با توجه به ریشه دار بودن دین اسلام و مذهب شیعه در منطقه آذربایجان که حتی به پیش از صفویه بازمی گردد آیین ها و سنت های متنوع و معنوی رمضان سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده است.
این سنت ها و آیین ها در شهرها، روستاها، بخش ها، محلات قدیمی و بین عشایر اگر چه دارای شباهت بسیاری است اما برخی تفاوت هایی را دارد که تنوع برگزاری سحری ها، افطاری ها، شب های احیا، استقبال از رمضان، وداع از ماه ضیافت الله و سایر مراسم ها تنوع و جذابیت های معنوی را به وجود آورده که بر شیرینی عبادت در این ماه افزوده است.
با فرارسیدن این ماه جوانان و نوجوانان نیز با الگو گرفتن از گذشتگان و اجداد خود با عِرق خاصی در ماه مبارک رمضان روزه داری می کنند و سنت های ماه رمضان را نیز زنده نگه می دارند.
«اورشلیخ»، رمضان در لغت از 'رمضاء' به معنای شدت حرارت گرفته شده و به معنای سوزانیدن، چون در این ماه گناهان انسان بخشیده می شود، به این ماه رمضان گفته اند.
در آذربایجان شرقی نیز مردم ماه رمضان را ماه پرورش و اصلاح نفس و تقویت باورهای دینی و ترویج امور معنوی می دانند و با پاسداشت رسم و سنت های رمضان همواره در امور خیر و برپایی آیین های روحانی و روح بخش ماه مبارک رمضان تلاش می کنند.
همان طور که اشاره شد در این ماه برخی از آداب و سنت های مردم آذربایجان شرقی متمایز از دیگر مناطق کشور بوده و در آن سنت های 'قاباخلاما' و 'کیسه دوزی' با گذشت قرون همچنان پابرجاست.
« قاباخلاما» (استقبال - پیش دستی)
مردم آذربایجان شرقی از نیمه ماه شعبان خود را برای استقبال از ماه رمضان آماده می کنند.
مردم با نظافت و خانه تکانی، از چند روز مانده به ماه رمضان به پیشواز این ماه می روند که در زبان محلی بدان ' قاباخلاما ' (استقبال) گویند.
قاباخلاما سنتی است که حتما باید پیش از ماه رمضان اجرا شود تا همه جا برای حضور در میهمانی بزرگ خداوند آماده و پاکیزه باشد، در این میان نظافت و غبارروبی مساجد با همکاری مردم و روحانی محل از اعمال قطعی است که از سال های دور انجام می شود.
در غروب روز آخر ماه شعبان مردم به پشت بام‌ها و بلندی‌ها می‌روند تا ماه را رؤیت کنند، امروزه با نفوذ رسانه در بیشتر نقاط ایران این امر برای مردم آسان شده است.
«پِشواز» (استقبال از رمضان)
مردم آذربایجان شرقی یکی ۲ روز مانده به فرا رسیدن ماه رمضان به استقبال این ماه می روند و علاوه بر خانه تکانی، غبارروبی مساجد و سایر آیین های استقبال به لحاظ روحی و فکری خود را با روزه گرفتن آماده ماه رمضان می کنند که به آن اصلاح محلی پِشواز می گویند.
رویت هلال ماه و نگاه کردن به آئینه
پیشینه رویت هلال ماه در روستاهای آذربایجان شرقی حکایت جالبی دارد.
پیش از اینکه رادیو و تلویزیون وارد جامعه ایران شود، روستاییان برای رویت هلال ماه به پشت بام ها می رفتند و ساعت ها منتظر می‌ماندند.
همزمان با آنها چندین سوار به روستاها و شهرهای اطراف می فرستادند تا خبر رویت هلال ماه بیاورد.
از دیگر باورهای منطقه آذربایجان شرقی در خصوص رویت هلال ماه این بود که بزرگترها بعد از رویت هلال ماه رمضان، به چهره یک کودک معصوم یا یک فرد مومن و نمازخوان نگاه می کردند و اعتقاد داشتند که نگریستن به صورت آدم های بی نماز و روزه خوار، خوش یمنی درپی نخواهد داشت.
نگاه کردن به آیینه و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بعد از رویت هلال ماه هنوز هم به عنوان یک رسم در بین پیرمردان مناطق روستایی استان مرسوم است.
این عادت بر این اعتقاد مبتنی است که باید در ماه رمضان دل مومن همچون آیینه صاف و روشن باشد و از ناپاکی‌ها پاک شود.
پیرمردان برای این منظور همواره آئینه کوچکی در درون جیب خود داشتند و بعد از اینکه خود به رویت آیینه می‌پرداختند، با فرستادن صلوات چندین بار آئینه را به دور خود و اهل خانواده می‌چرخاندند.
هر چند این رسم در سالیان اخیر به دلیل توسعه رسانه های گروهی، موضوعیت خود را از دست داده اما هنوز که هنوز است بسیاری از پیرزنان و پیرمردان روستانشین برای این کار مبادرت می کنند.
