دومین سال از سده جدید خورشیدی را با حجم پرتعدادی از تردد جاده‌ای آغاز کرده‌ایم. دو سال دوری از سفرهای نوروزی به خاطر کرونا، امسال جای خود را به احیای سنت دید و بازدید و سفر و در نتیجه شلوغی چشمگیر جاده‌ها داده است.
هرچند موج هشتم کرونا غافلگیری نوروز ۱۴۰۲ است و همچنان قربانی می‌گیرد، ولی تصادفات جاده‌ای به عنوان دومین عامل اصلی مرگ و میر در کشور هم به ویژه این روزها سخت در جولان است.
بر اساس آمار، سفرهای نوروزی رشدی قابل‌توجه را در مقایسه با سال گذشته تجربه می‌کنند. تا روز ششم فروردین، ۲۶۲ میلیون تردد استانی و بین شهرستانی انجام شده است. این در حالی است که به گفته سردار «احمدرضا رادان» فرمانده کل انتظامی کشور، تا روز ششم فروردین ۴۷۰ نفر در تصادفات جاده‌ای کشته شده‌اند.
هشدارها و انذارها و آموزش‌ها در حوزه رعایت قوانین مرتبط با راهنمایی و رانندگی از سوی رسانه‌های جمعی گویا دست کم در میان بخشی از مسافران نوروزی اثرگذار نبوده است، چون بر اساس آمار، علت بخش مهمی از این حوادث، واژگونی بوده که از بی‌توجهی به جلو، خستگی و خواب آلودگی رانندگان ناشی شده است.
هرچند به گفته «سیدکمال هادیانفر» رئیس پلیس راهور ناجا، سیر تصادفات نسبت به روزهای ابتدایی تعطیلات کاهشی شده است ولی حجم قابل توجهی از مسافران نوروزی هنوز به خانه بازنگشته‌اند و در روزهای آتی راهی جاده خواهند شد.
شرایط جوی چهارمین عامل در تصادفات رانندگی به شمار می‌آید که قابل کنترل نیست، اما بهبود سه مولفه دیگر (انسانی، جاده و وسیله نقلیه) در کاهش تاثیرات خطرناک این عامل می‌تواند موثر باشد
بر اساس گزارش سردار هادیانفر، کاهش ۲۳ درصدی تعداد جانباختگان تصادفات رانندگی، افزایش مجروحین تصادفات به میزان ۹ درصد، افزایش ۶ درصدی تعداد تصادفات خسارتی نسبت به سال گذشته و افزایش ۵,۷ درصدی تردد از ۲۳ اسفند تا ۶ فروردین اتفاق افتاده است.
با این حال، حجم تلفات جاده‌ای در کشور ما در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته بسیار بالا است. این در حالی است که نمی‌توان دلیل این حجم گسترده از تلفات سالانه جاده‌ای را تنها به عامل انسانی تقلیل داد.
در همین پیوند، معاون اول رئیس‌جمهوری با حضور در مرکز اطلاعات و کنترل هوشمند ترافیک پلیس راهنمایی و رانندگی و سپس بازدید از برخی محورهای مواصلاتی تهران اظهار داشته حتی یک نفر تلفات جاده‌ای قابل تحمل نیست و باید علاوه بر آگاه‌سازی و ارائه هشدارهای لازم به مردم، امکانات و استراحتگاه های جاده‌ای در سرتاسر محورهای مواصلاتی و به ویژه ۳۰ کیلومتری مبادی ورودی شهرها ایجاد شود.
به گفته «محمد مخبر» باید فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی به مردم در خصوص رانندگی ایمن و فرهنگ ترافیکی در کنار ایجاد زیرساخت‌ها و امکانات جاده‌ای و بهسازی و نوسازی و رفع نقاط حادثه‌خیز در جاده‌ها در اولویت قرار گیرد.
چهار عامل اصلی تصادفات جاده‌ای
در سال‌های گذشته پژوهش‌های متعددی در این زمینه انجام گرفته است؛ پژوهش‌هایی با هدف شناسایی عوامل اصلی تصادفات جاده‌ای که زمینه‌ساز راهکارجویی برای کاهش آن است.
