پس از انتشار خبر خودکشی «کیومرث پوراحمد» کارگردان شناخته‌شده سینمای ایران، نحوه انعکاس این رویداد در رسانه‌ها، بار دیگر لزوم توجه اهالی و اصحاب رسانه به چند و چون اخبار مرتبط با چنین وقایع حساسی را برجسته کرد.
«ایمان شمسایی» مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی وزارت ارشاد با ابراز شگفتی از برخی رسانه‌ها در آنچه «ستایش خودکشی» خواند، از روزنامه‌نگاران خواست در این زمینه «فرهنگ‌سازی غلط» نکنند.
موضوع خودکشی و گزارش‌های رسانه‌ای در مورد افرادی که بر اثر خودکشی جان خود را از دست داده‌اند در افراد آسیب‌پذیر اثرگذار است.
شواهد حاکی از آن است که نحوه گزارش اخبار مرتبط با خودکشی بر میزان وقوع خودکشی در جامعه تاثیر دارد. از نگاه ناظران به تصویر کشیدن احساسات خودکشی در رسانه‌ها می‌تواند به افزایش خودکشی‌های تقلیدی منجر شود.
با توجه به این تاثیرگذاری، نحوه پوشش اخبار مرتبط با خودکشی در رسانه‌ها اعم از مطبوعات، تارنماها، شبکه‌های اجتماعی، رادیو و تلویزیون و ... باید تابع دستورالعمل‌های مشخصی باشد.
مطالعات انجام گرفته در کشورهای مختلف نشان می‌دهد گزارش اخبار و تصاویر احساسی از خودکشی در مطبوعات و خبرگزاری‌ها و همچنین در نمایش فیلم و تئاتر روی صحنه، می‌تواند منجر به کارهای تقلیدی و اقدام به خودکشی شود
این روزها که بحث و نظر در مورد نحوه پوشش اخبار مرتبط با خودکشی افراد مشهور در جریان است، بازخوانی پژوهش «به روزرسانی راهنمای انعکاس اخبار خودکشی در رسانه‌ها» که در سال ۹۹ در مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان منتشر شده خالی از فایده نیست. این پژوهش تاریخچه دستورالعمل‌ها در پیشگیری و کاهش موارد خودکشی را مورد بررسی قرار داده است.
خودکشی تقلیدی؛ تابع اصل یادگیری اجتماعی
شواهد گسترده‌ای در خصوص تاثیر نحوه گزارش اخبار مرتبط با موارد خودکشی و اقدام به آن در افزایش موارد خودکشی و سرایت این رفتار که در اصطلاح منجر به رفتار خودکشی تقلیدی می‌شود وجود دارد. این امر زمانی اتفاق می افتد که گزارش‌ها برجسته، گسترده و وسیع بوده و جزئیات صریح و روشنی در مورد زمان اقدام و روش انجام یا مکان خودکشی ارائه دهد.
«رنج های ورتر جوان» نام رمانی نوشته «یوهان ولفگانگ گوته» است که آن را در سال ۱۷۷۴ منتشر کرد. قهرمان این کتاب به دلیل رابطه عاشقانه شکست خورده وخودکشی می‌کند. در ابتدا انتشار این کتاب به دلیل توجیه و ترویج مسئله خودکشی ممنوع اعلام شد، اما هیاهوی ناشی از این ممنوعیت به فروش بیشتر اثر کمک کرد و طولی نکشید که به چند زبان گوناگون ترجمه شد. بر اساس مطالعات، این رمان به عنوان مسئول خودکشی‌های تقلیدی در ایتالیا و کپنهاگ شناخته شد. تحقیقات علمی سیستماتیک در مورد خودکشی تقلیدی با کار «دیوید فیلیپس» در دهه ۱۹۷۰ آغاز شد.
تصور می شود اثر مسری بودن خودکشی با یادگیری اجتماعی ارتباط دارد به طوری که به تصویر کشیدن و گزارش نادرست رسانه‌ها در خصوص افراد دارای افکار و نگرش خودکشی منجر به پدیده تقلید از رفتارهای خودکشی و در نهایت منجر به خودکشی می شود . این تاثیر ممکن است برای جوانان که مستعد ابتلا به یادگیری اجتماعی باشند، آسیب‌رسان‌تر باشد. در مواردی که رسانه‌ها خودکشی یک فرد مشهور را گزارش می کنند، ممکن است گزارش نامناسب آن‌ها، افراد را بیشتر مستعد تقلید کند.
