پروین اعتصامی، تنها دختر خانواده چهار برادر داشت، در سال ۱۲۹۱ که کودکی بیش نبود با خانواده به تهران آمد، از این رو پروین از کودکی با مشروطه خواهان و چهره های فرهنگی آشنا شد و ادبیات را در کنار پدر و از استادانی چون دهخدا و ملک الشعرای بهار آموخت، در دوران کودکی، زبان های پارسی و عربی را زیر نظر معلمان خصوصی در منزل آموخت، پایان نامه تحصیلی خود را از مدرسه آمریکایی تهران گرفت و در همان جا شروع به تدریس کرد.
پروین بزرگ‌ترین شاعر زن ایرانی
پروین اعتصامی بی تردید بزرگ ترین شاعر زن ایرانی است که در طول تاریخ ادبیات فارسی ظهور کرده است، وی اگرچه عمری کوتاه داشته و ۳۵ سال بیشتر زندگی نکرد اما بیش از هر شاعر زن دیگری در آسمان ادبیات ایران و شعرو شاعری این کشور درخشید، بیش از ۸۲ سال از رحلت این شاعر می گذرد با این حال همگان اشعار پروین را می‌خوانند و در محافل مطرح است.
شیوایی، سادگی، اخلاق گرایی و دلنشینی شعر پروین در کنار مضمون‌های متنوع شعر پروین را به باغ پر گل و شادابی تبدیل کرده است که نوازشگر روح و روایت سر زبان هاست.
پروین از کودکی با مطالعه آشنا شد، خانواده او اهل مطالعه بود و وی مطالعه علمی و فرهنگی به ویژه ادبی را از لا به لای گفت و گوهای آنان در می یافت.
در ۱۱ سالگی به دیوان اشعار فردوسی، نظامی، مولوی، ناصرخسرو، منوچهری انوری، فرخی که همه از شاعران بزرگ و نام آور زبان فارسی به شمار می آیند، آشنا بود و از همان کودکی پدرش در زمینه وزن و شیوه های یادگیری آن ها با او تمرین می کرد.
پروین در ۱۸ سالگی فارغ التحصیل شد و در تمام دوران تحصیل یکی از شاگردان ممتاز مدرسه بود.البته پیش از ورود به مدرسه معلومات زیادی داشت.
پیش از ازدواج او، پدرش با چاپ مجموعه اشعار او مخالف بود و این کار را با توجه به اوضاع و فرهنگ آن روزگار درست نمی دانست، اما پس از ازدواج پروین و جدائی او از شوهرش به این کار رضایت داد.
تسلط پروین بر سبک های ادبی
محققان ادبیات، اشعار پروین را به دو دسته تقسیم می کنند، سبک خراسانی شامل اندرز و نصیحت است و بیشتر به اشعار ناصرخسرو شبیه‌است و دسته دوم اشعاری به سبک عراقی که بیشتر جنبه داستانی دارد و مناظرات وی نیز به سبک شعر سعدی نزدیک است.
دیوان پروین، شامل ۲۴۸ قطعه شعر می‌باشد، که از آن میان ۶۵ قطعه به صورت مناظره است. اشعار پروین اعتصامی بیشتر در قالب قطعات ادبی است که مضامین اجتماعی را با دیده انتقادی به تصویر کشیده است.
در میان اشعار پروین، تعداد زیادی شعر به صورت مناظره میان اشیاء، حیوانات و گیاهان وجود دارد.درون مایه اشعار او بیشتر غنیمت داشتن وقت و فرصت ها، نصیحت های اخلاقی، انتقاد از ظلم و ستم به مظلومان و ضعیفان و ناپایداری دنیاست. در شعر پروین استفاده هایی از سبک شعرای بزرگ پیشین نیز شده است.
اساتیدمعروف آن زمان مانند دهخدا و علامه قزوینی هرکدام مقاله هایی درباره اشعار او نوشتند و شعر و هنرش را ستودند.
سخن ملک الشعرای بهار در مورد شعر پروین
بهار در مقدمه دیوان پروین چنین آورده است: این دیوان ترکیبی است از دو سبک و شیوه لفظی و معنوی آمیخته با سبکی مستقل، و آن دو یکی شیوه خراسان است خاصه استاد ناصر خسرو قبادیانی و دیگر شیوه شعرای عراق و فارس است به ویژه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی علیه الرحمه و از حیث معانی نیز بین افکار و خیالات حکما و عرفا است و این جمله با سبک و اسلوب مستقلی که خاص عصر امروزی و بیشتر پیرو تجسم معانی و حقیقت جویی است ترکیب یافته و شیوه ای بدیع و فاضلانه به وجود آورده است.
«مسعود صبوری» استاد ادبیات و پژوهشگر فرهنگ و ادب فارسی، معتقد است که مناظره مهم ترین رویکرد در شعرهای پروین اعتصامی بود. او با سرودن شعرهای خلاقانه به اعتراض اجتماعی روی آورد که در بیشتر شعرهای او نگرانی و دغدغه موج می زند زیرا وی می خواست با حمایت از مردم، حاکمان را از ظلم ها و بی عدالتی های خود آگاه کند.
