آشتیان یکی از ۱۲ شهرستان استان مرکزی و سرزمین مشاهیر بزرگ تاریخ ایران است که عالمان، بزرگان دینی و اندیشمندان برجسته تاریخ‌ساز ایران را پرورش داده است.
این شهرستان در ۸۰ کیلومتری اراک واقع است و از شمال به تفرش و قم، از جنوب و جنوب شرق به شهرستانهای دلیجان و اراک و از غرب به شهرستان فراهان محدود می‌شود.
آشتیان، کوچکترین شهر استان مرکزی با قدمتی دیرینه و هویتی دینی و تاریخی است و مهد پرورش نام آوران بزرگ تاریخ علم و سیاست و ادب است.
وجود تعداد زیادی آتشکده‌ها در این منطقه مانند (آتشکده فردجان و فراهان) ارتباط واژه آشتیان را با دین زرتشت قوی می‌سازد، آشتیان در واقع در دامنه ارتفاعات کوه‌های مرکزی استان مرکزی واقع است و از جنوب به دشت فراهان و کویر میقان منتهی می‌شود.
شهرستان آشتیان به سبب آثار و بناهای تاریخی ارزشمندی که در خود جای داده، در طول تاریخ پرفراز و نشیب در کنار مشاهیر ارزنده به حیات اجتماعی خود در شهر ادامه داده است.
آشتیان یکی از مناطق به نسبت سردسیر ایران است و در گذشته باغات زیادی در این شهر وجود داشت و نسبت به جمعیت آن زمان کفایت می‌کرد اما به مرور زمان تا به امروز دیگر اثری از آن‌ها باقی نمانده است.
دکتر «محمد قریب»، دکتر «عبدالعظیم قریب»، دکتر «عبدالکریم قریب»، «عباس اقبال آشتیانی»، «پروین اعتصامی»، دکتر «کاظمی آشتیانی»، میرزا «یوسف اعتصامی آشتیانی»، میرزا «هدایت الله دفتری»، میرزا «محمدحسین قریب» (شمس العلما)، میرزا «علی آشتیانی»، میرزا «محمدعلی مستوفی»، دکتر «اسماعیل آشتیانی» از جمله مشاهیر علمی، ادبی، فرهنگی و هنری آشتیان است که هر کدام گام‌های ارزشمندی را در مسیر تعالی و توسعه ایران زمین برداشته و نامشان همواره بر تارک تاریخ می‌درخشد.
دکتر «محمد مصدق»، میرزا «حسن مستوفی الممالک»، میرزا «یوسف مستوفی الممالک»، میرزا «علی آشتیانی» (امین حضور)، میرزا «هدایت الله وزیر دفترآشتیانی» و میرزا «محمد رفیع خان معتمدالایاله» نیز از مهمترین مشاهیر سیاسی و اجتماعی شهرستان آشتیان است.
علامه سید «جلال الدین آشتیانی»، میرزا «حسن آشتیانی»، آیت‌الله میرزا «احمد آشتیانی»، آیت الله میرزا «مرتضی آشتیانی»، آیت الله میرزا «ابوالقاسم دانش آشتیانی»، حکیم میرزا «مهدی آشتیانی» هم از مشاهیر مهم دینی و مذهبی این خطه است.
شهرستان آشتیان قدمتی دیرینه دارد و هویتی دینی و تاریخی آن گواه بر پرورش نام‌آوران بزرگ تاریخ علم و سیاست و ادب است.
صابون، گردو و بادام مهمترین سوغات شهرستان آشتیان است و کارگاه‌های صابون‌سازی یکی از جاذبه‌های مهم اقتصاد سنتی این شهرستان محسوب می‌شود.
در زمان سکونت زرتشتیان، قسمتی از این سرزمین به موبدان و آتشکده‌ها برای عبادت اختصاص داشت که بنا به تفسیر (دهگان) لفظ آشتیان به معنی معبد و نیایشگاه بود و کلمه آشتیان مرکب از ۲ جز یشت به معنی پرستش، قربانی، دعا و سرود مذهبی و «یان» که معرف مکان و جایگاه است.
