پدیده اعتیاد با عوامل و زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی رابطه معناداری دارد؛ پدیده‌ای که ویرانگری‌های حاصل از آن زمینه‌ساز سقوط بسیاری از ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی و اخلاقی شده است و سلامت جامعه را به طور جدی به مخاطره می‌اندازد.
در یکی از آخرین اظهارنظرهای رسمی درباره مساله اعتیاد در ایران و بین جوانان، سردار «اسکندر مومنی» دبیرکل ستاد مبارزه با موادمخدر اوایل زمستان پارسال با اشاره به تعداد ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر مصرف‌کننده مستمر، اظهار داشت میانگین سن اعتیاد در کشور ما ۲۴ سال است. بنابراین با توجه به بالا بودن شیوع میزان اعتیاد در جامعه باید با کمک دانشگاه‌ها و سایر نهادهای فرهنگ‌ساز و خانواده‌ها، جوانان و نوجوانان را از اثرات مخرب آن آگاه کرد. با توجه به اهمیت موضوع و در این خصوص تاکنون پژوهش‌های بسیاری انجام شده و پژوهشگر ایرنا مهم‌ترین یافته‌های مقالات و پژوهش‌های مرتبط را مورد بررسی قرار داده است.
تحقیقی که چندی پیش مرکز بررسی مسائل روانی و اجتماعی در زندان‌های سطح شهر تهران انجام داد، مشخص ساخت که حداقل ۳۵ درصد جرایم به دلیل اعتیاد رخ داده است
در سال‌های اخیر سوءمصرف مواد مخدر در جهان روندی افزایشی داشته است به طوری‌که در حال حاضر همه کشورهای جهان، توسعه‌یافته و یا در حال توسعه، هزینه قابل توجهی را در نتیجه خسارت‌های ناشی از سوءمصرف مواد مخدر متحمل می‌شوند. دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در گزارش سال ۲۰۱۹، پیرامون وضعیت مواد مخدر در جهان اعلام کرد تخمین زده می‌شود که حدود ۲۷۱ میلیون نفر و یا ۵.۵ درصد از جمعیت بزرگسال جهان تا سال ۲۰۱۷ به صورت غیرقانونی حداقل یک بار مواد مخدر مصرف کرده‌اند. سوءمصرف مواد مخدر افراد جوان و مشکلات مرتبط با این رفتار، بخشی از تاریخ بشر برای مدت طولانی بوده است. همچنین تحقیقی که چندی پیش مرکز بررسی مسائل روانی و اجتماعی در زندان‌های سطح شهر تهران انجام داد، مشخص ساخت که حداقل ۳۵ درصد جرایم به دلیل اعتیاد رخ داده است. [۱]
خانواده و اعتیاد
در حوزه اعتیاد، مطالعه‌ای با روش علمی به این نتیجه دست یافته که با افزایش سطح تحصیلات پدر، گرایش فرد نسبت به مصرف مواد مخدر کاهش پیدا کرده است و به عبارتی بسیاری از افراد معتاد از خانواده‌هایی بوده‌اند که پدر آنان از تحصیلات عالی برخوردار نبوده است. هرچه والدین و به خصوص پدران آگاهی بیشتری نسبت به مواد مخدر و اعتیاد و تبعات آن، داشته باشند، بهتر می‌توانند فرزندان خود را تربیت کرده و از گرایش به راه‌های انحرافی منع کنند. [۲]
پژوهشگری دیگر در مقاله خود این موضوع را تایید می‌کند و می‌نویسد: خانواده تاثیر عمیقی در کودک می‌گذارد و شخصیت او را پی‌ریزی می‌کند. اگر محیط خانواده سالم باشد کودک دارای اعتماد به نفس، مهر و محبت و احساس مسئولیت می‌شود. همچنین مشخص شد که اگر فرزند مورد توجه خانواده واقع نشود و یا از خانواده طرد شود و یا برعکس اگر بیش از حد مورد توجه و حمایت واقع شود آماده کجروی، ناسازگاری و تجاوز به حقوق دیگران خواهد شد. [۳] بنابراین میان سطح تحصیلات والدین، میزان درآمد، میزان انزواطلبی، میزان ناکامی در زندگی و میزان امید به آینده و اعتیاد رابطه معنی‌دار وجود دارد.
