ناآرامی‌های پاکستان از روز سه‌شنبه ۱۹ اردیبهشت با همرسانی ویدئوی عجیب بازداشت عمران‌خان نخست وزیر سابق پاکستان در احاطه ده‌ها پلیس، در رسانه‌های مختلف و شبکه‌های اجتماعی آغاز نشد، بلکه سرمنشا ناآرامی‌های اخیر، به فروردین سال گذشته (۱۴۰۱) بازمی‌گردد که پارلمان پاکستان به عمران‌خان نخست وزیر وقت این کشور و کابینه‌اش عدم رای اعتماد داد و موجب خلع او از قدرت سیاسی و از هم پاشیده شدن کابینه و دولتش شد. از آن پس، او همواره دولت کنونی و ارتش را مسوول توطئه علیه خود می‌داند.
او درخواست برگزاری انتخابات زودهنگام را کرده است، اما تا به امروز دولت ائتلافی زیربار آن نرفته است.
از نگاه برخی ناظران، اکنون دولت ائتلافی پاکستان، نهادهای امنیتی و همچنین ارتش، برای او پرونده‌های متعدد و جدیدی گشوده‌اند تا شخصیت‌های موثر حزب «تحریک انصاف» و خود عمران‌خان را بازداشت کنند و قدرت حزبش (تحریک انصاف) را کاهش دهند.
عمران‌خان حتی به دلیل پرونده‌های متعدد قضایی از جمله یک پرونده فساد مالی دستگیر شد و به مدت یک هفته بازداشت شد، اما ماجرا به همین جا ختم نیافت. سیاستمدار و ستاره سابق ورزش کریکت پاکستان طرفداران پرشمار و متعصبی دارد و هنوز از محبوبیت و نفوذ بالایی در میان آنها برخوردار است. به همین سبب بازداشت او موجی از خشم و اعتراض را در میان هوادارانش برانگیخت که در نهایت درگیری آنها با نیروهای پلیس، به مرگ ۱۰ نفر و جراحت صدها نفر انجامید.
طبق گزارش رسانه‌ها، پس از این رویداد بود که شمار زیادی از هواداران خشمگین او با حضور در خیابان‌ها، به برخی مراکز دولتی و نظامی در شهرهای مختلف این کشور حمله و منازل برخی از افسران ارتش را تخریب کردند.
در جریان این درگیری‌ها منابع آگاه در حزب تحریک انصاف پاکستان اعلام کردند که نیروهای امنیتی اسلام‌آباد، معترضان و هواداران عمران‌خان را با گلوله هدف قرار داده‌اند. این حوادث سبب شد تا دولت اعلام کند که برای برقراری نظم به ناچار از نیروهای ارتش استفاده می‌کند.
اما پنجشنبه شب ۲۱ اردیبهشت ماه، دیوان عالی پاکستان با انتشار حکمی دستگیری عمران خان را «بی‌اعتبار و غیرقانونی» توصیف کرد. بر اساس آنچه در این حکم آمده، بازداشت عمران‌خان که به ابتکار نهاد مبارزه با فساد صورت گرفته، موجبات نقض حقوق او برای دسترسی به عدالت را فراهم کرده است.
با این حال او تا روز جمعه، پیش از حضور مجدد در دادگاه اسلام‌آباد تحت بازداشت و محافظت از سوی پلیس قرار گرفت.
اینکه بحران سیاسی کنونی تا کجا پیش خواهد رفت و آیا آرامش در این کشور برقرار خواهد شد یا خیر؟ و تحولات سیاسی این کشور، پاکستان را به کدام سو خواهد برد؟ موضوعاتی است که گروه پژوهش‌های خبری ایرنا با «قدرت الله الیکائی» کارشناس ارشد شبه قاره و «فرزاد رمضانی بونش» پژوهشگر ارشد و تحلیلگر جنوب آسیا از کارشناسان و تحلیلگران شبه قاره و جنوب آسیا ، مورد بررسی قرار داده است. در ادامه مشروح این گفت‌وگوها را می‌خوانید:
دولت پاکستان زیربار انتخابات زودهنگام نرفت
«قدرت الله الیکائی» کارشناس ارشد شبه قاره، درباره ریشه‌های تحول و تنش سیاسی اخیر در پاکستان به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: این تنش‌ها از زمانی که عمران خان در فروردین ماه ۱۴۰۱ با رای عدم اعتماد مجلس، برکنار شد، به وجود آمد زیرا تا آن زمان دولت در اختیار حزب «تحریک انصاف» عمران‌خان بود. او قبلا می‌گفت که با توطئه آمریکا و کشورهای غربی این اتفاق افتاده است اما اکنون می‌گوید که با توطئه دولت کنونی، او را سرنگون کرده‌اند. به همین جهت از فروردین ۱۴۰۱، عمران‌خان این تنش را با دولت آقای «شهباز شریف» نخست وزیر کنونی پاکستان داشته و تقاضای انتخابات زودهنگام کرده است که مورد موافقت مجلس و دولت قرار گرفت.
