به گزارش ایرنا، محوطه تاریخی ربع رشیدی که از آن به عنوان اولین دانشگاه بین المللی جهان یاد شده و قدیمی ترین موقوفه ایران است، در قرن هشتم هجری قمری به دستور خواجه رشیدالدیـن فضل الله همدانی ساخته شد و به همین جهت این شهرک را رشیدیه یا ربع رشیدی نامیدند که در حال حاضر به جز چند بنای فرو ریخته آن هم باقی مانده از دوره صفویه، چیز دیگری از آن همه عظمت و زیبایی باقی نمانده است، اما باستان شناسان بر این امر متفق القولند که در اعماق زیرین این محوطه آثاری بس عظیم و وزین مدفون است که با علم و روش های کنونی کاوش های تاریخی، امکان حفاری وجود ندارد.
هم اکنون تپه ای گردمانند در قسمت شمال شرقی تبریز و در دامنه کوه سرخ و سر به فلک کشیده عینـالی ( عون بن علی ) و در انتهای خیابان عباسی به چشم می خورد که حدود ۷۰۰ سال پیش شهرکـی زیبا و باشکوه، دارای ۳۵ هزار واحد مسکونی و یکهزار و ۵۰۰ مغازه و حمام بهداشتی و کارخانه های نساجی، رنگرزی، کاغذسازی و ضرب سکه بود و جمعیتی بالغ بر ۱۵۰ هزار نفر در آن سکونت داشت.
این شهرک دانشگاهی در نوع خود بی نظیر و منحصر به فرد در سطح جهان بـود، چون به عنوان یک مرکز علم و صنعت و پرورش طبیبان و دانشمندان زبانــزد تاریخ نویسان است.
محوطه باستانی و کاوشگاه ربع رشیدی با شماره ۹۴۳ در سال ۱۳۵۴شمسی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و آنچه که امروز از این اثر ملی مشاهده می‌شود، بخشی از بازمانده‌های مجموعه ابواب البرّ ایلخانی خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی مربوط به قرن هشتم و نیز بقایایی از یک قلعه متعلق به اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری است که بنا به گفته کارشناسان، کاوشگاه ربع رشیدی بیشتر به لحاظ مجموعه ابواب‌البرّ رشیدی روزگار خواجه رشیدالدین در عالم اسلام اشتهار دارد.
کشف جدید باستان شناسان از محوطه تاریخی ربع رشیدی و آشکار شدن آب انباری در ضلع شرقی تپه نشان دهنده بهره مندی دانشمندان آن دوران از فرمول مهندسی هیدرولیک آب است که این امر با توجه به امکانات و یافته های علمی و فناوری، موجب حیرت و تامل فراوان است.
رییس دانشکده حفاظت آثار فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و مدیر پروژه بین المللی ربع رشیدی با تایید وجود قطعی مهندسی هیدرولیک در محوطه ربع رشیدی تبریز، اظهار کرد: نمایان شدن سازه آب انبار وجود مهندسی هیدرولیک آب در این محل را قطعی می کند که نشانه عجیب و بی نظیر از فناوری آن دوران به شمار می رود.
دکتر بهرام آجورلو اظهار کرد: طبق اسناد و شواهد موجود آب مورد نیاز شهرک ربع رشیدی از رودخانه های پشت کوه عینالی و از طریق دامنه این ارتفاعات بر اساس قوانین مکانیکی به وسیله کانال کشی و لوله گذاری به محوطه دانشگاه آورده شده و از طریق تاسیسات مختلف مثل قنات در این مکان آب جمع آوری شده برای بخش های مختلف تقسیم بندی می شد.
دکتر بهرام آجورلو اظهار کرد: طبق اسناد و شواهد موجود آب مورد نیاز شهرک ربع رشیدی از رودخانه های پشت کوه عینالی و از طریق دامنه این ارتفاعات بر اساس قوانین مکانیکی به وسیله کانال کشی و لوله گذاری به محوطه دانشگاه آورده شده و از طریق تاسیسات مختلف مثل قنات در این مکان آب جمع آوری شده برای بخش های مختلف تقسیم بندی می شد.
