معضل اعتیاد و به ویژه رسوخ آن در میان جوانان به این خاطر جزو آسیب‌زاترین‌ها به شمار می‌آید که تبعاتش فقط در محدوده امور اجتماعی نمی‌گنجد بلکه از اقتصاد خانوارها تا فرهنگ و ... را از پیامدهایش متاثر می‌کند.
طبق گفته «حمیدرضا صرامی» مدیرکل سابق دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با موادمخدر در خردادماه پارسال، چهار میلیون و ۴۰۰ هزار نفر مصرف‌کننده مستمر و غیرمستمر در کشور وجود دارد که با بُعد خانوار آنان، حدود ۱۵ میلیون نفر از جمعیت کشور به صورت روزمره دغدغه و نگرانی در عرصه موادمخدر دارند. همچنین «اسکندر مومنی» دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر با اشاره به اینکه میانگین سن اعتیاد در کشور ما ۲۴ سال است اظهار داشته در تقسیم‌بندی کلی مواد صنعتی و سنتی در ایران، ۷۵ تا ۸۰ درصد استفاده به صورت سنتی و ۲۰ تا ۲۵ درصد به صورت صنعتی است که در این میان، مصرف تریاک رتبه اول را دارد. دامنه تاثیر مصرف مواد مخدر به قدری گسترده و عمیق است که نه تنها خود فرد مصرف کننده، بلکه تمام شبکه‌های اجتماعی از خانواده تا دوستان تا محیط‌هـای تـحصیلی و شغلی را در برمی‌گیرد.
اهمیت واکاوی ابعاد این آسیب بسیاری از پژوهشگران را بر آن داشته تا جدیدترین تحولات و پدیده‌ها را در حوزه اعتیاد مورد بررسی قرار دهند. البته ریشه‌یابی مساله اعتیاد هم محوری بوده که در بررسی‌های پژوهشی مغفول نمانده است از جمله مقاله‌ای با عنوان «مواد مخدر (از گذشته تاکنون با تاکید بر داروهای توهم زا)» که «علی نیکبخت» و «اکرم صادقی» به انجام رسانده‌اند. [۱] در این پژوهـش، نویسندگان ضمن بررسی تاریخچه مصرف مواد مخدر و تبدیل شدن آن به مساله‌ای جهانی، به معرفی و دلایل رواج مواد اعتیادآور جدید مانند کُندکننده‌ها، محرک‌ها و توهم‌زاها پرداخته‌اند. در ادامه بخش‌هایی از این مقاله را می‌خوانید؛
به نظر عده‌ای، تریاک از طریق عرب‌ها به ایران وارد شده است. برخی محققان مدعی‌اند کـه در حـمله مغول به ایران، سربازان مغولی افیون را وارد ایران کردند و عده‌ای نیز ورود تریاک به ایران را تحفه نادرشاه پس از لشکرکشی به هند و مراجعت به ایران می‌دانند
تریاک چه زمانی به زندگی ایرانیان وارد و چرا رایج شد؟
درباره ورود تریاک به ایران دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. به نظر عده‌ای تریاک از طریق عرب‌ها به ایران وارد شده است. برخی محققان مدعی‌اند کـه در حـمله مغول به ایران، سربازان مغولی افیون را وارد ایران کردند و عده‌ای نیز ورود تریاک به ایران را تحفه نادرشاه پس از لشکرکشی به هند و مراجعت به ایران می‌دانند.
بر اساس منابع موجود، در زمانِ غزنویان و نزدِ بیشتر سلاطین و درباریان و توانگران مصرف و خوردن تـریاک مـتداول بوده است اما رواج تریاک‌کشی در ایران از سده شانزدهم میلادی شروع شده و درباریان اغلب به این ماده معتاد بودند. در این زمان، مردم ایران معتقد بودند تریاک مایه قوت، جرأت و جسارت می‌شود. در زمان شاه تهماسب اول خـوردن تـریاک بـه حدی میان شاهزادگان و سران دولت رواج داشـت کـه هـمیشه مقدار زیادی تریاک در انبارهای شاهی نگهداری می‌شد. با این حال، در ایران تریاک‌کشی به صورت جدید از زمان قاجاریه با فعالیت استعمارگران شکل گرفت و در واقع شکل سیاسی مواد مـخدر از این زمـان آغـاز شد.