پژوهش‌ها دلایل متعددی را برای تصادفات جاده‌ای معرفی می‌کنند. از بررسی این مطالعات می‌توان به این نتیجه رسید که به عنوان یک قاعده کلی چهار عامل جاده (ویژگی های هندسی راه)، انسان (خصوصیات، رفتار، توانایی فیزیولوژیکی و روحی راننده)، وسیله نقلیه (توانایی وسیله نقلیه، نقص فنی قطعات) و محیط (شرایط محیطی و جوی) به عنوان عوامل اثرگذار در بروز تصادفات شناخته می‌شوند.
عامل انسانی
در علم ترافیک عامل انسانی شامل راننده، وسیلە نقلیه و عابر پیاده می‌شود و همواره این عامل بیشترین نقش را در تصادفات به خود اختصاص می‌دهد. در مقایسه با تحقیقاتی که تأثیر جاده و وضعیت ترافیکی را در بروز تصادفات مورد بررسی قرار داده اند، مطالعات نسبتاً کمی در زمینه نقش عامل انسانی در بروز تصادفات صورت گرفته است. از پارامترهای مهم که باعث بروز تصادفات به علت نقش عامل انسانی می‌شود می‌توان به خصوصیات فردی راننده، تخلفات رانندگی، اختلالات روحی و روانی، خستگی و خواب آلودگی، معلولیت، عدم تسلط کافی، کمبود آموزش‌های لازم و عدم هوشیاری کامل اشاره کرد. [۱]
در علم ترافیک عامل انسانی شامل راننده، وسیلە نقلیه و عابر پیاده می‌شود و همواره این عامل بیشترین نقش را در تصادفات به خود اختصاص می‌دهد
«جعفر ایرانی» در تحلیل آماری در مورد علل تصادفات جاده‌ای در استان اردبیل با معرفی عامل انسانی به عنوان یکی از مهمترین علل وقوع تصادفات در این محور، تاکید می‌کند که تشدید کنترل‌های انسانی و الکترونیکی و نیز اصلاح شرایط هندسی و فیزیکی جاده‌ها، گامی در جهت کاهش آمار تصادفات در این مسیر خواهد بود.[۲]
عامل جاده
عوامل جاده‌ای تأثیر بسیاری در تصادفات جاده‌ای دارد. این فاکتور در مواردی به عنوان یک عامل غیرمستقیم مطرح است؛ زیرا در بعضی شرایط بستگی به رانندگان دارد تا با تعدیل رفتار خود با شرایط غالب جاده، نحوه رانندگی خود را متناسب تنظیم کنند. نقش مسیر و طراحی هندسی آن و داشتن علائم هشداردهنده و کنترل ترافیک، یکی از عوامل مهم در وقوع تصادفات ترافیکی است. عوامل مؤثر مربوط به جاده را به طور کلی می‌توان به این صورت طبقه‌بندی کرد: ۱-عوامل مربوط به طرح هندسی جاده و نواقص فنی مربوط به جاده ۲-عوامل مربوط به علائم و تجهیزات کنترلی جاده و حریم راه ها ۳- سایر عوامل موجود در جاده.[۳]
پژوهشی با عنوان «رتبه‌بندی کیفیت و ایمنی جاده ها با استفاده از منطق فازی و مدل تصمیم گیری چند معیاره »، ۹ مولفه را به عنوان مهمترین عوامل موثر بر کیفیت و ایمنی جاده‌ها شناسایی و ارتباط کیفیت جاده ها با آمار تصادفات رانندگی بررسی کرده و به این نتیجه رسیده که با افزایش کیفیت جاده‌ها به مراتب از شدت و تعداد تصادفات کاسته می‌شود.[۴]
«یگانه خسروی» هم در مطالعه‌ای با روش علمی به این نتیجه دست یافته که عامل هندسه جاده نسبت به عامل روشنایی و وضعیت آب و هوا ، تاثیر بیشتری در بروز تصادفات در محور مورد بررسی داشته است.[۵]
«اسداله جلال زاده» در یک بررسی علمی به این نتیجه رسیده که کاهش شمار قوس‌های افقی در جاده‌ها یا کاستن از شیب طولی جاده‌ها و کنترل تردد خودروهای سواری، خودروهای سنگین و کنترل مستمر روی سرعت مجاز می‌تواند نقش قابل ملاحظه‌ای درافزایش ایمنی جاده‌ها داشته باشد.[۶]
