرمی‌های نوظهور و دیجیتال و زندگی مبتنی بر ماشین، سبب رسوخ بسیاری از آئین‌ها و سنت‌های فاخر گذشته شده است. امروز شاید تماشای فردی به عنوان "تکمچی" در کوچه و خیابان که عروسکی از بُز را روی چوبی دایره ای شکل شبیه میز سفالگری قرار داده و با خوانش اشعار ترکی، بز را به حرکت در می‌آورد، از سوی نوجوانان و جوانانی که غرق در تفریحات فضای مجازی هستند، عجیب و غیرمنتظره باشد، اما قدیمی‌ها این قبیل رسوم کهن و دیرپای را دوست دارند و به ترویج آن علاقه نشان می‌دهند.
تعریف تَکم
واژه تَکَم Takam در زبان ترکی از دو بخش ˈتکهˈ و ˈمˈ به معنی بُز نر قوی هیکل که در راس گله حرکت و به چراگاه هدایت می‌کند و ˈمˈ به عنوان ضمیر، معنی "بُز نر من" را تداعی می کند و تکم یک عروسک چوبی سنتی است و به کسی که این عروسک را بگرداند و همراه با شعر در شهر نوید آمدن نوروز را بدهد، تکمچی می‌گویند.
تکم خوان‌ها اشعاری درباره نوروز، زایش و نوزایی طبیعت می‌خوانند و علامت مشخصه آنها همین بز تزیین شده و تکم است و تکم خوانی یک نمایش عروسکی است که نادیده گرفته شدن آن به معنی بی‌توجهی به میراث فرهنگی این سرزمین است که نخستین نتیجه آن، خودباختگی و تمکین به فرهنگ و سنن وارداتی خواهد بود.
تکم گردان ها مژده بهار را می‌دهند و از مردم مژدگانی می‌گیرند و به این مژدگانی ”پای“ یا سهم گفته می‌شود. متاسفانه آیین تکم خوانی در حال فراموشی است اما با بازشناسی و توجه فرهنگی به آن، می‌توان این رسم دیرینه را احیا کرد.
قسمت‌های تشکیل دهنده تکم
عروسک چوبی تکم به قطر حدود چهار، طول ۲۵ و عرض ۱۲ الی ۱۵ سانتیمتر ساخته می شود و آن را با مخمل و پارچه‌های رنگارنگ و بخصوص قرمز می‌پوشانند و روی پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و گاه آینه تزیین می‌کنند.
رنگانگ بودن تکم در واقع بهار را تداعی می‌کند و رنگ سرخ آن به معنی شادی و نشاط است و این رنگ در مناطق آذربایجان و اردبیل بیشتر استفاده می‌شود به طوری که لباس عروس‌های این سرزمین‌ها در ادوار نه چندان دور، سرخ بوده و بعدها با ترویج فرهنگ‌های دیگر رنگ سفید به خود گرفته است.
برخی تکم چی‌ها به جای عروسک بُز، از عروسک شتر در این آئین استفاده می‌کنند و در زیر این عروسک، میله‌ای چوبی وصل می‌کنند که آن میله از وسط چوبی دایره‌ای و سینی شکل، عبور داده می‌شود و تکم چی با یک دست، آن دایره چوبی را می‌گیرد و با دست دیگر از زیر آن، میله را می‌گیرد و همزمان با بالا و پایین بردن میله و گرداندن و رقص عروسک، شعرخوانی می‌کند.
اشعار تکم‌خوانی
شعرهایی که بر زبان تکم خوانان جاری می‌شود به طور عمده مبتنی بر وزن هجایی است و در کل از وزن عروضی تبعیت نمی‌کند و برخی ابیات این شعرها از نظر تعدادها نسبت به برخی دیگر، بلند یا کوتاه هستند و برخی بیت‌ها نیز بر وزن شاهکار "خیدربابایه سلام" استاد شهریار سروده شده است.
این اشعار، سینه به سینه نقل شده و به تکم‌خوانان معاصر رسیده است و در واقع سراینده اصلی اشعار تکم خوانان مشخص نیست و می‌توان گفت که این سروده‌ها از زبان مردم استان‌های آذری‌نشین مایه‌ور شده است و همچون رودهای خروشان که از دامان کوهساران و ارتفاعات سرچشمه گرفته و به هم می‌پیوندند، این شعرها نیز نغمه به نغمه و لهجه به لهجه متحول شده و به شکل ترانه‌های ماندگار در آمده اند.