سازمان جهانی بهداشت و تعیین اصولی برای پوشش اخبار خودکشی
کشورهای مختلف برای مدیریت اخبار مرتبط با خودکشی شیوه‌نامه‌هایی را تدوین کرده و به اجرا گذاشته‌اند. سازمان جهانی بهداشت در سال ۱۹۹۹ نخستین راهنمای انعکاس اخبار خودکشی را منتشر کرد؛ ابتکار عملی که در سال‌های بعد مورد بازبینی قرار گرفت. نسخه اصلاح شده که حاصل همکاری مستمر بین سازمان بهداشت جهانی و انجمن بین المللی پیشگیری از خودکشی بود به گروه‌های خاص اجتماعی و حرفه‌ای اختصاص داده شد. این نهاد در سال ۲۰۱۹ هم دستورالعملی را برای سازندگان فیلم و نمایش تئاتر تهیه کرد.
مهمترین توصیه‌های این نهاد بین‌المللی برای انتشار اخبار خودکشی به شرح زیر است:
۱. از عباراتی که خودکشی را حساس یا عادی جلوه می دهد، مانند «خودکشی ناموفق» یا «خودکشی سیاسی» باید جلوگیری کرد و در مورد استفاده از کلمه «خودکشی» در عناوین باید احتیاط کرد.
۲. از برجسته کردن و تکرار بی‌رویه خبر خودکشی به این دلیل که ممکن است منجر به رفتارهای تقلیدی شود باید خودداری کرد. گزارش روزنامه‌ها درباره خودکشی باید به طور خاصی در صفحه‌های داخلی آن هم در قسمت پایین صفحه منتشر شود، نه در صفحه اول یا در بالای صفحه. به همین ترتیب گزارش‌های تصویری در مورد خودکشی باید در دوم یا سومین اخبار تلویزیونی ارائه شود.
۳. از تشریح روش مورد استفاده در خودکشی کامل یا اقدام به خودکشی باید خودداری شود، زیرا توصیف گام به گام ممکن است افراد آسیب‌پذیر را به تقلید این عمل ترغیب کند.
۴. از ارائه اطلاعات دقیق در مورد مکان خودکشی یا اقدام به آن مانند یک پل، یک ساختمان بلند، یک صخره یک ایستگاه راه آهن به این دلیل که می‌تواند به عنوان یک مکان خودکشی شهرت پیدا کند باید خودداری کرد.
خودکشی هیچگاه در نتیجه یک عامل یا حادثه اتفاق نمی‌افتد. معمولا تعامل پیچیده‌ای از عوامل روانی، بیماری جسمی، سوء مصرف مواد، مشکلات خانوادگی، تعارضات بین فردی و استرس‌های زندگی در افراد منجر به خودکشی می‌شود
۵. در استفاده از عکس یا فیلم‌برداری باید احتیاط شود، همچنین یادداشت‌های به جا مانده از فرد خودکشی کننده در مورد اقدامش نباید منتشر شود.
۶. گزارش خودکشی چهره‌های معروف ممکن است بر رفتار افراد آسیب‌پذیر تاثیر بیشتری بگذارد زیرا چهره‌های مشهور مورد احترام جامعه هستند. تجلیل از مرگ یک شخص مشهور ممکن است نشانگر این باشد که جامعه به رفتار خودکشی افتخار می‌کند. بنابراین گزارش‌ها نباید خودکشی را پر زرق و برق کنند.
۷. باید گزارش‌ها حاوی اطلاعاتی راجع به نهادهایی که می‌توانید در صورت مواجه شدن با موردی از خودکشی کمک بگیرید.
دستورالعمل پوشش اخبار خودکشی در رسانه‌های ایران
دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد ایران در سال ۱۳۸۶ راهنمای انعکاس اخبار خودکشی در رسانه‌ها را تدوین و منتشر کردند. بر اساس این راهنما بین میزان تبلیغات و بروز موارد خودکشی همبستگی وجود دارد.