پژوهشی با عنوان «رابطه فاصله زمانی و مکانی بین استراحتگاه های وسایل نقلیه سنگین و تصادفات در مسیرهای بین شهری» اطلاعات جالب‌تری از ارتباط میان وجود استراحتگاه‌های بین راهی و تصادفات به دست می‌دهد. بر اساس این پژوهش، در بسیاری از تحقیقات، خستگی، خواب آلودگی، اضطراب و خشم از عوامل مهم در تصادفات وسایل نقلیه سنگین است. در ایران نبود امکانات رفاهی جاده‌ای و نبود استراحتگاه‌های مناسب، فاصله مکانی و زمانی نامناسب توقف‌گاه‌ها از دلایل بسیار مهم در مشکلات رفتاری رانندگان به شمار می‌روند. نتایج حاصل بیانگر آن است که فاصله زمانی و مکانی و همچنین امکانات استراحتگاه‌ها تاثیر معنی داری در کاهش تصادفات جاده‌ای دارد.[۷]
بر اساس یافته‌های یک پژوهش، خستگی و خواب‌آلودگی راننده (%۷۵ )، آسفالت نامناسب (%۵۷)، عرض کم جاده (%۵۲) عدم تفکیک وسایل نقلیه سبک و سنگین در جاده (%۴۸) مه آلود و گردوغباری بودن هوا (%۴۸ ) و قوس و پیچ و خم‌های پی‌درپی با %۴۴ بیشترین اثر سوء را بر رانندگی دارد
وسیله نقلیه
وسیلۀ نقلیه به عنوان اساس ایجاد حرکت در شبکه حمل ونقل، نقش انکارناپذیری در شکل‌گیری و بروز تصادفات رانندگی دارد. نقص فنی وسیلە نقلیه یا استفاده نادرست از آن می تواند در ایجاد یا تشدید حوادث رانندگی نقش اساسی ایفا کند. سازمان بهداشت جهانی در گزارش‌های خود نقش وسیله نقلیه در ایمنی ترافیک را به دو جنبه پیشگیری و حفاظت تقسیم می‌کند.
در عامل وسیلۀ نقلیه برای جلوگیری از تصادف، ایمنی اولیه و ثانویه مطرح می‌شود. ایمنی ثانویه به حفاظت خودرو از سرنشین خود هنگام تصادف و ایمنی اولیه به اجتناب از وقوع تصادف دلالت می‌کند. به منظور اطمینان از این مسائل، تأثیر فرآیندهای ساخت و تولید بر عملکرد و کارایی قطعات ساختاری خودرو سبک و سنگین هنگام تصادف و شکست، باید مورد مطالعه قرار گیرد؛ چون ایمنی خودرو به موارد زیادی از جمله طراحی داخلی و خارجی و نوع مواد آن، مربوط است . در انواع نواقص فنی و غیرفنی که می‌تواند در بروز تصادف نقش مؤثری داشته باشد، می‌توان به نقص در تایرها، کیسه هوا، جعبه فرمان، ترمزها، نقص موتور و دستگاه‌های انتقال نیرو، نقص در اتاق بار، نقص شیشه‌های جلو و عقب وسیلە نقلیه، نقص چراغ‌ها، نقص برف پاک‌کن، آینه بغل و سیستم برق اتومبیل اشاره کرد. [۸]
عوامل محیطی
شرایط جوی عامل برخی از تصادفات رانندگی است. این عامل تنها عاملی است که قابل کنترل نیست، اما بهبود عوامل دیگر در کاهش تأثیرات خطرناک این عامل می‌تواند مؤثر باشد. مشخصات آب و هوایی و عوامل طبیعی می‌توانند نقش مهمی در بروز یا شدت تصادفات داشته باشند . نور خورشید، بارش باران، برف و مه از جمله عوامل محیطی مؤثر در بروز تصادفات هستند. در تحقیقات متفاوتی تأثیر شرایط مختلف جوی و آب وهوایی بر روی تعداد و شدت تصادفات رخ داده در مقاطع مختلف راه‌ها در سراسر جهان مورد بررسی قرار گرفته است.[۹]
اگرچه این عامل قابل کنترل نیست، ولی طراحی فیزیکی جاده و اعمال کنترل‌های ایمنی و نظارتی بر بخش‌های حساس مسیر، می‌تواند ضریب تاثیرگذاری این عامل را کاهش دهد.
متهم ردیف اول تصادفات جاده‌ای
برخی از مطالعات پژوهشی که در این حوزه انجام گرفته‌اند، به مقایسه میزان اثرگذاری هر یک از این مولفه‌ها در حوادث ترافیکی پرداخته‌اند.