در زمان‌های باستان در این مکان آتشکده معروفی قرار داشت که زیارتگاه مردم آن زمان بود و این شهر را «آشتیان» که در زبان پهلوی به معنای پرستشگاه و جایگاه قربانی است، می‌نامیدند.
قلعه مستوفی الممالک
قلعه مستوفی الممالک در یک کیلومتری غرب شهر آشتیان واقع است، این خانه اعیان‌نشین که به عمارت مستوفی الممالک مشهور است در محله درخونگاه، روزگاری برای خود اسم و رسمی داشت اما امروزه در میان آپارتمان‌های قد و نیم قد به لوکیشن سریال و فیلم‌ها تبدیل شده است، عمارت مستوفی الممالک متعلق به اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار یعنی حدود ۱۱۰ سال پیش، با سبک و سیاق خاص معماری آن دوره، که ویژگی آن استفاده از عناصر و بن مایه‌های اروپایی است، ساخته شده است.
میررزا حسن مستوفی الممالک یکی از برجسته‌ترین چهره‌های تاریخ معاصر ایران است، او در دوران قاجاریان، صدراعظم ناصرالدین شاه بود، او در دوران پهلوی هم از دولت مردان بود و محبوبیت زیادی از طرف رضا شاه داشت، در دوران پهلوی هم نخست وزیر دولت بود که البته فقط یک سال طول کشید اما در همان دوران کوتاه توانست خدمات با ارزشی مثل ایجاد تشکیلات نوین دادگستری، لغو کاپیتولاسیون را در حق ایران انجام دهد.
همچنین فراهم کردن مقدمات راه آهن سراسری ایران، یکی دیگر از خدمات میرزا حسن مستوفی الممالک است و این چهره برجسته در سن ۶۰ سالگی درگذشت.
آسیاب جفتی شهرستان آشتیان
یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری آشتیان آسیاب جفتی است که در حوالی این شهر واقع است، مکانی با صفا و مناسب برای گذراندن اوقات فراغت به خصوص در فصول زیبای بهار و تابستان، تاریخ ساخت این بنای تاریخی به دوره قاجاریه برمی‌گردد و شامل ۲ آسیاب در کنار هم با فاصله کمی ساخته و دست نخورده مانده است، این آسیاب‌ها توسط آب کار می‌کردند و هر آسیاب به صورت مجزا دارای مخزنی بود که توسط جویبار آب پر می‌شد و از سوراخ بسیار کوچکی که در زیر مخزن بود، آب به شدت و قدرت زیاد خارج می‌شده و سنگ آسیاب را به گردش در می‌آورد.
خانه معتمدالایاله
شهرستان آشتیان علاوه بر آنکه مهد اندیشمندان، مفاخر، ادیبان و سیاستمداران بوده، آثار تاریخی ارزشمندی را در خود جای داده است و یکی از جاذبه‌های تاریخی این شهر، خانه معتمدالایاله در غرب آشتیان است.
معتمدالایاله از مردان سیاسی دوره قاجار در آشتیان است که عمارت مربوط به این شخص دارای معماری مربوط به قاجارها و فضاهای مسکونی خدماتی و آب انبار است، و این بنای تاریخی در بافت قدیم شهر آشتیان واقع است.
بر سر در این خانه کوبه‌ای برنجی دیده می‌شود که بر روی آن «معتمد الایاله ۱۳۱۸، عمل استاد عبدالکریم شیرازی» حک شده که به نظر می‌رسد میخ‌ها و کوبه‌های در در شیراز ساخته شده است.
در بالای سر در، گنگره‌هایی از آجر و چند کاشی معرق به کار رفته است، در کاشی دایره وسط سر در، آیات زیبایی از قرآن با خط بسیار زیبا تحریر شده و در بالای آن با گچ برجسته نام استاد و بنای ساختمان «عمل عبدالرحیم گرکانی» نوشته شده است.