کشت خشخاش در ایران از زمان امیرکبیر در مرحله آزمایش بوده و بنا به نوشته روزنامه وقایع اتفاقیه زراعت خشخاش در اطراف تهران به عنوان آزمایش انجام می‌شده است. شاید نخستین عـاملی گسترش و رواج مواد مخدر در ایران به دلیل جنبه درمانی آن بوده باشد چرا که در این دوره بهداشت و درمان وضعیت مطلوبی نداشت. از طرف دیگر چون انگلیسی‌ها تریاک ایران را خوب می‌خریدند، کشاورزان دست از زراعت گندم کـشیدند و قـسمت زیادی از اراضی گندم را به کشت خشخاش تخصیص دادند، به طوری که تریاک بـه صـورت یکـی از مهم‌ترین اجناس صادراتی ایران در آمد.
ردپای ۳۰ساله مصرف هروئین در ایران
همچنان که اشاره شد، تریاک اصلی‌ترین مخدر مصرفی در کشور ما بوده است اما در کنار این ماده، مواد اعتیادزای دیگری هم رواج یافته است.
اسـتعمال هـروئین در ایران مانند کشورهای اروپایی و آمریکا سابقه طولانی ندارد و گرچه پس از جنگ جهانی دوم این سم در جهان پخش و شناسانده شد اما در ایران بـیش از ۳۰ سال است که هروئین قدم به قدم در اجتماع ما پیش رفته است. بـرخی مـعتقدند بـه علت عدم دسترسی به تریاک مورد نیاز، عده‌ای به هروئین روی آوردند. به بیانی دیگر، در نتیجه منبع کشت خـشخاش و فـروش تـریاک بود که معتادان به علت عدم دسترسی به تریاک مورد نیاز خـود بـه هروئین روی آوردند. اما به نظر گروهی از کارشناسان، معتاد به هروئین الزاما سابقه اعتیاد به تریاک را ندارد و هروئین در طبقه جـوان و مـرفه نفوذ کرد در حالی که معتادان به تریاک را بیشتر افراد میانسال و سالخورده تشکیل مـی‌دهد. از طرف دیگر در کشورهایی که سابقه کشت خشخاش و مصرف تـریاک نـدارند آمـار معتادان به هروئین زیاد و چشمگیر است.
اعتیاد از چه زمانی مساله‌ای جهانی شد؟
در ایران بـیش از ۳۰ سال است که هروئین قدم به قدم در اجتماع ما پیش رفته است
اعتیاد به مواد مخدر در شکل جدیدِ آن تقریباً پدیده نوظهوری است که عمر آن شاید بیش از ١٥٠ سال نیست. البته مصرف ماده مخدر و حتی خوگری و نیز استعمال تفننی آن، همچنان که بیان شد، تـاریخی طـولانی دارد. در نقاشی‌هایی که روی سنگ حک شده طرح‌هـایی از گـل بـوته شقایق و خشخاش دیده شده است.
قدیمی‌ترین این آثار مربوط به چهار هزار سال پیش در نواحی روم و مصر باستان بوده اسـت. خـود واژه افیون نیز دارای ریشه یونانی است، بقراط از شیره خشخاش به عنوان داروی خواب آور، مسکن درد سخن گفته اسـت. افـلاطون درجهت استفاده‌های طبی از مواد و به منظور کاهش از درد بیماران خود مطالعاتی داشـته اسـت و خـود خواص شیره و گرد خشخاش را آزمایش کرده و برای مداوای بیماران مورد استفاده قرار می‌داده است. از دانشمندان ایرانی زکریای رازی و ابـوعلی سـینا به خـواص دارویی تـریاک تـوجه داشته‌اند. با پیشرفت علم طـب و شـیمی انواع داروهای مخدر زیادتر و مصرف طبی به سوی مصرفی که امـروزه اعـتیادش می‌خوانیم کشیده شد. معرفی تـریاک به انگلستان که بـا تـجارت چینی به وجود آمد موجب سـوء اسـتفاده‌های وسیع از آن در قرن ١٩ شد.
بنابراین از قرن ١٩ به بعد است که تریاک و به طور کلی مخدرها به سبب تأثیر فراوان بر جنبه‌های متفاوت زندگی اجتماعی انسان‌ها، توجه بسیاری را به خود جلب کرد. تحقیقات تاریخی و مردم‌شناختی نـشان داده اسـت کـه استفاده از مواد مخدر در گذشته صـرفاً بـه بـزرگسالان محدود بود و نوجوانان و جوانان به آن روی نمی‌آوردند. اما بعدها هنگامی که مرفین، هروئین، کوکائین به بـازار آمـد، مواردی از اعتیاد جوانان نیز مشاهده شد.
