به گزارش ایرنا ، استان اردبیل به عنوان یکی از قطب‌های کشاورزی کشور سالانه افزون بر چهار میلیون تن انواع محصولات کشاورزی اعم از زراعی و باغی تولید می‌کند و با این میزان تولید نقش مهمی در امنیت غذایی کشور دارد. با این حال تداوم این نقش‌آفرینی مستلزم تامین آب پایدار برای بیش از ۱۲۰ هزار خانوار بهره‌بردار بخش آب است که اغلب در روستاها زندگی می‌کنند.
در گذشته کشاورزان آب مورد نیاز خود را با احداث سازه‌های قدیمی همچون انهار از رودخانه‌ها تامین می‌کردند ، با این وجود با توجه به فصلی بودن برخی از رودخانه‌ها و ضرورت ذخیره سازی آب جاری در این رودخانه‌ها در فصل‌های غیر زراعی احداث سدهای معیشتی در روستاهایی که اغلب در بالادست حوضه‌های آبریز واقع شده اند، در دستور کار قرار گرفت.
بعد از سفر آبان ماه ۱۴۰۰ آیت‌الله رئیسی به استان اردبیل که هشتمین سفر استانی رئیس دولت سیزدهم بود، پروژه‌های زیرساختی و عمرانی استان اردبیل تحرک قابل ملاحظه‌ای یافت و پروژه‌های متعددی از رکودهای طولانی مدت بعضا هشت تا ۱۴ سال خارج شد.
یکی از پروژه‌های مهمی که با سفر آیت‌الله رئیسی به استان اردبیل از رکود خارج شد، تکمیل سدهای معیشتی نیمه‌تمام بود که حدود ۱۰ سال بود عملا متوقف شده و از این بابت هزینه‌های زیادی به اقتصاد استان وارد می‌شد.
تکمیل این سدهای معیشتی آن قدر برای وزارت جهاد کشاورزی حائز اهمیت بود که سید جواد ساداتی‌نژاد ، وزیر جهاد کشاورزی در جریان سفر آبان ماه ۱۴۰۱ در روستاهای گورانسراب و بلیل حضور یافت و از نزدیک در جریان فرایند احداث سدهای معیشتی این روستاها و آخرین وضعیت پیشرفت آن قرار گرفت.
در ادامه صفدر نیازی معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی هم بهمن ماه سال گذشته در سفر به استان اردبیل در جریان آخرین وضعیت پروژه‌های در دست اجرای این بخش قرار گرفت.
مطالعات مکان‌یابی برای احداث ۷۲ سد معیشتی در مناطق مختلف استان اردبیل از سال‌های ۱۳۸۷ تا ۸۸ شروع شد ولی در نهایت عملیات اجرایی۳۴ سد معیشتی نهایی شده و به مرحله اجرا رسید که از این تعداد چهار سد معیشتی تا اوایل دهه ۱۳۹۰ به بهره برداری رسید و ۳۰ سد معیشتی هر کدام با ۱۰ تا ۶۰ درصد پیشرفت فیزیکی به دلیل کمبود اعتبارات تا سال ۱۳۹۹متوقف ماند.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل در مصاحبه با خبرنگار ایرنا با تشریح فرایند احداث و تکمیل سدهای معیشتی در استان اردبیل اظهار کرد: در سال ۱۴۰۰ و در جریان سفر ریاست جمهوری ۲ هزار میلیارد ریال از محل مصوبات سفر به تکمیل سدهای معیشتی این استان اختصاص یافت که از این رقم سال گذشته ۳۰۰ میلیارد ریال به تعدادی از این پروژه‌ها تزریق شد که با این رقم فرایند تکمیل ۹ سدمعیشتی استان شروع شد.
شهروز ملاطفی‌نیا اضافه کرد: از این تعداد هفت سد معیشتی تا شهریور ماه ۱۴۰۱ به بهره‌برداری رسید و ۲ سد طولش و بلیل در شهرستان خلخال هم تا خردادماه امسال تکمیل شده و در اختیار بهره‌برداران قرار خواهد گرفت.
وی یادآورشد: در سال ۱۴۰۲ هم ۳۰۰ میلیارد ریال اعتبار به این پروژه‌ها تخصیص یافته است که از محل این منابع تکمیل ۲ استخر سواری در شهرستان مشگین‌شهر و گورانسراب خلخال برنامه‌ریزی شده است. البته به هر میزان که تخصیص منابع بیشتر شود پروژه‌های بیشتری در دستور کار قرار می‌گیرد که از جمله می‌توان به سدهای معیشتی سجن خلخال، کرم‌شاهلو و دبدرق مشگین‌شهر اشاره کرد.
تکمیل سدهای معیشتی با اعتبارات استانی دشوار است
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل تامین منابع مالی را از جدی‌ترین چالش‌های پیش روی توسعه و تکمیل سدهای معیشتی عنوان کرد و گفت: واقعیت این است که برای سدها و استخرهای معیشتی ردیف ملی تعریف نشده است و این پروژه‌ها با ردیف‌های استانی اجرا می‌شود که رقم قابل اعتنایی نیست و نمی‌توان با این اعتبارات کار چندانی پیش برد.
شاید بتوان هدف اصلی از احداث سدهای معیشتی را مهار و ذخیره‌سازی آب‌های جاری در فصل غیرزراعی زمستان و پاییز و استفاده از آن در فصل تابستان ذکر کرد که جریان آب در رودخانه‌های فصلی قطع می شود. در این بازه زمانی نقش سدهای معیشتی در آبیاری اراضی و مزارع پایین دست این سدها بسیار موثر است و به نسبت آب ذخیره شده در سد تاثیرات بسیار مثبتی دارد.