پیشواز از روحانی
پیش از این همچنین قبل از آغاز ماه رمضان از طرف مردم روستاهایی که روحانی نداشتند، نمایندگانی به نزد امام جمعه‌های شهرها فرستاده می شد و از آنها درخواست می‌کردند که یک روحانی را به نمایندگی از خود به روستا بفرستند.
روحانی فرستاده شده را با سلام و صلوات به روستا می‌بردند و هر شب در خانه ای مهمان می‌شد تا ماه رمضان به پایان برسد.
تبریک حلول ماه رمضان
در برخی از نقاط هم، به دنبال حلول ماه رمضان، مردم به خانه علما و بزرگان دینی رفته و فرا رسیدن بهار قرآن را به آنها تبریک می گویند.
تسلیت به خانواده تازه درگذشتگان
یکی از نخستین مراسم مورد توجه مردم آذربایجان شرقی در این ماه این است که افراد فامیل، دوستان و آشنایان به منزل خانواده‌های داغداری که بستگان خود را به تازگی از دست داده‌اند رفته و به آنها تسلیت می گویند.
آذری ها ماه رمضان را عید می دانند زیرا سنت تسلیت به بازماندگان یک متوفی ویژه اعیاد است به این صورت که هر گاه فردی در فامیل یا آشنایان فوت شود سایر بستگان در اولین عید پیش رو برای تسلای خاطر بازمانده و آرزوی این که از این پس شادی در آن خانه جاری باشد به خانه متوفی می روند.
«نزیه»
مردم آذربایجان شرقی با خانه تکانی به استقبال ماه رمضان می روند و یکی ۲ روز مانده به آغاز ماه رمضان مردم روستاهای آذربایجان شرقی فطیری به نام نزیه درست می‌کنند.
نزیه یک نوع نان محلی مغزدار است که روی آن با چنگال و ته استکان نقش بندی می شود. این فطیر از شیرینی‌های مخصوص ماه رمضان است.
بیدار کردن برای اوباشدان (سحری)
در قدیم الایام در این استان مردم برای بیدار شدن برای (اوباشدان) سحر ماه رمضان از روش‌های گوناگونی از جمله بانگ خروس، صدای نقاره، طبل و شیپور و کوبیدن دیوار همسایه استفاده می‌کردند که امروزه این رسم نیزبا توسعه وسایل ارتباط جمعی بسیار کمرنگ شده است.
امروزه نیز برای بیدار شدن برای اوباشدان (سحری) با وجود استفاده از ساعت های زنگدار به همسایه ها و آشنایان نیز می سپارند که در صورت روشن نبودن چراغ خانه با تلفن یا با زدن زنگ خانه آنها را بیدار کنند.
برخلاف مراسم افطار در آذربایجان شرقی، آداب و رسوم سحری بسیار ساده و سبک است. بیشتر مردم به هنگام سحر از غذاهای سبک مانند کره و پنیر و ماست استفاده می کنند. چای نیز یک پای ثابت سفره سحری است.
افطاری
اولین افطار رمضان نیز رسم بر این است که اعضای کوچک خانواده مانند پسرها و دخترها و عروس ها و دامادها به خانه بزرگترها رفته و افطار می کنند.
افطاری دادن یکی از رسوم ویژه این ماه در آذربایجان شرقی است به ویژه اینکه این رسم در تبریز از رونق بسیاری برخوردار است.
میهمانی افطار با دعوت قبلی مرسوم است به طوری که امروزه دعوت میهمانان از اواسط ماه شعبان آغاز می‌شود، در برخی از خانواده های پرجمعیت وضعیت به گونه ای است که به غیر از یکی دو روز، اعضای یک خانواده تمام افطاری های ماه رمضان را در منازل دوست و فامیل مهمان هستند.
سفره های افطاری
سفره های افطاری به ویژه در تبریز از تشریفات خاصی برخوردار بوده به طوری که تنوع غذایی و رنگینی این مراسم در دیگر نقاط کشور به چشم نمی خورد.
مردم آذربایجان شرقی عقیده دارند افطاری از بقیه میهمانی‌ها جدا بوده و از صفای خاصی برخوردار است.
بانوان آذری که همواره به کد بانویی شهره اند در ماه رمضان همه تلاش می کنند بالاترین درجه هنر آشپزی و سفره آرایی خود را به نمایش گذارند.
تنوع غذایی و تزیین سفره های افطاری در این ماه بسیار قابل توجه است، سوپ یا آش همواره یک پای ثابت غذاهای آذربایجان شرقی است. برنج و خورشت های مختلف بسته به توان خانواده ها از کباب و مرغ گرفته تا قیمه و قورمه سبزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
پیش‌غذا هم از عناصر مهم سفره افطاری است که در این میان فرنی، شیر برنج، انواع دلمه، کتلت، کوکو، سالاد، شیرینی ختایی، اهری، حلوا، خرما و انواع مربا بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند.