در دهه ١٩٦٠ تعداد معتادان به این پدیده آنقدر اندک بود که توجه اجتماعی را در مقیاس وسیع بـه خـود جـلب نمی‌کرد اما در اوایل دهه ١٩٧٠ استفاده از مواد مخدر ناگهان در میان جوانان و نـوجوانان شایع شد و به صورت مسأله‌ای جهانی و ابعاد همه‌گیر آن به صورت یک موج از قاره‌ای به قاره دیگر گستــرش یافـت.
گرفتارانِ «عصر دارو»
«عصر دارو» به عنوان یک دوره زمانی تـاریخی اجـتماعی تعریف می‌شود که طی آن مخدری جدید یا یک سبک جدید مانند مصرف هرویین یا کـراک کـه سبکی جدید از کوکایین است، معرفی و از سوی تـعدادی قابل‌توجهی از مـردم پذیرفته سپس مصرف در جمعیت عمومی رسـمی مـی‌شود. در این دوره، دارو به انواع مواد مخدر یا محرک اطلاق می‌شود که مورد استعمال قرار می‌گیرد.
در اوایل دهه ١٩٧٠ میلادی استفاده از مواد مخدر ناگهان در میان جوانان و نـوجوانان شایع شد و به صورت مساله‌ای جهانی و ابعاد همه‌گیر آن به صورت یک موج از قاره‌ای به قاره دیگر گستـرش یافـت
هر عصر دارو چهار مرحله اصلی دارد؛ مرحله اول «نهفتگی» است که طی آن بعضی از افراد به عـنوان پیشـگام، شروع به مصرف می‌کنند، بـه بـدعت‌گذاری پرداخـته و الگـوهای نـسبتاً استاندارد مصرف یا فروش دارو را گسترش می‌دهند.
مـرحله دوم را «بسط» می‌گویند و این مرحله زمانی اتفاق می‌افتد که پیشگامان مصرف دارو تعداد زیادی از مصرف‌کنندگان را با آن دارو آشنا مـی‌کنند؛ افرادی که معمولا تجربه مـصرف سایر مواد ممنوعه را دارند و تـعداد زیادی از آنها مصرف‌کنندگانِ منظم مـی‌شوند.
مرحله سوم «مـرحله فلات» است. این مرحله زمانی اتفاق می‌افتد که اغلب گرفتاران، در معرض خطر زیاد برای تبدیل شـدن بـه مصرف‌کنندگان عادی هستند و فـرصت آن را نـیز دارنـد اما هنوز مـصرف‌کـننده منظم نشده‌اند، از طـرف دیگـر جریان آشنا شدن مصرف کنندگان جدید (معمولاً افراد زیر ٢٠ سال) همچنان ادامه دارد.
مرحله چهارم مرحله «کاهش» و مـربوط بـه زمانی است که تعداد کمتری از مـبتدیان در مـعرض بالای خـطر آشـنایی بـا مصرف دارو هستند یا مصرف‌کـنندگان منظم، میزان مصرفشان را کاهش می‌دهند. بنابراین و روی‌هم رفته تقاضا کاهش می‌یابد و سودهای اقتصادی ناشی از فـروش دارو مـحدود می‌شود. با این وجود بسیاری از افرادی کـه در طـول مـرحله اول و دوم بـا آن دارو آشـنا شده‌اند، آن چـنان مـنظم و پایدار به مصرف آن ماده می‌پردازند که مصرف آنان در طول زندگی عود می‌کند.
مشخصه‌های مواد اعتیادآور در ایران و پیامدهای آن
اگرچه تعداد مواد اعتیادآور بسیار زیاد هستند و هر یک از این مواد آثار و عـوارض خـاصی روی جسم و روان فرد مصرف کننده بر جای می‌گذارند، اما به طورکلی تمامی این مواد به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند: ١- کُندکننده‌ها ٢- محرک‌ها ٣- توهم‌زاها.