سود و زیان سدهای معیشتی
ملاطفی‌نیا در این خصوص اظهار کرد: در سد بلیل شهرستان خلخال قرار است حدود ۸۰ تا ۹۰ هزار مترمکعب آب ذخیره‌سازی شود که با استفاده از آن می‌توان برای ۱۰۰ هکتار پایاب سد ۲ بار آبیاری کامل استفاده کرد. این آبیاری راندمان تولید محصولات کشاورزی مانند گندم را به ازای هر هکتار دست کم یک تا ۲ تن افزایش می‌دهد و همین امر سرمایه‌گذاری روستاییان را تا حدی سودآور کرده و زمینه ماندگاری آنها در روستاها را فراهم می‌کند.
طی سال‌های اخیر به علت تغییر اقلیم میزان بارش‌ها و به تبع آن آورد رودخانه‌ها به میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته است. همین امر باعث شده رویکرد به آب مبتنی بر هزینه- فایده اقتصادی شود. این امر البته در کنار نقش غیر قابل انکاری که در مدیریت بهینه منابع آبی کشور دارد، نمی‌تواند به طول کامل پاسخگوی شرایط کشور باشد. چرا که آب علاوه بر اینکه موضوعی اقتصادی است، یک موضوع اجتماعی هم هست و صرفا نباید با محاسبات اقتصادی به آن نگاه کرد.
از این جهت طی سال‌های اخیر برخی کارشناسان با رویکرد اقتصادی بر این باور بوده‌اند که احداث سدهای معیشتی توجیه اقتصادی ندارد و در محاسبات خود قیمت تمام شده آب صرف شده را با درآمد محصولات تولید شده محاسبه می‌کنند ولی اگر بنا باشد در کنار این ملاحظات مسائلی مانند مهاجرت روستاییان به شهر و پیامدهای اقتصادی اجتماعی و فرهنگی آن را در بلندمدت مد نظر قرار بگیرد باید در محاسبات خود در احداث سدهای معیشتی تجدید نظر کرد.
چالش تغییر اقلیم برای کشاورزان و سدهای معیشتی
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل با بیان اینکه تامین کننده آب بر اساس قانون توزیع عادلانه آب وزارت نیرو و شرکت آب منطقه‌ای است، گفت: سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل بر اساس مطالعات مکان‌یابی و امکان سنجی احداث ۳۴ سد معیشتی در استان را آغاز کرد ولی واقعیت این است که به علت تغییر اقلیم، عدم بارندگی و پراکنش نامناسب بارندگی‌ها آورد رودخانه‌ها در سال‌های اخیر به میزان قابل توجهی کاهش یافته است.
ملاطفی‌نیا ادامه داد: این نشان می‌دهد که امکان شروع پروژه‌های جدید وجود ندارد و بعید است وزارت نیرو برای احداث سدهای جدید مجوز بدهد کما اینکه همین الان هم شرکت آب منطقه‌ای به علت محدودیت آورد رودخانه‌ها پاسخ استعلام تکمیل پروژه‌های در دست اجرا را نمی‌دهد و به نظر می‌رسد در کنار اقدامات سازه‌ای باید مدیریت غیرسازه‌ای همچون مصرف بهینه منابع موجود را در دستور کار قرار داد.
مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی استان اردبیل خاطرنشان کرد: تکمیل سدهای نیمه‌تمام خواسته و مطالبه مردمی است که با تامین منابع آن از محل مصوبات سفر ریاست جمهوری در دستور کار قرار گرفته است و تاکنون از ۲ هزار میلیارد ریال اعتبار مصوب سفر رئیس جمهوری ۶۰۰ میلیارد ریال پرداخت شده است.
وی گفت: در عین حال باید توجه کرد که این میزان بر اساس برآوردهای سال ۱۳۹۹ هست و الان با محاسبه تورم و افزایش قیمت فهرست بها این رقم حدود چهار هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال برآورد می‌شود.
ملاطفی‌نیا اضافه کرد: اگر می‌خواهیم پرونده سدهای معیشتی نیمه‌تمام در استان بسته شود، باید ردیف ملی مستمری به آن اختصاص یابد تا ظرف سه چهار سال آینده پروژه‌های نیمه تمام در این حوزه تکمیل شود در غیر اینصورت احتمالاً بخشی از این سدها همچنان نیمه‌تمام خواهد ماند.
نقش سدهای معیشتی در ارتقای امنیت غذایی
تکمیل و بهره‌برداری از هفت سد معیشتی و طی مراحل نهایی تکمیل ۲ سد معیشتی دیگر در مناطق مختلف استان نویدبخش احیای اقتصاد روستایی در پایین دست این سدهاست.
افزایش قیمت اراضی کشاورزان، افزایش میزان تولید محصولات کشاورزی و اقتصادی شدن کشاورزی روستاییان با توجه به افزایش برداشت محصول، حفظ و ماندگاری روستاییان در روستاها و حتی شکل‌گیری موج مهاجرت معکوس به این مناطق از نتایج و پیامدهای احداث سدهای معیشتی از سوی وزارت جهاد کشاورزی است.
علاوه بر این آبرسانی پایدار به روستاها نقش بسیار مهم و موثری در ارتقای امنیت غذایی و پدافند غیرعامل ایفا می‌کند.