در سمت راست سر در خانه، کاشی با نقشی از سرباز قزلباش در حال اسب سواری است، قدمت این کاشی به دوران صفویه می‌رسد، در سمت چپ، کاشی با تصویری از ۲ بانو در حال موسیقی را به تصویر کشیده است، این کاشی مربوط به دوره قاجاریه است.
چهار ستون نیمه لخت و ۲ ستون نیم دایره با طرح برجسته‌ای از گل و گلدان از آجر ساخته شده است که در طرفین درب ورودی به کار رفته است، در زیر سکوی نشیمن جلوی درب، ۲ سنگ حجاری شده از گل نیلوفر آبی قرار دارد که نماد زندگی است.
این سر بنا توسط دالان مسقف آجری زیبایی به حیاط عمارت می‌رسد، حیاطی بزرگ و مربع شکل با تالاری در ضلع جنوبی و ساختمانی ۲ طبقه در شمال و غرب حیاط با اتاق‌های تو در تو، خانه‌های عیان‌نشین را به تصویر می‌کشد.
این خانه در حدود ۵۰۰ متر مربع و در حال حاضر مرکز اسناد آشتیان است و این اثر در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۲۰۹۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آب انبار نایب در روبروی این بنا توسط معتمد ساخته شده است، در جوار این خانه عمارت دیگری به نام «ارگ» وجود داشته که کارهای اداری و حکومتی معتمد در آن جا انجام می شد، این عمارت از خانه قدیمی‌تر به نظر می‌رسد که توسط معتمد بازسازی و در سال ۷۵ تخریب شد.
موزه آشتیان
در بافت قدیمی شهر آشتیان خانه‌ای تاریخی وجود دارد که مردم آشتیان صاحب اولیه آن را شخصی به نام میرزا هدایت الله وزیر دفتر می‌دانند، میرزا هدایت الله ( پدر دکتر محمد مصدق ) از رجال و مستوفیان بنام همزمان با ناصرالدین شاه قاجار بود و در دوره حکومت وی به وزارت لشکر و سپس به منصب وزیر دفتر برگزیده شد.
بنای تاریخی میرزا هدایت الله وزیر دفتر در عصر قاجار با استفاده از مصالح خشت، گل، چوب، آجر و گچ است به دست هنرمندان معمار به باغی از لطافت و زیبایی بدل شده است.
دسترسی به بنا از ۲ طریق، یکی از در واقع در کوچه واقع در ضلع شمال شرقی بنا و دیگری از داخل بازار شهر آشتیان امکان پذیر است، این عمارت مشتمل بر راهروی ورودی، میانسرا ( حیاط مرکزی )، آب انبار و فضای مسکونی و خدماتی در ۲ جبهه شمالی و غربی حیاط است، در حیاط بنا، حوض و مخزن آب انباری قرار دارد که روزی از قنات شهر پر می‌شد، دسترسی به پاشیر این آب انبار از گوشه جنوب شرق حیاط، از طریق چند پله میسر است، در نمای جبهه شرقی و جنوبی حیاط طاق نماهایی در یک یا ۲ طبقه، با قوس جناقی به اجرا در آمده است.
امامزاده احمدبن اسماعیل محسن آباد
آستان امامزاده احمدبن اسماعیل(ع) در شهرستان آشتیان، بخش مرکزی، ۱۶ کیلومتری جنوب غربی شهرآشتیان، روستای محسن آباد، از دهستان گرکان شهرستان آشتیان واقع شده است.
قدمت بنای اصلی ساختمان بقعه مربوط به دوره صفویه است و دیوارهای آن از سنگ لاشه و خشت و گل ساخته شده، گنبد قدیمی بقعه فروریخته و به جای آن گنبدی مخروطی خمیده یا زنگوله‌ای شکل ساخته شده است.