کاری که کرد این بود که در دو ایالت «خیبرپختونخوا و پنجاب»، با توجه به اینکه اکثریت مجلس را در اختیار داشت، نماینده‌های مجلس این دو ایالت استعفا دادند و در نتیجه مجالس محلی منحل شد و دولت‌های محلی هم به دنبال انحلال مجلس منحل شدند. بنابراین عمران‌خان تقاضا داشت با توجه به اینکه دولت محلی منحل شده، دولت پاکستان انتخابات سراسری حداقل در دو ایالت پنجاب و خیبرپختونخوا برگزار کند اما دولت «شهباز شریف» زیربار این قضیه نرفت.
حتی با اینکه قوه قضائیه دستور داده بود که دولت برای بار دوم ۲۴ اردیبهشت ماه انتخابات را برگزار کند، دولت به بهانه اینکه شرایط از نظر امنیتی فراهم نیست و همچنین از نظر بودجه تنگنا وجود دارد و قرار است انتخابات جدید در مهرماه برگزار شود و اگر این انتخابات هم برگزار شود یک بودجه اضافی بر دولت تحمیل می‌شود، تاکنون زیربار انتخابات زودهنگام نرفته است.
عمران خان هم نسبت به این قضیه حساسیت نشان داده که چرا انتخابات برگزار نمی‌شود و لذا اردوکشی خیابانی راه انداخت و این تنش‌ها به وجود آمد که هر روز نیز بر شدت آن افزوده می‌شود. تا این که چند روز پیش طرفداران عمران خان به مراکز نظامی و خانه فرمانداران ارتش و مراکز دولتی حمله کردند و ماشین‌های پلیس را آتش زدند، ۱۰ نفر کشته و حدود ۳۰۰ نفر نیز مصدوم شدند که تقریباً در تاریخ پاکستان چنین درگیری و کشته دادن برای انتخابات بی‌سابقه بوده است.
این تنش چه تاثیری در ساختار سیاسی و حکومتی پاکستان و یا سیاست خارجی‌اش دارد؟
این مساله، بستگی به کنش‌های آینده عمران‌خان و شهباز شریف و قوه قضاییه یا همان دیوان عالی پاکستان و ارتش دارد. اینها اضلاع تاثیرگذار در آینده پاکستان هستند، قوه قضاییه یا همان دیوان عالی پاکستان از یک استقلال نسبتاً خوبی برخوردار بوده و در جریان این ناآرامی‌ها نیز تاکنون چندین بار دخالت کرده است و عمران‌خان نیز بیشتر شکایت‌های خود از جمله انتخابات زودهنگام را از طریق قوه قضاییه پیگیری می‌کند.
نباید فراموش کرد که همین قوه قضاییه پاکستان در دوره «پرویز مشرف» وقتی که وی قانون اساسی را تعلیق کرد، با او دچار تنش شدند و در نهایت مشرف مجبور شد با استعفا از ریاست جمهوری کناره‌گیری کند و حتی در ادامه آن همین قوه قضاییه به جرم خیانت بزرگ که همان تعلیق قانون اساسی بود پرونده تشکیل داد و حکم اعدام صادر کرد که در نهایت با پادرمیانی ارتش؛ پرویز مشرف از پاکستان خارج و در دبی مستقر شد و بهمن ماه سال گذشته نیز درگذشت.
به هر حال قوه قضاییه در پاکستان از جایگاه خاصی برخوردار است و اکنون یکی از اضلاع تاثیرگذار در این تنش، قوه قضاییه است. نهاد دیگر اثرگذار، ارتش است که هنوز وارد این مسائل نشده وقتی بتازگی حملاتی به فرماندهان و مراکز ارتش شد، ارتش اولتیماتوم داد، هرچند غیرمستقیم اما مشخص بود که مخاطبش طرفداران عمران‌خان است.