«احسان کاظمیان» در پژوهشی با بررسی عوامل موثر بر تصادفات جاده‌ای با مطالعه موردی جاده‌های جنوب استان سیستان و بلوچستان به این جمع‌بندی رسیده که مقادیر پیش‌بینی عامل انسانی بر وقوع تصادفات برابر با ۹۵۳/۰، عامل جاده‌ای برابر با ۸۸۹/۰، عامل مرتبط با وسایل نقلیه برابر با ۴۹۷/۰، عامل محیطی بر وقوع تصادفات برابر با ۶۰۳/۰، عامل قاچاق سوخت برابر با ۲۰۹/۰ و عامل اتباع بیگانه برابر با ۲۰۸/۰ در محور [هزارگانی] مورد بررسی بوده است.[۱۰]
«زهرا نیک‌آبادی» هم در پژوهشی علمی با بهره‌گیری از خوشه‌بندی فازی (FCM )که به عنوان یک تکنیک بدون نظارت شناخته می‌شود، عوامل تشدید کننده تصادفات جاده‌ای را مورد شناسایی قرار داده است. بر اساس یافته‌ها، خستگی و خواب‌آلودگی راننده (%۷۵ )، آسفالت نامناسب (%۵۷)، عرض کم جاده (%۵۲) عدم تفکیک وسایل نقلیه سبک و سنگین در جاده (%۴۸) مه آلود و گردوغباری بودن هوا (%۴۸ ) و قوس و پیچ و خم‌های پی‌درپی با %۴۴ بیشترین اثر سو را بر رانندگی دارد و در عین حال موجب افزایش آمار تصادفات جاده‌ای است. [۱۱]
مسئولیت بخش مهمی از آمار بالای تلفات جاده‌ای به کیفیت راه‌ها، نظارت‌های جاده‌ای، کیفیت خودروها و رسیدگی‌های اورژانسی پس از تصادفات برمی‌گردد؛ مساله‌ای که در کنار خطاهای انسانی، جاده‌های بی‌بازگشتی را برای مسافران رقم می‌زند
«احسان شریعتی» هم در مقاله خود این نتیجه‌گیری را تایید کرده که از مجموع (۵۵ ) زیرمفهوم شناسایی و اولویت بندی شده، (۱۷) زیرمفهوم مربوط به مضمون عوامل انسانی (بی توجهی به مقررات، عجله و شتاب، خستگی و خواب آلودگی، عدم آشنایی با جاده، کهولت سن، عدم رعایت سقف زمانی مجاز، مصرف موادمخدر، رانندگی در شب، ازدحام داخل ماشین، مشکل بینایی راننده، ناراحتی فکری و تنش‌های روحی، ضعف اعصاب، عدم استراحت کافی قبل از رانندگی، مصرف دارو، نبستن کمربند ایمنی، نقص عضو راننده، انجام دادن کارهای حاشیه‌ای هنگام رانندگی(، (۱۶) زیرمفهوم مربوط به مضمون عوامل راه (نشست جاده‌ای، غیراستاندارد بودن حفاظ جاده‌ها، شیب عرضی و طولی غیراستاندارد، نقص رویە آسفالت، لغزندگی سطح جاده، اختلاف سطح بین آسفالت و شانه، نقص خط کشی معبر، وجود مانع و دست انداز، قوس و زاویه تند جاده، فقدان حفاظ ایمنی، نقص روشنایی معابر، فقدان شانه خاکی و پارکینگ، نبود یا کمبود علایم راهنمایی و رانندگی، کم عرض بودن معابر، پیچ یا خم زیاد جاده، صاف و یکنواخت بودن جاده ها(، (۱۳) زیرمفهوم مربوط به مضمون عوامل وسیله (صاف بودن لاستیک، نقص سیستم فرمان، نقص سیستم ترمز، نقص سیستم روشنایی، نقص موتور، نقص شیشه‌های جلو و عقب، نقص برف پاک کن، نقص آینه، عدم تنظیم بار، زدن بار غیرمجاز، نداشتن معاینه فنی، فرسوده بودن خودرو، نقص در اتاق بار و (۹) زیرمفهوم مربوط به عوامل محیط (ناکافی بودن میدان دید، گردوخاک و غبار، باد و طوفان، بارش برف و باران، شیب‌های تند، یخبندان، مه گرفتگی، حرارت بالا، وجود حیوانات در مسیرهای ارتباطی) است. [۱۲]
جمع‌بندی
اغلب پژوهش‌ها مهمترین فاکتور در تصادفات جاده‌ای را عامل انسانی معرفی می‌کنند. اگرچه نقش تخلفات کاربران جاده از قوانین راهنمایی و رانندگی یا بی‌توجهی رانندگان به دستورالعمل‌های سفر ایمن، بخش مهمی از این فجایع را رقم می‌زند، ولی تمام مسئولیت بالا بودن تلفات جاده‌ای بر عهده رانندگان خاطی یا بی توجه یا خواب‌آلود نیست.