وی وجود لوله کشی آب شرب در محوطه تاریخی ربع رشیدی را قطعی دانست و با اشاره به اکتشافات مربوط به درگاه شرقی محوطه در سال ۱۳۹۷، افزود: در این کاوش ها آثاری از قرون هشتم تا ۱۱ هجری قمری مشاهده و کانال کشی آبی در آن رویت شد که بر اثر زلزله مهیب بیش از هفت ریشتری آن دوران پر شده است.
قدم های اولیه برای ثبت ربع رشیدی در یونسکو برداشته شده است
آجورلو دستاوردهای پژوهشی ربع رشیدی را بیشمار و برای مجامع علمی ایران و جهان بی همتا برشمرد و گفت: از سال ۱۳۹۵ با امضای پروتکل بین‌المللی ربع رشیدی با مشارکت معاونت میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، پایگاه پژوهشی ملی ربع رشیدی، دانشکده حفاظت آثار فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و مؤسسه باستان‌شناسی آلمان و شهرداری تبریز ساختار پژوهشی ربع رشیدی در ابعاد بین‌المللی و با هدف هدایت پروژه به سوی ثبت این اثر در فهرست آثار یونسکو شکل گرفته است.
وی با بیان اینکه بر همین اساس دانشگاه آلمانی بامبرگ به پروژه کاوش ربع رشیدی ملحق شده است، ادامه داد: درخواست‌هایی نیز از طرف چند دانشگاه ایتالیایی برای مشارکت در این پروژه بین‌المللی دریافت شده است و در پنج سال اخیر پایان‌نامه‌ها و رسالات تحصیلات تکمیلی و دوره‌های پسادکتری در حوزه‌های باستان‌شناسی، باستان‌سنجی، مرمت و معماری مرتبط با ربع رشیدی در دانشگاه‌های هنر اسلامی تبریز، هنر اصفهان، بامبرگ و ازمیر به اتمام رسیده است و یا در حال انجام هستند.
دانشگاه آلمانی بامبرگ به پروژه کاوش ربع رشیدی ملحق و درخواست‌هایی نیز از طرف چند دانشگاه ایتالیایی برای مشارکت در این پروژه بین‌المللی دریافت شده است.
آجورلو یادآور شد: کاوش‌های باستان‌شناختی و مطالعات حفاظتی و مرمتی در فاصله سال های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ با مشارکت میدانی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و دانشگاه بامبرگ و مؤسسه باستان‌شناسی آلمان انجام و متأسفانه به علت پاندمی کرونا متوقف شد.
وی ابراز امیدواری کرد با تامین بودجه از طرف مسئولان استانی از امسال کاوش های باستانی در محوطه ربع رشیدی احیا و از سرگرفته شود.
آجورلو گفت: البته در این مدت پروژه‌های مطالعاتی نظیر تهیه نقشه لیزر اسکن سه بعدی برج بزرگ جنوبی با اهداف مرمتی و تهیه نقشه ژئوفیزیکی تحت‌الارضی کاوشگاه ربع رشیدی با اهداف باستان‌شناختی توسط دانشگاه شهید بهشتی و موسسه باستان‌شناسی آلمان انجام شده و به اتمام رسیده است و در ترکیب واحدهای پژوهشی هیات بین المللی ربع رشیدی در حال حاضر دو پروفسور، پنج دانشیار، دو استادیار، یک پژوهشگر پسا دکتری، یک دکتر مهندسی و یک دانشجوی دکتری حضور فعال دارند.
وی با بیان اینکه تاسیس پایگاه پژوهشی ملی مجموعه میراث فرهنگی ربع رشیدی از دیگر اقدامات راهبردی میراث فرهنگی استان است که از سال ۱۳۹۸ شروع به فعالیت کرده است، گفت: تأسیس پایگاه ربع رشیدی اجازه می‌دهد که در صورت تامین مستمر بودجه و اعتبارات لازم فعالیت‌های پژوهشی و حفاظتی و مرمتی کاوشگاه ربع رشیدی در طی ۱۲ ماه از سال بدون وقفه در جریان باشد و از جمله احداث موزه تخصصی و کتابخانه تخصصی نیز برای این مجموعه پیش‌بینی شده است.