احتمال کودتای ارتش
عمران خان تا کجا می‌خواهد این تنش‌ها را پیش ببرد آیا می‌خواهد وارد فاز درگیری شود که اگر بخواهداین مسیر را ادامه دهد، به ضرر او خواهد بود و قطعاً انتخابات به تاخیر می‌افتد و این چیزی است که مورد پسند دولت شهباز شریف است اگر این تنش‌ها ادامه یابد به ضرر عمران خان است زیرا دولت کنونی، به بهانه نبود امنیت و بودجه به دنبال این است که انتخابات برگزار نشود و اگر انتخابات برگزار نشود دولت آقای شهباز شریف سرکار خواهد بود و لذا این قضایا که آیا عمران‌خان می‌خواهد این تنش‌ها را کنترل کند یا نه، اگر وارد فاز درگیری شود تاثیرات بسیار سویی خواهد داشت و چه بسا ممکن است ارتش مجدد کودتا کند و قدرت را به دست بگیرد.
- آیا عمران خان کوتاه می‌آید پیش بینی شما چیست؟
به نظر عمران خان کوتاه می‌آید زیرا می‌داند شرایط اکنون به نفع او نیست. همین چند روز پیش که پلیس او را بازداشت کرد و به زندان انداخت، قوه قضاییه دستور داد که او آزاد شود، این موضوع اکنون برگ برنده عمران‌خان است. اگر شرایط را کمی تلطیف کند در انتخاباتی که قرار است مهرماه برگزار شود به نفع او خواهد بود.
الیکایی: به نظر می‌رسد عمران خان کوتاه می‌آید، زیرا می‌داند شرایط اکنون به نفع او نیست. اگر شرایط را کمی تلطیف کند در انتخاباتی که قرار است مهرماه برگزار شود به نفع او خواهد بودفکر می‌کنم که اطرافیان عمران‌خان این هوشمندی را دارند که موضوع را به تنش نکشانند، مگر دست‌هایی پشت پرده باشد که بخواهند شرایط را متشنج کنند اما اکنون به نظر فضا به سمت آرامش پیش برود و انتخابات برگزار شود.
- چرا پاکستان هر از چندگاه شاهد تنش سیاسی در راس هرم سیاسی خود است؟
احزاب در پاکستان از قدرت بسیار بالایی برخوردارند. اگر اضلاع قدرت را در پاکستان درنظر بگیریم شامل حزب «مسلم لیگ» نواز شریف، «حزب مردم» بوتو و بتازگی هم حزب «تحریک انصاف» عمران خان، ضلع دیگر ارتش و نیز ضلع دیگر قوه قضاییه است.
هرگاه این اضلاع دچار تنش شوند، به طور مثال میان حزب مردم و حزب نواز شریف یا بین احزاب دیگر تنش به مرحله‌ای برسد که دیگر نتوانند یکدیگر را تحمل کنند و از راه دموکراسی پیش بروند، این تنش‌ها بروز می‌کند و به طور معمول منجر به دخالت ارتش یا سقوط دولت‌ها می‌شود که تاکنون در تاریخ این کشور به همین دلیل دوبار دولت «نواز شریف» و دو بار هم حکومت خانم «بی‌نظیر بوتو» سقوط کردند.
-چرا همواره تنش از پایین به راس حاکمیت می رسد؟
درگیری‌ها و تنش‌ها که میان احزاب به وجود می‌آید، چون در مجلس تاثیر گذارند معمولاً منجر به یک تنش در حاکمیت می‌شوند اما اکنون چندین سال است ارتش در پشت صحنه این قضایا را مدیریت می‌کند و از ورود مستقیم به صحنه قدرت و صحنه سیاسی خودداری می‌کند.اکنون هم همین نقش را بر عهده دارد چون ارتش به دنبال این است که اگر هم در میان احزاب، درگیری و تنش هست، این درگیری در سطح نازلی باشد و حاکمیت و کشور را دچار تهدید نکند و برای ارتش هم مشکلاتی ایجاد نکند.