میان سطح تحصیلات والدین، میزان درآمد، انزواطلبی، میزان ناکامی در زندگی و نیز امید به آینده با اعتیاد روابطی معنی‌دار وجود دارد
زمینه‌های اعتیاد در محل سکونت و مهاجرت
محل سکونت و مهاجرت از دیگر مواردی است که در گرایش جوانان به مواد مخدر تاثیر دارد. نتایج مقاله‌ای با عنوان «بررسی عوامل محیطی موثر بر اعتیاد به مواد مخدر صنعتی» نشان می‌دهد که میان محل سکونت و مهاجرت و اعتیاد به مواد مخدر صنعتی رابطه وجود دارد یعنی افراد هرچقدر در محلات جرم‌خیز و نابسامان زندگی کنند یا از محلات سالم و قانون مدار به محلات آلوده مهاجرت کنند، بر انحراف و بزه‌کاری شخص تأثیر خواهد گذاشت هرچند که ممکن است بعضی از افراد، با وجود سکونت در چنین محیطی مرتکب هیچ گونه عمل مجرمانه نشوند اما اعتقاد بر این است که محیط زندگی بر رفتار تأثیرگذار است. [۴]
علاوه بر این زندگی در مناطق محروم، فقر شدید، خانه‌های مخروبه، خانواده‌های از هم پاشیده و سایر نابسامانی‌ها باعث انحرافات رفتاری می‌شود و هم چنین اعتیاد اثرات سؤ زیادی بر سطح خانوادگی افراد بر جای می‌گذارد. [۵]
اعتیاد و ۸۰ درصد بیکاری
براساس تحقیقات انجام شده تقریباً ۸۰ درصد معتادان یا بیکار هستند و یا مشاغل خود را به‌واسطه اعتیاد از دست داده‌اند. همچنین سهولت ساخت و دسترسی آسان یکی از علل گرایش به مواد مخدر به ویژه مواد مخدر صنعتی است. [۶]
همچنین میان آنومی و اعتیاد به مواد مخدر صنعتی رابطه وجود دارد. زمانی که جامعه دچار هنجارگسیختگی است و افراد جامعه دچار یأس و ناامیدی هستند و نسبت به ساختارهای جامعه بدگمان شده و احساس می‌کنند که جامعه امکانات و حقوق آنها را برای رسیدن به اهداف مورد قبول جامعه، از آنها دریغ می‌کند این امر موجب می‌شود که آنها به دنبال راه‌های نامشروع و غیرقانونی باشند. در واقع افرادی که به سمت اعتیاد می‌روند، معمولاً خود را از صحنۀ جامعه کنار کشیده و روش انزوا را در پیش می‌گیرند بنابراین می‌توان چنین نتیجه گرفت که نقش همه عوامل مربوط به آنومی؛ از قبیل عدم دسترسی به امکانات ورزشی و رفاهی سالم، ناامیدی از وجود حس مسئولیت و رسیدگی به مشکلات توسط مسئولان، داشتن دیدگاهی مادی به زندگی و بی‌اهمیت پنداشتن معنویات، رونق گرایش به پوچی در زندگی و ... در بروز اعتیاد، قابل تأمل است. [۷]
تقریباً ۸۰ درصد معتادان یا بیکارند و یا مشاغل خود را به‌واسطه اعتیاد از دست داده‌اند
پیوستگی افراد هیجان‌خواه با مصرف مواد مخدر
پژوهشی با عنوان «نقش هیجان‌خواهی و سرسختی روانشناختی در پیشبینی اعتیاد به مواد مخدر در نوجوانان» می‌گوید که بین هیجان‌خواهی با اعتیاد به مواد مخدر رابطه مثبت و معنی‌داری وجود دارد. یعنی با افزایش هیجان‌خواهی بالا، میزان مصرف مواد نیز افزایش می‌یابد. در واقع با توجه به تنوع طلبی، تجربه‌جویی و مخاطره‌جویی افراد هیجان‌خواه، در صورتی که شرایط مناسب جهت تجربه هیجان و تخلیه انرژی این افراد فراهم نباشد، آمادگی تجربه مواد و داروهای روان گردان در آنها افزایش می‌یابد. به خصوص در شهرهای محروم که امکان گذراندن اوقاغت فراعت به خوبی فراهم نیست. افراد هیجان‌خواه بیشتر در معرض استفاده از روش‌های غیر منطقی کسب هیجان از جمله مصرف مواد مخدر هستند.
یافته دیگر این پژوهش نشان می‌دهد که میان سرسختی روانشناختی با اعتیاد به مواد مخدر رابطه منفی و معناداری وجود دارد، یعنی با افزایش سرسختی میزان اعتیاد کاهش می‌یابد. با توجه به متغیرهای کنترل، تعهد و مبارزه‌جویی متغیر سرسختی روانشناختی می‌توان پیشبینی کرد افرادی که واجد این ویژگی‌ها هستند در مقابل فشارهای شغلی، خانوادگی و اجتماعی که اغلب اجتناب‌ناپذیرند، تحمل بیشتری داشته و لزومی به استفاده از روش‌های غیر منطقی جهت کنترل هیجان‌های خود نداشته باشند. [۸]
ترک چگونه میسر می‌شود؟
یک تحقیق علمی عوامل سوق‌دهنده تاثیرگذار بر ترک مصرف موادمخدر در افراد مراجعه‌کننده به مراکز ترک اعتیاد را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که به ترتیب عوامل فردی، عوامل اطلاع رسانی و تبلیغاتی، عوامل مالی و اقتصادی، عوامل خانوادگی و عوامل فرهنگی در این موضوع تاثیرگذار بوده‌اند.