به گفته وی تشکیل پرونده ثبتی برای ثبت ربع رشیدی در فهرست میراث جهانی یونسکو از اهداف و برنامه‌های پایگاه است و پارسال پرونده آن برای ثبت در فهرست میراث فرهنگی جهان اسلام (آیسسکو) ارسال شده است.
مدیر پروژه بین المللی ربع رشیدی گفت: تشکیل پرونده ثبتی برای ثبت ربع رشیدی در فهرست میراث جهانی یونسکو از اهداف و برنامه‌های پایگاه است و پارسال پرونده آن برای ثبت در فهرست میراث فرهنگی جهان اسلام (آیسسکو) ارسال شده است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در همین راستا ثبت وقفنامه ربع رشیدی که به قلم شخص خواجه رشیدالدین نگاشته شده است و ثبت جامع التواریخ رشیدی نسخه کاخ موزه گلستان در فهرست میراث معنوی و حافظه جهانی یونسکو در سال‌های گذشته از دیگر اقداماتی است که با همکاری و پیگیری معاونت میراث فرهنگی آذربایجان شرقی تحقق یافته است .
وی به پروتکل بین‌المللی ربع رشیدی اشاره کرد و گفت: این پروتکل بستر و زمینه بین المللی کاوش و پژوهش در ربع رشیدی را فراهم کرده است.
تعیین حریم محوطه ربع رشیدی نیازمند بازنگری است
در همین زمینه مسئول باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، کشف و مشاهده محل تقسیم آب در محوطه ربع رشیدی را یکی از مهمترین اکتشافات اخیر در این بنا و محوطه تاریخی جهان برشمرد و گفت: در فصل چهارم کاوش های باستان شناسی وجود سامانه هیدرولیک تاسیسات آبی این شهرک بی مانند نمایان و قطعی شده است.
محمد رحمت پور توقف فعالیت سه ساله کارگاه های کاوشگری ربع رشیدی به دلیل شیوع کرونا و اعزام نشدن کارشناسان آلمانی را یکی از دلایل اصلی تداوم نداشتن تحقیقات علمی برای سیستم های آبرسانی مجموعه دانست و اعلام کرد: بر اساس تصمیمات اخیر و توافق با طرف های خارجی، قرار است فعالیت کارگاه ها از تیر ماه امسال از سر گرفته شود.
وی مجموع عرصه کنونی محوطه تاریخی ربع رشیدی را ۱۳ هکتار اعلام و اضافه کرد: حریم این مجموعه نیز در دهه ۱۳۷۰ توسط عده ای از کارشناسان میراث فرهنگی تهیه شد که با توجه به ساخت و سازهای پیرامون مجموعه، در این زمینه نیازمند تجدید نظر هستیم.
رحمت پور یکی از چالش های اصلی درباره مجموعه محوطه ربع رشیدی تبریز را مربوط به تملک اراضی و خانه های اطراف بیان کرد که متاسفانه بین سال های ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰ به طور فزاینده ای ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم و عرصه این مکان تاریخی صورت گرفته است.
رحمت پور یکی از چالش های اصلی درباره مجموعه محوطه ربع رشیدی تبریز را مربوط به تملک اراضی و خانه های اطراف بیان کرد که متاسفانه بین سال های ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰ به طور فزاینده ای ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم و عرصه این مکان تاریخی صورت گرفته است.
وی هزینه های مربوط به تملک اراضی فوق را بسیار هنگفت دانست و اظهار کرد: با توجه به کمبود شدید اعتبارات دولتی امکان تملک این اراضی در زمان اندک وجود ندارد، هرچند طی سال های اخیر اقدمات بسیار مهمی در این زمینه به انجام رسیده است.
رحمت پور یادآور شد: در سال ۲۰۱۸ اعتباری معادل ۱۸ میلیارد تومان برای تملک خانه های اطراف ربع رشیدی تخصیص داده شد که بسیاری از اراضی با این مبلغ خریداری و به محوطه ربع رشیدی اضافه شد.