بو تَکَه اویون ائدر
قوردونان قول بویون ائدر
یئغار ایرانئن دویوسون
چه‌پیشینین تویون ائدر
ترجمه: / این بز نر بازی می‌کند / با گرگ همراهی می‌کند و دست برگردن او می‌اندازد / محصول برنج کل ایران را جمع‌آوری می‌کند / و برای بزغاله‌اش جشن عروسی به پا می‌کند/
*****
بو تکه آختا تکه
بویونوندا وار نوختا تکه
گاه قول اولار ساتئلار
گاهدا چئخار تاختاتکه
ترجمه: / این بز نر، بز نر اخته است / طنابی بر گردنش بسته شده است / گاه غلام و برده می‌شود و به فروش می‌رسد / و گاه پادشاه می‌شود و بر تخت سلطنت تکیه می‌دهد /
*****
جناب جبرئیل نامه گتیردی
گتیرجگین پیمبره یتیردی
مبارک قوللارین گویه گوتوردی
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک
ترجمه: جناب جبرائیل نامه آورد / به محض آوردن به پیامبر رسانید / پیغمبر هم دست‌هایش را بر آسمان برداشت که / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک باد /
*****
امیرالمومنین تخته چیخاجاق
یزیدین بوینونا نوخدا وراجاق
شیرین شربت سو یرینه آخاجاق
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک
ترجمه: حضرت امیرالمومنین ، به تخت ولایت خواهد نشست / و برگردن یزید افسار خواهد بست / و به جای آب در رودها شربت‌های شیرین جاری خواهد شد / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک باد /
*****
بیزیم یرده یومورتانی یویارلار
اونی دونوب یددی رنگه بویارلار
یددی سینده تحویل اوسته قویارلار
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز گونوز مبارک
ترجمه: / در محل ما تخم مرغ را می شویند / و آنرا به هفت رنگ می آرایند / و هر هفت تا را در سفره عید می گذارند / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک باد /
*****
بیزیم یرده قوهون قارپوز اکرلر
اونی تامام شهرلره توکرلر
تزه ایلین چوخ حسرتین چکرلر
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک
ترجمه: در محل ما خربزه و هندوانه می کارند / آنها را به تمام شهرها می فرستند / حسرت فرا رسیدن سال نو را می‌کشند / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک باد /
*****
تکم گئتدی مرنده
تاماشادی گلنده
کول تکمون باشینا
قایناناسی بیلنده
ترجمه: / تکم رفته به مرند / برگشتنش تماشایی است / خاک بر سر تکم / اگر مادر زنش آگاه شود /
*****
آغ دَه وَه نین گوزلری یئره گلمز دیزلری
بو ایامین قیزلاری کبینین کسراوزلری
ترجمه: / چشمان شتر سفید / زانوهایشان به زمین نمی آید / دختران امروزی / عقدشان را خودشان می بندند/
پاداش تکم چی:
تکمچی به در هر خانه ای که می رود و شعر می خواند ، صاحب خانه به تناسب وضعیت مالی و امکانات خود چیزی به عنوان شاباش ، خلعت و انعام به او می دهد. البته تکمچی نیز لزوم دادن انعام را همراه با شعر یاد آور می شود:
آی تکمین کندی وار
کمندی وار کندی وار
هر قاپودا اویناسا
بیر نلبکی قندی وار
ترجمه: / تکم ده دارد / کمند دارد و ده دارد / جلوی هر دری برقصد / یک نعلبکی قند پاداش دارد/
تکم اولدی ایپین گتیر آی خانم
چاتدیغجان یوکین گتیر آی خانم
کسمه پائین بوتون گتیر آی خانم
ترجمه: تکم می میرد طنابش را بیاورید خانم جان / تا زورتان می رسد بارش را بیاورید خانم جان / سهمش را کم نکنید و کامل بیاورید خانم جان/
به نظر می‌رسد تا نگاهی جامع و علمی نسبت به پاسداشت اینگونه فرهنگ فولکلور و بومی شکل نگیرد و این قبیل خرده فرهنگ‌ها و رسوم فرهنگی در قالب درس و تحقیق در مدارس و مراکز دانشگاهی مورد تحقیق و مطالعه قرار نگیرد، همچنان در خطر فراموشی و حذف قرار خواهند داشت و بی شک با تهی شدن ذهن و خاطرات ما از چنان آداب و آئین‌های ارزشمند و محلی، بیشتر پذیرای فرهنگ خارجی و وارداتی خواهیم شد.
رسانه‌های جمعی بخاطر تاثیرگذاری فیلم و ویدئو بر حواس مخاطب، می‌توانند در بقای رسم تکم گردانی و داشته‌های فرهنگی نظیر لباس‌های بومی و محلی که نماد واقعی حجاب و عفاف است، نقش آفرین باشند و از انحطاط و زوال آنها جلوگیری کنند؛ امید که چنین باشد.
گزارش از عیسی پاشاپور