آموزش‌های کمپ‌های ترک اعتیاد، خواندن سرگذشت کسانی که ترک کردند و موفق شدند، تماشای فیلم و سریال‌های آموزنده، فضای مجازی، برنامه‌های رادیو و تلویزیون و کتاب، روزنامه‌ها و مجلات به ترتیب اهمیت عوامل سوق‌دهنده فرهنگی و اجتماعی تاثیرگذار بر ترک مصرف موادمخدر قرار دارند
۱- عوامل سوق‌دهنده فردی تاثیرگذار بر ترک مصرف موادمخدر به ترتیب اولویت عبارتند از فواید جسمانی و روانی ترک اعتیاد، افزایش اعتماد به نفس، انگیزه‌های درونی، امیدواری به داشتن یک زندگی موفق، ترس از شرایط فعلی و احساس آرامش و سرزندگی.
۲- عوامل سوق‌دهنده فرهنگی و اجتماعی تاثیرگذار بر ترک مصرف موادمخدر نیز به ترتیب اولویت عبارتند از داشتن زندگی زناشویی سالم، تربیت فرزندان سالم، حفظ ارتباطات خانوادگی، شغل، پول و خانه، حفظ خانواده، همسر، دوستان و همکاران، مفید بودن برای جامعه، معاشرت مسالمت آمیز با خانواده و دوستان، داشتن شغلی آبرومندانه و کسب رضایت اجتماعی.
۳- عوامل سوق‌دهنده خانوادگی تاثیرگذار بر ترک مصرف موادمخدر به صورت کمک‌های پدر، مادر، همسر و فامیل‌ها، ایجاد انگیزه و پیگیری مداوم خانواده، خوشحالی و شادی اعضاء خانواده، حمایتهای عاطفی، روحی و روانی، دلواپسی و دلسوزی خانواده و حمایتهای شغلی، مالی و اقتصادی است.
۴- عوامل سوق‌دهنده اطلاع‌رسانی و تبلیغاتی تاثیرگذار بر ترک مصرف موادمخدر به ترتیب اولویت عبارتند از آموزش‌های کمپ‌های ترک اعتیاد، خواندن سرگذشت کسانی که ترک کردند و موفق شدند، تماشای فیلم و سریال‌های آموزنده، فضای مجازی، برنامه‌های رادیو و تلویزیون و کتاب، روزنامه‌ها و مجلات.
۵- عوامل سوق‌دهنده مالی و اقتصادی تاثیرگذار بر ترک مصرف موادمخدر به صورت پس انداز کردن و برنامه ریزی مالی، داشتن اعتبار مالی در کسب و کار، تلاش برای کسب درآمد بیشتر، هزینه نکردن برای تهیه مواد، داشتن شغل آبرومندانه و کسب درآمد از راه‌های قانونی، است. [۹]
منابع
[۱] . مشفق‌خاکپور، زهرا و همکاران، «عوامل سوق دهنده به ترک مصرف مواد مخدر: دیدگاه مراجعه کنندگان به مراکز ترک اعتیاد»، ۱۴۰۰، فصلنامه پژوهش‌های کاربردی در مدیریت و علوم انسانی، سال دوم، شماره پنجم، ص۱۱۸.
[۲] . احدی، رضا و همکاران دیگر، «بررسی عوامل محیطی موثر بر اعتیاد به مواد مخدر صنعتی»، ۱۴۰۰، مجله پژوهش‌های حقوقی، دوره ۲۰، شماره ۴۵، صص ۱۶۹-۱۷۶
[۳] . معینی‌الدینی، جواد و دیگر همکاران، ۱۳۹۹، «بررسی عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی موثر بر پدیده اعتیاد به مواد مخدر صنعتی»، نشریه تحقیقات جدید در علوم انسانی، شماره ۲۷، صص ۱۶۱.
[۴] . احدی، ۱۴۰۰.
[۵] . معینی‌الدینی، ۱۳۹۹.
[۶] . احدی، پیشین
[۷] . همان
[۸] . ملکی، منیژه، ۱۴۰۱، «نقش هیجان‌خواهی و سرسختی روانشناختی در پیشبینی اعتیاد به مواد مخدر در نوجوانان»، مجله پیشرفت‌های نوین در روانشناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش، سال پنجم، شماره ۵۰، ص ۲۵۰
[۹] . مشفق‌خاکپور، ۱۴۰۰