مسئولیت بخش مهمی از آمار بالای تلفات جاده‌ای به کیفیت راه‌ها، نظارت‌های جاده‌ای، کیفیت خودروها و رسیدگی‌های اورژانسی پس از تصادفات برمی‌گردد؛ مساله‌ای که در کنار خطاهای انسانی، جاده‌های بی‌بازگشتی را برای مسافرانی رقم می‌زند که با امید از خانه راهی جاده‌ها شده‌اند.
صدمات و آسیب‌های ناشی از تصادفات جاده‌ای هر ساله نه تنها تعداد زیادی از مسافران و خانواده‌های آنان را با رنج فقدان و جراحات مواجه می‌کند، بلکه خسارت اقتصادی بزرگی را به کشور وارد می‌کند؛ خسارتی که کاهش آن تنها با توجه و مسئولیت‌پذیری رانندگان و اقدامات هماهنگ و یکپارچه نهادها و ارگان‌های ذیربط میسر می‌شود.
منابع
[۱] - شریعتی، احسان و وامق، مصطفی، ۱۴۰۱، «شناسایی عوامل تاثیرگذار بر شدت تصادفات جاده ای ایران»، دومین کنفرانس بین المللی یافته های پژوهشی در مهندسی عمران، معماری و شهرسازی، تهران
[۲] - ایرانی، جعفر و گلچین، بابک،۱۴۰۰، «تحلیل آماری علل تصادفات جاده‌ای در استان اردبیل (مطالعه موردی : محور اردبیل - خلخال) »،کنفرانس ملی معماری، عمران، شهرسازی و افق های هنر اسلامی در بیانیه گام دوم انقلاب،تبریز
[۳] - شریعتی، ۱۴۰۱
[۴] - شوریده ضیابری، سیده پریسا و کبودوند، اسماعیل،۱۴۰۲، «رتبه بندی کیفیت و ایمنی جاده ها با استفاده از منطق فازی و مدل تصمیم گیری چند معیاره»
[۵] - خسروی، یگانه، حسینعلی، فرهاد و آدرسی، مصطفی،۱۴۰۰، «تحلیل تصادفات جاده ای به منظور شناسایی نقاط حادثه خیز با استفاده از خوشه بندی مکانی (مطالعه موردی: محور ده بالا-طرزجان) »،دومین کنفرانس ملی داده کاوی در علوم زمین
[۶] - جلال زاده، اسداله، اکبری، محمد و اکبری، داود،۱۴۰۰، «تاثیر حجم و نوع ترافیک عبوری، سرعت متوسط وسایل نقلیه و راه های دسترسی در رخداد تصادفات جاده ای (مطالعه موردی: استان خراسان جنوبی) »، اولین کنفرانس ملی مهندسی عمران، توسعه هوشمند و سیستم های پایدار،گرگان
[۷] - محمودی، رضا، سجادی، سید مهدی و شهنواز، علی،۱۴۰۲، «رابطه فاصله زمانی و مکانی بین استراحتگاه های وسایل نقلیه سنگین و تصادفات در مسیرهای بین شهری (مطالعه موردی:جاده اصلی زنجان-میانه و آزادراه زنجان-تبریز) »
[۸] - شریعتی، پیشین
[۹] - همان
[۱۰] - کاظمیان، احسان و محمدی زاده، محسن، ۱۴۰۰، «بررسی عوامل موثر در تصادفات جاده ای و راهکارهای کاهش آن (مطالعه موردی جاده های جنوب استان سیستان و بلوچستان)،چهارمین کنفرانس بین المللی و پنجمین کنفرانس ملی عمران، معماری، هنر و طراحی شهری»
[۱۱] - نیک آبادی، زهرا، ۱۴۰۰، «تجزیه وتحلیل عوامل تشدید کننده ی تصادفات رانندگی با استفاده از FCM»، دهمین کنفرانس بین المللی نوآوری و تحقیق در علوم مهندسی
[۱۲] - شریعتی، پیشین