وجود خرما و نمک در سفره افطاری از ملزومات محسوب می شود زیرا عقیده مردم منطقه بر این است که افطاری حضرت امیر (ع) با خرما آغاز می شد و بر این موضوع اصرار وجود دارد و معمولا نیز روزه را با خرما و نمک افطار می کنند و برخی نیز آب داغ یا چای را ترجیح می دهند.
در برخی نقاط آذربایجان شرقی، سفره افطاری بسیار ساده بوده و از خرما ، شیر و پنیر و ماست تشکیل می‌شود. البته باید به این نکته اشاره کرد که در این مناطق سفره شام با اندکی وقفه از مراسم افطار پهن شده و غذاهای مفصل در این لحظه در سفره پدیدار می شوند.
«احیا گجلری»(شب های احیا)
مراسم شب های احیا (احیا گجلری) از روحانیت و معنویت خاصی برخوردار بوده که مردم این منطقه تلاش می کنند از فیض این شب‌ها بی نصیب نمانند.
در آذربایجان شرقی مردان در مساجد تا به سحر به دعا و نیایش مشغولند و زنان نیز بیشتر به نوبت در خانه یکی از همسایگان جمع شده و به مراسم ویژه این شب ها می پردازند و یا همچون مردان در مساجد شب زنده داری می کنند.
انفاق و احسان
مردم تبریز علاقه خاصی به 'انقاق و احسان 'در ماه رمضان دارند. پخش مواد غذایی به صورت غیر مستقیم، افطاری در محلات فقیرنشین، قرض الحسنه، توزیع کفش و لباس در مدارس، افطاری به دانش آموزان فقیر به همراه اولیای آنها از رسوم تبریزی‌ها در ماه رمضان است .
از نکات جالب توجه ماه رمضان، رعایت حرمت این ماه از سوی هموطنان ادیان دیگر ساکن در تبریز است که این موضوع از سالیان دور همواره مورد توجه بوده است.
رمضان در شهرستان های آذربایجان شرقی
برخی مراسم، آیین‌ها و سنت‌های ماه رمضان در آذربایجان شرقی متداول است که ویژه یک منطقه و حتی یک روستا به شمار می آید.
در کتاب وفاق اجتماعی در آذربایجان شرقی نوشته 'فهیمه حسین زاده' در مورد مراسم روستاهای حومه شهرستان شبستر آمده است: از جمله مراسم ویژه این منطقه در ماه رمضان این است که روز پانزدهم این ماه ، جوانان درب خانه ها را می کوبند و با شعر به زبان محلی می گویند: ' پانزدهم ماه رمضان میهمان شماییم '. در این هنگام صاحبخانه سنجد و گردو به آنها می دهد و برخی نیز که خسیس‌ترند با یک سطل آب آنها را میهمان می کنند.
'ابراهیم حق پرست '، در مجموعه پژوهشی 'رمضان در فرهنگ مردم' می نویسد: در برخی از روستاهای استان آذربایجان شرقی از جمله حومه شبستر، مراغه ، تسوج و اهر مراسم ' کیسه دوزی' در روزهای خاص این ماه متداول است.
آخرین جمعه ماه رمضان، ۲۷ ماه رمضان یا آخرین پنجشنبه این ماه روزی است که در نقاط مختلف استان، زنان و دختران گرد هم آمده و هر خانواده برای خود کیسه ای می دوزد.
سپس مقداری پول در این کیسه ها می گذارند و بر آن دعا خوانده فوت می کنند و ان را تا سال دیگر در صندوقچه خود نگاه می دارند.
این کیسه را ' برکت کیسه سی ' یا کیسه برکت نامیده و اعتقاد دارند بدین صورت هرگز دچار فقر و بی پولی نخواهند شد.
در برخی از مناطق آذربایجان شرقی ازجمله توابع جلفا روز ۲۷ ماه رمضان مصادف با مرگ ابن ملجم جشن می گیرند.
در این روز جوانان با چوب و کاه آدمک ابن ملجم را ساخته و پس از گرداندن در کوچه های محل روی آن نفت ریخته و می سوزانند.
در برخی منابع نیز آمده است: در برخی از روستاهای آذربایجان شرقی، جمعه آخر ماه رمضان زنانی که بچه دار نمی شوند هنگام عصر به مسجد رفته و دو رکعت نماز حاجت به جا می آورند، سپس از مسجد خارج شده و به منزل هفت زن که اسم آنها فاطمه است رفته و از هرکدام یک تکه پارچه می‌گیرند، آنها از پارچه‌های یاد شده پیراهنی بچه گانه به نام پیراهن فاطمه دوخته و نزد خود نگاه می دارند وعقیده دارند تا ماه رمضان سال آینده حتما بچه دار خواهند شد.
در توابع شهرستان مراغه نیز رسم بر این است حدود دو هفته مانده به ماه رمضان، هر خانواده بسته به توان خود حیوانی قربانی کرده و گوشت آنرا پخته و در یخچال یا به صورت سنتی ('قورما') نگاه می دارند.
این خانواده ها تا پایان ماه رمضان در مراسم سحر و افطار از گوشت حیوان قربانی شده استفاده کرده و عقیده دارند برکت خانه آنها افزایش می یابد.