فضای حرم هشت ضلعی است و داخل حرم یک ضریح آلومینیومی طلایی رنگ در سال ۱۳۸۰ شمسی نصب شده، بقعه دارای یک شبستان ورودی است که در سال ۱۳۷۷ شمسی ساخته شده است، درسر درب حرم یک سنگ تاریخی است که بر روی آن اشعاری دارد و ضمن آن اشاره به«احمد بن اسماعیل» از صلب امام جعفرصادق (ع) دارد و سال ساخت بقعه را نوشته است.
خانه دکتر عبدالعظیم قریب
این بنا در مرکز روستای «گرکان»، رو به روی دانشسرای گرکان قرار دارد و قدمت آن به دوران قاجار برمی‌گردد و مربوط به خاندان بزرگ «قریب» است که در عرصه علم، فرهنگ و ادب ایران زمین سهم به سزایی دارند، از جمله می‌توان به «دکتر محمد قریب» بنیانگذار طب کودکان در ایران، «دکتر عبدالعظیم قریب» استاد زبان و ادبیات فارسی و «پروفسور عبدالکریم قریب» پدر علم زمین‌شناسی ایران و بنیانگذار دانشگاه اراک اشاره کرد.
منطقه شکار ممنوع کلاهه
این زیستگاه طبیعی واقع در شمال شهرستان آشتیان دارای وسعتی معادل ۱۹ هزار و ۱۲۶ هکتار است که در حال حاضر به عنوان منطقه شکار ممنوع تحت حمایت سازمان محیط زیست قرار دارد، کلاهه آشتیان با کوه‌های خشک و صخره‌ای، تپه ماهورها و حوزه دشتی دارای اقلیمی متنوع است و همین ویژگی مهم باعث شده تا طیف وسیعی از تنوع گونه‌های گیاهی و جانواری را در خود داشته باشد.
روستای شهراب
روستای شهراب در حدود ۲۰ کیلومتری شمال فرمهین و ۱۵ کیلومتری جنوب تفرش و ۱۵ کیلومتری غرب آشتیان قرار دارد و در نوع خود جزء مناطق پربارش است و نزدیکی به سد کشه بر طراوت هوای این روستا می افزاید، این روستا در پای کوهستان‌های تفرش و مشرف به منطقه کوهستانی تخت رستم است، علت نامگذاری روستا بدرستی مشخص نیست شاید به دلیل پر آب بودن باشد.
روستای شهراب با مساحت حدود ۱۰۰ کیلومتر مربع در عرض ۳۴ درجه و ۳۵ دقیقه جغرافیایی و ۴۹ درجه ۵۵ دقیقه طول شرقی قرار دارد، این روستا مرکز دهستان کوه پناه از توابع بخش مرکزی شهرستان تفرش است و در حد فاصل شهرستانهای تفرش (شمال)، آشتیان(شرق) و فراهان (جنوب) قرار دارد.
جمعیت این روستا حدود ۲ هزار و ۸۰۰ نفر است و از سه محله بالاده، میان ده و قلعه تشکیل شده است.
حیات وحش
وجود اکوسیستم‌های متنوع در منطقه کلاهه این زیستگاه را به محلی امن برای حیات وحش تبدیل کرده و در حال حاضر ۲۷ گونه از ۱۷۰ گونه پستاندار ایران در کلاهه آشتیان زیست می‌کنند.
پازن، قوچ اراکی، گراز، گرگ، شغال، روباه، کفتار، سمور، گربه وحشی، گربه پالاس، تشی، خرگوش، پیکا، موش صحرایی، جرد ایرانی و لیبی، هامستر خاکستری، ول حفار، خفاش بال بلند، خفاش بال سفید و خارپشت اروپایی از جمله تنوع وحوش ارزشمند زیستگاه کلاهه آشتیان است.
شهرستان آشتیان با جمعیتی بالغ بر ۲۵ هزار نفر در ۷۰ کیلومتری شمال شرق اراک مرکز استان مرکزی قرار دارد.