این راهنما همچنین تصریح می‌دارد گزارش‌ها در شبکه‌های متعدد و برنامه‌های مختلف تلویزیون تاثیر بیشتری در میزان خودکشی خواهد داشت. بنابراین پرهیز از انعکاس اخبار خودکشی غیرمسئولانه می‌تواند در پیشگیری از رفتارهای تقلیدگرایانه خودکشی کمک کننده باشد.
اخبار خودکشی این انگاره را که اقدام روشی طبیعی برای حل مشکلات است گسترش می‌دهد. همچنین انتشار نامناسب، مکرر و مداوم اخبار مرتبط با خودکشی درگیری‌های فکری در مورد خودکشی به ویژه در میان نوجوانان و جوانان را افزایش می‌دهد.
بر اساس این شیوه‌نامه بومی به طور کلی در مورد انتشار مطالب مرتبط با خودکشی موارد زیر باید رعایت شود.
در بین آمار خودکشی نباید صرفاً به ارائه اعداد و ارقام اتکا شود، آمارهای خودکشی با دقت و به درستی و مطابق نظر یک متخصص و با مقایسه آمار سایر نقاط دنیا باید تفسیر شود.
منابع اطلاعاتی که مورد استفاده قرار می‌گیرند، باید معتبر باشد.
از تعمیم موارد معدود خودکشی در یک منطقه با به کار بردن عباراتی مانند «همه‌گیری خودکشی» یا «منطقه‌ای با بالاترین شیوع خودکشی در دنیا» باید پرهیز کرد.
از گزارش رفتار خودکشی به عنوان پاسخی قابل درک به تغییرات اجتماعی، فرهنگی یا تنزل رتبه اجتماعی باید جلوگیری شود. به منظور خنثی سازی خودکشی‌های تقلیدی لازم است از موارد زیر پرهیز شود تا آن را به حداقل ممکن رساند:
الف. پوشش خبری هیجان انگیز در مورد خودکشی به ویژه در مورد افراد مشهور
ب. انتشار عکس افراد اقدام کننده و روش اقدام به خودکشی و صحنه خودکشی
از گزارش رفتار خودکشی به عنوان پاسخی قابل درک به تغییرات اجتماعی، فرهنگی یا تنزل رتبه اجتماعی باید جلوگیری شود
ج. انتشار واژه «خودکشی» در تیتر جراید
د. گزارش جزئیات روش خودکشی ( اعلام محل اقدام به خودکشی مانند سقوط از بالای برج، زیر ریل قطار، بالای پل و غیره که ریسک خودکشی را در افرادی که از این مناطق استفاده می‌کنند افزایش می‌دهد)
ه. توصیف خودکشی به عنوان مسئله‌ای غیرقابل توضیح یا ساده‌انگارانه. مثلا پرهیز از ذکر عباراتی مشابه اینکه «علی‌رغم اینکه همه چیز برای او فراهم بود اقدام به خودکشی کرد»،«دختری به خاطر اینکه اجازه رفتن به مهمانی دوستش را نداشت خودکشی کرد».
خودکشی هیچگاه در نتیجه یک عامل یا حادثه اتفاق نمی‌افتد. معمولا تعامل پیچیده‌ای از عوامل روانی، بیماری جسمی، سوء مصرف مواد، مشکلات خانوادگی، تعارضات بین فردی و استرس‌های زندگی در افراد منجر به خودکشی می‌شود.
و. معرفی خودکشی به عنوان عملی تحسین برانگیز و قهرمانانه
ز. تولید و پخش فیلم‌هایی که بر اساس داستان‌های واقعی از خودکشی افراد ساخته شده باشند می‌توانند خطر خودکشی را در افراد مستعد افزایش دهد، لذا از ذکر عبارت‌هایی چون «این داستان واقعی است» پرهیز شود.
ح. درج اخبار مربوط به خودکشی در رسانه‌ها چون روزنامه‌ها و مجلات به دلیل ماندگاری بازخوانی و تکرار مجدد، تاثیرات منفی این اخبار را در مقایسه با اخبار کوتاه شفاهی در رادیو و تلویزیون افزایش می‌دهد.
بایدها و نبایدهای گزارش‌های خودکشی؛ فراتر از دستورالعمل ۱۳۸۶
با افراد ذی‌صلاح در بخش بهداشت و درمان (دفتر سلامت روانی اجتماعی و اعتبار وزارت بهداشت) و منابع معتبر از نزدیک همکاری کنید.