مناظره نخستین ابتکار پروین اعتصامی در سرودن شعر
صبوری با اشاره به این که پروین اعتصامی به عنوان نخستین زن در دنیای شاعری است که با نوگرایی در مضامین شعری فصل جدیدی را در این عرصه گشود، گفت: شاعران بنام در تاریخ معاصر کشور نسبت به نوآوری و ابتکار پروین در زمینه ادبیات اتفاق نظر دارند و همگی او را ستاره پرفروغ چرخه ادب و شعر می دانند. فصاحت، ساده نگاری و بلاغت از جمله ویژگی های شعری این شاعر به شمار می رود. پروین در همان مدت کوتاهی که زندگی کرد فنون مختلفی را آموخت و ناب ترین شعرها را در فن مناظره سرود. تخیل، تمثیل، تشبیه و تشخیص و بی پیرایگی نیز از جمله مواردی است که در شعرهای پروین به وضوح دیده می شود.
استفاده از شخصیت های نمادین یا سمبولیک در اشعار پروین
وی، استفاده از چهار محتوای حماسی، غنایی، داستانی و تعلیمی را از مهم ترین اصول در ادبیات دانست و افزود: در ادبیات فارسی چه در زمان های کهن یا بعد از آن این چهار محتوا از مهم ترین اصول شعری به شمار می روند. البته این موضوع در کشورهای اروپایی و لاتین زبانان نیز وجود دارد. استفاده از شخصیت های انسانی و حقیقی در بسیاری از آثارهای اندرزگونه به وضوح دیده می شود.پروین در واقع می خواهد با بکارگیری موجودات نمادین و طنز مشکلات و دغدغه های مردم را بازگو کند. در این سبک شعری، رفتار انسانی مورد نقد و سنجش قرار می گیرد و نیکی، زشتی و حسد، مروت و انصاف، کمالات و رذایل اخلاقی در قالب داستان به زبانی غیرمستقیم و با به کارگیری روش‌های هنرمندانه به مخاطب عرضه می‌شود.
پروین اعتصامی، پایه گذار سنت واقعی ادبیات تعلیمی
حسین علیزاده، استاد ادبیات فارسی نیز در ارتباط با نوع سروده های اعتصامی اظهار کرد: بسیاری از شاعران مانند سعدی، نظامی گنجوی، مولانا، سنایی و ... در شعرهای خود از جنبه های نمادین به وفور استفاده می کردند اما در میان شاعران معاصر تنها پروین اعتصامی بود که سنت واقعی ادبیات تعلیمی را برگزید و این سبک را به خود اختصاص داد. همین مساله سبب شد تا او به یگانه شاعر زن برجسته ایرانی بدل شود. لفظ و فن شعرهای پروین که همگی با حسن انتخاب کلمات و جملات به کار گرفته می شد، نتیجه سال ها ممارست و معاشرت او با ادیبان و سخنوران بوده است.
ظلم ستیزی و آگاه سازی مردم، ویژگی بارز اشعار پروین
استاد ادبیات فارسی، رشد و پرورش پروین اعتصامی در خانواده ای از اهل هنر و ادب را بسیار مهم دانست و افزود: پروین در خانواده ای که پدر او ادیب و مادرش شاعر بود، رشد یافت و پرورش استعدادهای او ناشی از همین عامل بود. یکی دیگر از عوامل تاثیرگذار اوضاع سیاسی و اجتماعی بر حوزه اندیشه پروین است زیرا او در دورانی زندگی می‌کرد که مردم ایران دوره بیداری را پشت سر گذاشته بودند. پروین، شعرهای محمدتقی بهار و میرزاده عشقی را بسیار ارزشمند می دانست و معتقد بود که این شعرها حاصل تجربه و سختی های بزرگ سیاسی و اجتماعی این شاعران به شمار می رود که به رشته تحریر درآمده است و از اهمیت بالایی برخوردار هستند. تقلید، استفاده و توجه به آثار اروپایی از مهم ترین منابعی بودند که پروین از آنها بهره می برد و همین موارد در تحلیل، تفکر و رشد عواطف او بسیار تاثیر داشت.
همچنین ظلم ستیزی و مبارزه با ریاکاری با بیان سخنانی کوبنده و رسوا کننده از جمله ویژگی های شعری این شاعر بلندآوازه محسوب می شود که به عقیده او همه در مقابل مردم متعهد هستند چه بسا بخواهند در دفاع از زبان شعر استفاده کنند تا آینه ای برای انعکاس ظلم و ستم باشند. نمونه بارز این سخن در شعر «اشک یتیم» پروین به وضوح دیده می شود که برای نخستین بار در مجله بهار منتشر شد.
پروین اعتصامی پس از کسب افتخارات فراوان و درست در زمانی که برادرش ابوالفتح اعتصامی دیوانش رابرای چاپ دوم آن حاضر می کرد، ناگهان در روز سوم فروردین ۱۳۲۰ بستری شد. پزشک معالج او بیماری اش را حصبه تشخیص داده بود، اما در مداوای او کوتاهی کرد و متاسفانه زمان درمان او گذشت و شبی حال او بسیار بد شد و در بسترمرگ افتاد و در ۱۵ فروردین چشم از جهان فروبست .
او را در حرم حضرت فاطمه معصومه در قم و در آرامگاه خانوادگی به خاک سپردند. پس از مرگش قطعه شعری از او یافتند که برای سنگ مزار خود سروده بود.
اینکه خاک سیهش بالین است
اختر چرخ ادب پروین است
گر چه جز تلخی از ایام ندید
هر چه خواهی سخنش شیرین است