اکنون به نظر می رسد این تنش‌ها حل خواهد شد و به جایی نخواهد رسید که ارتش بخواهد کودتا کند یا مسائل دیگری به وجود آید فضا به سمت آرامش می‌رود و انتخابات برگزار می‌شود اما این تنش با توجه به سیستم چینش قدرت در پاکستان که احزاب یکی از اضلاع مهم در به دست آوردن حکومت است، موضوعی طبیعی در این کشور است. اما اکنون به نظر می رسد این تنش‌ها حل خواهد شد و به جایی نخواهد رسید که ارتش بخواهد کودتا کند یا مسائل دیگری به وجود آید.
اگر ما به تاریخ بیش از ۷۰ ساله پاکستان نگاه کنیم، می بینیم تاکنون هیچ نخست وزیری نتوانسته دوره ۵ ساله خود را در پاکستان به اتمام برساند، تنها یکبار توانسته حکومت ۵ ساله داشته باشدو آن هم حزب مردم در زمان قبل از حکومت عمران خان که در اختیار «آصف علی زرداری» بود، است. احزاب هم اینگونه‌اند، آنها هم یک دوره را کامل به پایان نرسانده، به کنار رفتند، بنابراین این نوع تنش‌ها و رفت‌وآمد دولت‌ها و احزاب در پاکستان امری عادی به نظر می رسد.
پاکستان تنها در مرز با ایران احساس امنیت دارد
- این تنش‌ها چه تاثیری بر کشورهای منطقه می‌گذارد؟
در رابطه با ایران، هر دولتی که در پاکستان برسرکار آید، با توجه به همسایگی که با ایران دارد و تنها مرزی که احساس امنیت می‌کند مرز جمهوری اسلامی ایران است،بنابراین روابط خوبی را با ایران خواهند داشت. در رابطه با مرز افغانستان هر دولتی بیاید چون حکومت افغانستان در دست ارتش است، دولت‌ها چندان در مسائل افغانستان تاثیرگذار نیستند و ارتش مسائل را مدیریت و هدایت می‌کند بنابراین تغییر دولت‌ها چندان مواضع آنها را نسبت به افغانستان تغییر نمی‌دهد.
البته این مساله در رابطه با هند متفاوت است. اگر یک دولت به اصطلاح رادیکال روی کار آید، ممکن است در روابطش با هند به تشنج بیانجامد اما فعلاً دولت‌هایی که در پاکستان روی کار می‌آیند به طور معمول تمایلی ندارند که روابطشان با هند دچار تشنج شود زیرا مشکلات بسیاری در داخل دارند بنابراین اگر این مسائل منجر به مشکلات حاد در پاکستان شود روی کشورهای همسایه تاثیر خاصی نخواهد داشت.
فرزاد رمضانی بونش پژوهشگر ارشد و تحلیلگر جنوب آسیا نیز در این رابطه معتقد است: اگر نگاهی به تحولات بیش از یک سال گذشته پاکستان داشته باشیم و آنچه عمران‌خان آن را کودتا می‌دانست، عدم رای اعتماد در مجلس پاکستان، در عمل وی را از قدرت برکنار کرد و منجر به تشکیل یک دولت ائتلافی شد.
پس از این اتفاق حزب عمران‌خان با برگزاری اعتراض‌ها و تشکیل گروه‌های مختلف و همچنین اعتراض به شکایت نهادهای قانونی پاکستان، تلاش کرد از یک سو حقوق خود را باز پس بگیرد و همچنین بتواند با برگزاری زودتر انتخابات مانع از این شود حزب مردم یا حزب نواز شریف، جایگاه دولت ائتلافی خودشان را ادامه دهند و جایگاه حزب تحریک انصاف را از بین ببرند.
عمران خان در یک سال گذشته نتوانسته به اهداف خود برسد و همچنان اعتراض‌های سراسری این حزب در پاکستان ادامه داشته است و در این وضعیت، رمضانی‌بنش: دولت ائتلافی پاکستان، نهادهای امنیتی و همچنین ارتش با گشودن پرونده‌های جدید تلاش کردند شخصیت‌های موثر حزب «تحریک انصاف» و حتی خود عمران‌خان را بازداشت کنند یا قدرت حزب را به شدت کاهش دهند اما با تداوم مقاومت عمران‌خان، پاکستان شاهد تنش گسترده سیاسی در یک سال گذشته بوده استبازداشت اخیر عمران‌خان به دلیل آنچه که نهادهای دولتی و قضایی و پرونده‌های متعددی که علیه او مد نظر قرار می‌دهند اتفاق افتاد و می‌بینیم که در یکی دو سال گذشته روند شیب اختلافات سیاسی بین عمران‌خان و ارتش پاکستان بیشتر شده است و همین امر با توجه به نوع نگاه و تاثیرگذاری گسترده‌ای که ارتش پاکستان در تحولات سیاسی این کشور دارد، سبب شده وضعیت کنونی و بحران سیاسی پاکستان و بازداشت عمران‌خان وارد مرحله نوینی شود.
