صحبت از طبیعت و اقلیم ایران و به خصوص حیواناتی که ایران سرپناهشان در عالم گیتی است، بدون تردید در یک یا چند گزارش امکانپذیر نیست، اما معرفی برخی از گونه‌هایی که هم‌اکنون در ایران هستند اما کمتر بدان‌ها توجه شده است، جذابیت بیشتری برای علاقمندان به ایران و طبیعت آن دارد. در چند گزارش قبل معرفی حیواناتی که در عرصه طبیعت کشور حضور دارند بخش کوچکی از آن‌ها را معرفی کرد. اما باید گفت این تعداد تنها به حیواناتی اختصاص داشت که بر روی خشکی حضور داشتند. این در حالی است که در زیر آب‌های ایران هم دنیایی از موجودات حضور دارند که شناخت هریک می‌تواند دریچه‌های جذابی برای علاقه‌مندان به محیط‌زیست ایران بگشاید.
گزارش پیش‌رو به معرفی دو نوع ماهی می‌پردازد که یکی در شمال و دیگری در جنوب ایران حضور دارند که یادگار دوران ماقبل تاریخ هستند.
ماهی گورخری، زیبای کوچک
ماهی گورخری با نام علمی Aphaniu ginaonis از خانواده کپور ماهیان دندان‌دار است. طول بدن آن ۸.۲۶ تا ۹.۳۹ میلی‌متر و از اندازه انگشت یک دست انسان بالغ هم کوچکتر است. ماهی گورخری گنو را ماهی «دم پرچمی گنو» نیز می‌نامند. این ماهی گونه‌ای منحصر به فرد در دنیا است که منحصرا در چشمه آبگرم گنو واقع در۳۵ کیلومتری بندرعباس ، در دامنه شرقی کوه گنو زیست می‌کند. ویژگی متمایز این گونه، این است که دارای یک توانایی قابل توجه به زنده بودن در شرایط محیطی «حداکثر یا بی‌ثبات» هستند. دامنه بردباری این ماهی به دما و شوری آب بسیار بالاست و در دمای ۴۰ درجه سانتی‌گراد و حتی کمی بیشتر و در کناره‌های چشمه آبگرم که دمای آن کمتر است زندگی می‌کند. آلودگی مواد آلی و غیر آلی و نیز سطوح کم اکسیژن آب را هم تحمل می‌کند.
رنگ‌آمیزی در ماهیان نر و ماده متفاوت بوده و ماهیان نر از نظر رنگ‌آمیزی از ماهیان ماده روشن‌تر می‌باشند. پشت بدن ماهی‌نر سیاه و لکه‌دار است و نوارهایی بر روی طرفین بدن وجود دارد که بصورت متناوب سیاه و سفید، نارنجی و خاکستری مایل به سفید است. ماهیان نر دارای دو نوار نیز روی باله دمی با حاشیه شفاف باله می‌باشند. این نوارها معمولا عمودی هستند. ماهیان ماده هم فاقد این نوارها هستند. تغذیه در این نوع ماهی از جلبک‌ها و بی‌مهرگان آبزی و بخصوص لارو حشرات است. این ماهی‌های گورخری با دهان رو به بالای خود از نوزاد حشرات تغذیه می‌کنند که یکی از این حشرات، پشه آنوفل و ناقل بیماری مالاریا است و این ماهی با خوردن این پشه نقش مهمی در جلوگیری از گسترش مالاریا دارد.
ماهی گورخری بومی ایران بوده و به لحاظ ذخیره ژنی دارای ارزش زیادی است و جزو گونه‌های در معرض خطر انقراض endangered محسوب می‌شوداین جنس متعلق به خانواده کپوردندان‌ماهیان (Cyprinodontidae) از راسته کپوردندان‌ماهی‌سانان (Cyprinodontiformes) است. تنها جنس این خانواده هم به طور طبیعی در آب‌های ایران یافت میشود. حداقل هفت گونه و زیرگونه از آن در ایران وجود دارد. کپوردندان زاگرس که در سرچشمه‌های کارون در استان چهارمحال و بختیاری، کپوردندان اصفهان در رودخانه زاینده‌رود اصفهان، کپوردندان صوفی، در حوضه رود کر، کپوردندان فارس، در حوضه «دریاچه مهارلو» در استان فارس، کپوردندان گنو در چشمه آبگرم گنو در شمال بندرعباس، کپوردندان منتو یا اروند، در اروندرود و زیرگونه کپوردندان جنوب در کل حوضه‌های منتهی به خلیج فارس و دریای عمان پراکنش دارند.
این‌گونه بومی ایران بوده و به لحاظ ذخیره ژنی دارای ارزش زیادی است و جزو گونه‌های در معرض خطر انقراض endangered محسوب میشود.