رحمت پور مهمترین مانع پیرامون محوطه ربع رشیدی در خیابان عباسی را مربوط به وجود پمپ بنزین اعلام و اضافه کرد: متاسفانه این محل در دهه های گذشته با ندانم کاری مسئولان امر مجوز فعالیت گرفته و تهدیدی مهم برای حفاظت از محوطه تاریخی به شمار می رود، به گونه ای که در سال ۱۳۹۸ به دلیل سرریز شدن پساب مواد نفتی و بنزینی به محوطه، بر اثر جوشکاری آتش سوزی رخ داد و صدماتی به محوطه باستانی وارد شد.
به گفته وی هم اکنون تنها سه باب خانه مسکونی در حریم و عرصه محوطه ربع رشیدی باقی مانده است که تلاش می شود با همکاری شهرداری این مشکل نیز حل و فصل شود.
این مقام مسئول مهمترین مانع پیرامون محوطه ربع رشیدی در خیابان عباسی را مربوط به وجود پمپ بنزین اعلام و اضافه کرد: متاسفانه این محل در دهه های گذشته با ندانم کاری مسئولان امر مجوز فعالیت گرفته و تهدیدی مهم برای حفاظت از محوطه تاریخی به شمار می رود، به گونه ای که در سال ۱۳۹۸ به دلیل سرریز شدن پساب مواد نفتی و بنزینی به محوطه، بر اثر جوشکاری آتش سوزی رخ داد و صدماتی به محوطه باستانی وارد شد.
رحمت پور اقدامات حفاظتی و مرمتی ربع رشیدی طی سال های اخیر را وسیع خواند و ادامه داد: افزون بر خرید، تملک و آزادسازی ۱۳ هکتار از اراضی عرصه اصلی کاوشگاه ربع رشیدی که فی‌النفسه مانع از تخریب عمدی یا سهوی آن توسط عوامل انسانی می‌شود، تجدید حصارکشی و دیوار حفاظتی کاوشگاه در جبهه جنوبی نیز انجام شده است.
وی یادآور شد: آثار معماری مکشوف از پنج گمانه کاوش با روش تخمیر کاهگل سنتی که به تایید کارشناسان حفاظت و مرمت پایگاه رسیده و توسط کارشناسان مرمتی واحد کارآفرینی دانشگاه هنر اسلامی تبریز در دست اقدام است که کارشناسان این واحد از جمله کارشناسان فعال در مرمت و حفاظت میراث فرهنگی کشور در عتبات عالیات در شهرهای کاظمین، کربلا و نجف هستند.
ربع رشیدی اهمیت ملی و بین المللی دارد
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی با تاکید بر اهمیت ملی، جهانی و بین المللی بنا و محوطه ربع رشیدی تبریز، گفت: وجود این اثر فاخر تاریخی می تواند برای حوزه های علمی، باستان شناسی و گردشگری ایران و آذربایجان بسیار تاثیرگذار و تعیین کننده باشد.
احمد حمزه زاده با بیان اینکه میراث فرهنگی آذربایجان شرقی از سال ۱۳۹۲ مجموعه‌ای از اقدامات مؤثر را برای احیای پروژه ربع رشیدی در ابعاد بین‌المللی آغاز کرده است، افزود: این برنامه ها و اقدامات طی ۱۰ سال گذشته بدون وقفه تا امروز ادامه یافته است.
وی یکی از مهمترین اقدامات طی یک دهه اخیر در محوطه ربع رشیدی را تلاش برای کسب بودجه و اعتبار برای تملک و آزادسازی اراضی کاوشگاه ملی ربع رشیدی برشمرد و اظهار کرد: هرچند که ربع رشیدی از سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت و طرح تملیک و آزادسازی اراضی آن آغاز شد، اما متاسفانه در دهه ۱۳۶۰ وقفه‌ای در این روند ایجاد شد که منجر به گسترش ساخت و سازهای غیرمجاز و تجاوز و دست‌اندازی به عرصه و حریم این اثر ملی شد.
حمزه زاده ادامه داد: محوطه ربع رشیدی در دهه ۱۳۶۰ از این ساخت و سازهای غیرمجاز لطمات فراوانی دید، از جمله در جبهه‌های شرقی و جنوبی آن و دقیقا در محدوده عرصه اصلی اثر یک استادیوم بزرگ و یک ایستگاه گاز و یک پمپ بنزین احداث شد و ساختمان‌های شخصی و دولتی نیز ضوابط رعایت ارتفاع در محدوده حریم را به هیچ عنوان رعایت نکردند.