۱- کُـندکننده‌ها: موادی هستند که گیرنده‌های درد اعصاب بدن را از کار می‌اندازند، و دردهای روانی را هم سد مـی‌کنند و در نـتیجه مـصرف‌کننده از نظر عاطفی و عملکرد زندگی فردی سست، آرام و کند می‌شود. این افـراد احساس دلهره و نگرانی کمتری را در زندگی تجربه می‌کنند. مصرف این مواد منجر به وابستگی روانی و جسمی، یعنی اشتیاق برای مـصرف شـده، تـرک آنها باعث فشارهای روانی و جسمی می‌شود. مشتقات تریاک (هرویین، مورفین، کـدئین) و آرام بـخش‌هایی مانند تریاک از قبیل متادون اغلب در دسته نارکوتیک‌ها قرار می‌گیرند. از جمله شایع‌ترین موارد مـصرف کـندکـننده در ایران می‌توان به تریاک، سوخته تریاک، شیره تریاک، هرویین، کراک (هرویین فشرده)، تمجیزک/ نورجیزک، داروهـای آرام بـخش - خـواب آور و الکل اشاره کرد.
اگرچه تعداد مواد اعتیادآور بسیار زیاد هستند و هر یک از این مواد آثار و عـوارض خـاصی روی جسم و روان فرد مصرف‌کننده بر جای می‌گذارند، اما به طورکلی تمامی این مواد به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند: ١- کُندکننده‌ها ٢- محرک‌ها ٣- توهم‌زاها
۲- محرک‌ها: مـواد محرک که موجب وابـستگی شـدید می‌شوند عبارت از: کوکایین، آمفتامین، متلی ندی اکسی آمفتامین، فن فرازین، فن دی فرازین، دی اتیل بروپیون، متیل فنیدیت (ریتالین) و متامفتامین. از مواد محرک با وابستگی کم نیز می‌توان از کافیین، نیکوتین، فنی لپروپانولامین، افدرین، سـودوافدرین، تئوفیلین، فن فلورامین، استریکنین نام برد. این مواد به شکل پودر سفید مایل به قهوه ای روشن بوده و به صورت قرص و کپسول در رنگ‌ها و اندازه‌های مختلف وجود دارد و حتی به صورت مـحلول (قـابل تزریق) نیز وجود دارد. از شایع‌ترین مواد محرک در ایران می‌توان شیشه، اکستازی، قرص ریتالین (متیل فنیدیت» را نام برد.
۳- توهم‌زاها: موادی که حالت آگاهی و ادراکی فـرد را تـغییر می‌دهد. فرد مصرف‌کننده چیزهایی را که وجود ندارد، می‌بیند و می‌شنود و حالت‌هایی از دیوانگی را تجربه می‌کند. مواد توهم‌زا هـم بـه شـکل مصنوعی و هم طبیعی وجود دارند. آنها دستگاه عصبی مرکزی را به گونه‌های تحریک مـی‌کنند کـه عـملاً توانایی تعدیل در دروندادهای حسی را از دست بدهد. تـوهم‌هـای احساسی که به وسیلۀ داروی توهم زا به وجود می‌آیند، اغلب با تغییرات خلقی که مـعمولاً نـشاط آور، امـا بعضی اوقات شدیداً آرام بخش بوده و باعث بیماری‌های شدید نیز می‌شود. آسیب جدی قدرت قضاوت مـی‌تواند بـه تصمیم‌گیری‌های ضعیف و اتفاقات جدی منجر شود.
سوای این که مواد مخدر و گرفتاری در مصرف آن در طول زمان چه آثاری را در زندگی فردی و اجتماعی یک معتاد یا حتی مصرف‌کننده تفننی بر جای می‌گذارد از اولیه‌ترین پیامدهای تصمیم به مصرف مواد مخدر می‌توان به موارد لیست بلندبالایی اشاره کرد نظیر آلودگی و آسیب‌پذیر کردنِ دندان‌ها، ملتهب ساختن مخاط دهان، نقصان ترشحات غدد بزاقی، ضعف قوای جسمانی و کاهش شدید وزن بدن، عقیم کردن مردان و نازایی زنان، تخفیف تمایلات جنسی، اخلال در کار دستگاه عصبی در صورت تداوم مصرف، تنبلی کبد، ابتلا به یرقان و اثرات ناگوار بر دستگاه گوارش، ورم کلیه‌ها و اشکال در دفع ادرار توام با درد، ...
منبع
[۱] . مواد مخدر (از گذشته تاکنون با تاکید بر داروهای توهم زا)، علی نیکبخت، اکرم صادقی، تحقیقات جدید در علوم انسانی، شماره ۳۳، بهار ۱۴۰۰، صص۱۱۳-۱۳۰