ازون برون ماهی ارزشمند ایران
یکی از گونه‌های ماهیان خاویاری، «تاس‌ماهی‌ها یا استورژِن‌ها» است که به خاطر «تولید» خاویار ارزش اقتصادی بالایی دارد. «تیریج» نام اصلی این ماهی است که به اشتباه عموماً اوزون برون خوانده میشود(۱) این ماهی بومی دریای خزر بوده و دریای خزر از بزرگ‌ترین منابع ماهیان خاویاری از قبیل فیل‌ماهی - اوزون‌برون (درکون - چهارواش و سیترا به گویش گیلکی ستره) است. این ماهی در دریای سیاه هم زیست می‌کند، اما حدود ۹۰درصد خاویار از دریای خزر تامین میشود.
تیریج دارای بدنی کشیده و دراز است. دارای چشمانی گرد، پوزه باریک و کشیده و دارای سبیلک‌های کوتاه است. روی لب پایینی و سر ماهی نیز بریدگی به چشم می‌خورد. قسمت پهلو و پشت این نوع ماهی، به رنگ سیاه و قسمت شکم ماهی نیز رنگ روشن است. طول بدنش حداقل ۱۲۳ سانتیمتر و حداکثر به ۲۴۱ سانتیمتر می‌رسد. این ماهی دارای ۵ ردیف استخوان است و در پشت ماهی نیز ۹ تا ۱۶ استخوان وجود دارد. یکی دیگر از مشخصات ماهی اوزون‌برون وجود ۹ تا ۱۴ استخوان در ناحیه شکم است. روی بدن ماهی نیز ستاره‌های روشن دیده میشود.
اوزون‌برون یک ماهی مهاجر است و اغلب در رودخانه‌های گرم زندگی می‌کند. زیستگاه ماهی دارای بستر ماسه‌ای، شنی و رُسی است که می‌توانند به راحتی در آن حرکت کنند. این ماهی خانه خود را در ۵۰ تا ۳۰۰ متری عمق دریا می‌سازد. دمای آب هم باید بین ۴ تا ۲۷ درجه باشد. تیریج خزر از نرم‌تنان تغذیه می‌کند. غذای این ماهی بیشتر از ۴۰ سانتیمتر طول دارد. سگ‌ماهی و گاو ماهی غذای این ماهی است که گاهی طول آن‌ها به ۸۰ سانتیمتر می‌رسد.
تیریج خزر تا یک‌ونیم متر رشد می‌کند و در ۱۲ سالگی نیز به بلوغ می‌رسد که در این سن می‌تواند تخم‌ریزی کند. این ماهی هر سال دو بار برای تولید مثل آماده میشود. زمان تخم‌ریزی این ماهی در دو ماه پایانی فصل بهار است و در دمای بین ۱۲ تا ۱۴ درجه تخم‌ریزی می‌کند. در هر بار تخم‌ریزی، تیریج ایرانی می‌تواند بین ۱۵ تا ۳۳۳ هزار تخم تولید کند. تمامی فرایند تولید مثل این ماهی هم در رودخانه انجام میشود. از جمله رودخانه‌های ایران که محل زیست این نوع ماهی است می‌توان به رودخانه «بابل رود»، «سرخ‌رود»، «کورا»، «گرگان‌رود» و «تجن» اشاره کرد. تیریج دریایی در اوایل شهریور تا پاییز به آب‌های گرم می‌رود و در فصل بهار از فروردین تا خرداد نیز به مناطق سردسیر مهاجرت می‌کند.
ازون برون از بازماندگان ماهی‌های دوران ماقبل تاریخ و عصر دایناسورهاست که زمانی در بیشتر آب‌های کره زمین زیست داشت اما در دوران کنونی و به صورت طبیعی تنها در دریای خزر زندگی می‌کندازون برون بر خلاف سایر موجودات اندمیک ایران به دلیل ارزش اقتصادی بسیار بالا در خطر انقراض قرار گرفته و گرچه پرورش آن در محیط‌های دیگر هم مناسب بوده و موفقیت‌های خوبی هم داشته اما صید غیرقانونی آن در دریا و آلودگی آب‌های رودخانه‌ای و خزر از جمله دلایل اصلی خطر انقراض آن در محیط طبیعی است.
این ماهی از بازماندگان دوران ماقبل تاریخ و عصر دایناسورهاست که زمانی در بیشتر آب‌های کره زمین زیست داشت اما در دوران کنونی و به صورت طبیعی تنها در دریای خزر زندگی می‌کند. به غیر از دریای خزر، در دریای سیاه، یونان، دانمارک و حتی چین هم حضور دارد.
هرچند موجودات غیرعادی و عجیب در آب‌های کشور حضور دارند که نمونه «گاو دریایی و گِل خورک»، خلیج فارس و دریای عمان تنها بخش کوچکی از آن‌ها هستند، اما دو نوع ماهی فوق به دلیل ذخایر ژنتیکی و ارزش اقتصادی نیازمند معرفی بیشتری هستند.
دنیای آب سرشار از انواع موجودات شناخته و ناشناخته است و نمی‌توان گفت کل موجودات آن شناخته شده است. شاید هنوز هم در داخل کشور حوضه‌های آبی وجود داشته باشد که ماهیان ناشناخته‌ای را در خود جای داده باشد.
منابع:
خودزکو، آلکساندر، سرزمین گیلان. ترجمه سیروس سهامی. تهران: انتشارات پیام. [۱۳۵۰ خورشیدی]. ص۸۸.