از واژه «خودکشی موفق» برای خودکشی‌های منجر به مرگ استفاده نکنید .
اطلاعات مرتبط را فقط در صفحات داخلی جراید منتشر کنید.
در کنار جزئیات مربوط به خودکشی، عکس افراد یا متن‌هایی را که به دست آنان قبل از اقدام نوشته شده نباید انتشار داد
عکس افراد یا نوشته‌هایی را که توسط آنان قبل از اقدام به خودکشی نوشته شده منتشر نکنید.
جزئیات روش اقدام به خودکشی را بیان نکنید.
دلایل ساده‌انگارانه برای اقدام به خودکشی ارائه نکنید.
از بزرگ‌نمایی و هیجان انگیز جلوه دادن اقدام به خودکشی بپرهیزید.
اختلالات روانی و بحران‌ها را توسط متخصصین و کارشناسان تعریف کرده و از مردم بخواهید در صورت وجود چنین مشکلاتی به مراکز درمانی روانپزشکی و مراکز مشاوره مراجعه کنند.
تا آنجا که امکان دارد مثال‌هایی از کسانی که حوادث ناگوار را با موفقیت پشت سر گذاشته‌اند ذکر کنید.
عواقب جسمی اقدام به خودکشی که منجر به مرگ نشده از جمله آسیب مغزی در اثر خفگی یا فلج را منتشر کنید.
مراکز کمک‌رسانی مرتبط با خودکشی را نیز هنگام پخش اخبار خودکشی معرفی کنید.
تجلیل از مرگ یک شخص مشهور ممکن است نشانگر این باشد که جامعه به رفتار خودکشی افتخار می‌کند
جمع‌بندی
با توجه به انتشار دستورالعمل‌های مرتبط با اخبار خودکشی در سال‌های اخیر، به روز رسانی دستورالعمل منتشر شده در سال ۱۳۸۶ در ایران امری ضروری است. در دستورالعمل سال ۱۳۸۶ لازم است به موارد مقتضی هنگام انتشار اخبار و سایر مطالب مرتبط با خودکشی و اقدام به آن توجه شود.
مطالعات انجام گرفته در کشورهای مختلف نشان می‌دهد که گزارش اخبار و تصاویر احساسی از خودکشی در روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها و همچنین در نمایش فیلم و تئاتر بر روی صحنه، می‌تواند منجر به خودکشی‌های تقلیدی و اقدام به خودکشی شود.
تحقیقات همچنین حاکی از آن است که به تصویر کشیدن رفتارهای خودکشی در صحنه می‌تواند تاثیر مثبتی بر بینندگان داشته باشد، در مواردی که شامل عناصری همچون تسلط بر بحران خودکشی، وجود رفتار کمک کننده، نمایش دقیق از شرایط بهداشت روان، مراجعه به متخصصان بهداشت روان به عنوان مثال (ذکر مراکز مداخله در بحران یا خدمات مشاوره تلفنی) باشد.
گزارش‌های مسئولانه خودکشی در روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها و همچنین نمایش‌های سینمایی و تئاتر می توانند در پیشگیری از خودکشی موثر باشد. بنابراین دستورالعمل‌های منتشر شده در سایر کشورها و همچنین سازمان بهداشت جهانی را مطالعه و مواردی را که علاوه بر مطالب منتشر شده در دستورالعمل سال ۱۳۸۶ لازم است که در انتشار اخبار و نمایش‌های با زبان فارسی مرتبط با خودکشی رعایت شود در قالب یک جدول گردآوری شد. این توصیه‌ها به عنوان راهنمایی برای کلیه ذینفعان مربوطه اعم از روزنامه‌نگاران سردبیران تولیدکنندگان مربیان روزنامه‌نگاری محققان سیاستگذاران و متخصصان سلامت روان در بسترهای رسانه اجتماعی منظور شده است.
منبع:
مهدیه نبردی، رضا وزیری نژاد و همکاران، «به روز رسانی راهنمای انعکاس اخبار خودکشی در رسانه ها: یک مقاله آموزش مداوم»، مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، سال ۹۹، دوره ۱۹ شماره ۸