به گفته وی، با این حال میراث فرهنگی آذربایجان شرقی تا اول فرودین ۱۴۰۲ شمسی موفق به تامین بودجه برای تملیک دوباره و آزادسازی مجدد ۱۳ هکتار از اراضی عرصه اصلی کاوشگاه ربع رشیدی شده است.
حمزه زاده اهمیت گردشگری ربع رشیدی را مورد تاکید قرار داد و با اشاره به اینکه میراث فرهنگی آذربایجان شرقی از حدود پنج سال قبل نسبت به تهیه و نصب گذر چوبی ویژه گردشگران اقدام کرده است، گفت: با توجه به وضعیت فعالیت کارگاه حفاظت و مرمت ربع رشیدی، در حال حاضر محدودیت‌هایی برای تردد گردشگران وجود دارد، اما در طرح‌های توسعه گردشگری به شرط تامین بودجه و اعتبار کافی برای ادامه تملیک و آزادسازی عرصه اصلی و سپس حریم ربع رشیدی، در نظر است که پارک و بوستان برای استفاده گردشگران راه اندازی و ایجاد شود.
وی ایجاد پارکینگ ویژه خودروهای تورهای دست‌جمعی و تعدادی از تأسیسات رفاهی برای گردشگران را از دیگر برنامه های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در محوطه تاریخی ربع رشیدی بیان کرد.
حمزه زاده ادامه داد: نورپردازی و استفاده از عناصر و سازه‌های غیرنصبی و متحرک رفاهی و زیباسازی به نحوی که به آثار تاریخی تحت‌الارضی لطمه و صدمه نزند نیز در برنامه‌های طرح گردشگری قرار دارد، اما به هر حال باید شهروندان و مسئولان استانی توجه داشته باشند که ربع رشیدی با توجه به اهمیت، قدمت، ابعاد و وسعتی که دارد، یک پروژه چندین ساله است که نیازمند تامین مستمر و بدون وقفه بودجه و اعتبارات کافی است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی بازتاب بین‌المللی پروژه ربع رشیدی را مهم برشمرد و با بیان اینکه این پروژه و کاوشگاه و آثار مادی و معنوی آن در ابعاد بین‌المللی در عالم اسلام شهرت ویژه ای دارد، گفت: این مجموعه مورد رصد نهادها و مؤسسه های علمی خارج از کشور بوده و مورد استقبال قرار گرفته است.
وی افزود: در صورت عدم تامین بودجه و اعتبارات کافی برای استمرار کاوش‌ها و حفاظت و مرمت، چیزی برای بازدید گردشگران وجود نخواهد داشت و در این زمینه باید به تجارب موفق پایگاه‌های میراث فرهنگی پارسه و پاسارگاد در استان فارس اشاره شود که بر همین مبنا ماهیت گردشگری در ربع رشیدی از نوع گردشگری فرهنگی و تاریخی است که رابطه‌ای ماهوی با کاوش و مرمت دارد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی بازتاب بین‌المللی پروژه ربع رشیدی را مهم برشمرد و با بیان اینکه این پروژه و کاوشگاه و آثار مادی و معنوی آن در ابعاد بین‌المللی در عالم اسلام شهرت ویژه ای دارد، گفت: این مجموعه مورد رصد نهادها و مؤسسه های علمی خارج از کشور بوده و مورد استقبال قرار گرفته است.
حمزه زاده افزود: دستاوردهای پروژه تاکنون در سه همایش بین‌المللی سالانه پژوهشکده باستان‌شناسی کشور، یک پانل تخصصی در کنگره بین‌المللی باستان‌شناسی خاورمیانه در ایتالیا و ۲ پانل تخصصی باستان‌شناسی ایران در دانشگاه بوخوم آلمان و استانبول با مشارکت معاونت میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز و توسط طرف‌های آلمانی و کارشناسانی از ایتالیا و فرانسه و همچنین کنگره بین المللی بزرگداشت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در اسفند سال ۱۳۹۹ بازتاب یافته است.