دولت ائتلافی پاکستان، نهادهای امنیتی و همچنین ارتش با گشودن پرونده‌های جدید تلاش کردند شخصیت‌های موثر حزب تحریک انصاف و حتی خود عمران‌خان را بازداشت کنند یا قدرت حزب را به شدت کاهش دهند اما با تداوم مقاومت عمران خان و همچنین تداوم سخنان و مواضع او، پاکستان شاهد تنش گسترده سیاسی در یک سال گذشته بوده است.
با توجه به این وضعیت هرچند که اکنون عمران‌خان با وثیقه آزاد شده اما کنش‌های چهار ضلع اصلی قدرت؛ حزب تحریک انصاف، ارتش، نهادهای قضایی و همچنین دولت ائتلافی بیانگر این است که وضعیت کنونی پاکستان به مرحله‌ای از ثبات نرسیده و در خود، بسترساز هرگونه تحول گسترده یا جزئی در این کشور می‌تواند شود.
- این تنش چه تاثیری در ساختار سیاسی و حکومتی پاکستان و یا سیاست خارجی این کشور دارد؟
مسلم است وضعیت سیاسی، امنیتی و اجتماعی پاکستان و نوع دولت‌های ائتلافی و در واقع دولت‌های مختلف، چه دولت نظامی و چه دولت سیاسی تاثیر مهمی در سیاست امنیت داخلی و همچنین سیاست خارجی به ویژه در منطقه و همچنین در ارتباط با افغانستان دارد.
گسترش تنش می‌تواند پاکستان را به بن‌بست برساند
در وضعیت کنونی باید این نکته را در نظر داشته باشیم که وضعیت اقتصادی پاکستان، بدهی خارجی و همچنین وضعیت تورم این کشور و آمارهای گوناگونی که وجود دارد بسیار ناامیدکننده است. وقوع هرگونه تنش و گسترش تنش‌ها در ابعاد سیاسی، امنیتی و اجتماعی و همچنین درگیری حزب تحریک انصاف با نهادهای قانونی و ارتش می‌تواند تاثیرات اقتصادی و اجتماعی آن را بر پاکستان بیشتر کند و اقتصاد پاکستان را وارد دوره نوینی از رکود و حتی بن‌بست بیشتر قرار دهد.
توجه داشته باشید در کنار وضعیت کنونی پاکستان، هرچند که دولت کنونی ائتلافی قبلا اعلام کرده بود که انتخابات را برگزار می‌کند اما می‌تواند با دلایلی مانند عدم بودجه و غیره انتخابات را به تاخیر بیشتر بیاندازد و همین امر باعث نارضایتی بیشتر حزب تحریک انصاف آقای عمران‌خان خواهد شد.
بازی برد_برد شکست خورد
آنچه که مشخص است این است که عمران‌خان از مواضع و خواسته‌های خود کوتاه نیامده و هنوز نهادهای قضایی، دولت ائتلافی و ارتش این کشور نتوانستند او را مجاب کنند که وارد یک بازی برد-برد در صحنه سیاسی این کشور شود. همین امر سبب پیچیدگی بیشتر تحولات سیاسی و بحران در داخل پاکستان خواهد شد.
علاوه بر این، وضعیت امنیتی در داخل پاکستان مطلوب نیست و در یک سال گذشته ما شاهد افزایش تحرکات گروه‌هایی مانند طالبان پاکستان و غیره بودیم. تداوم وضعیت ناامنی سیاسی، افزایش درگیری‌های سیاسی، راهپیمایی‌ها و زدوخوردها و تظاهرات سبب افزایش وضعیت ناامنی در مناطق بیشتری از پاکستان خواهد شد و همین امر می‌تواند پیامدهای منفی را در پاکستان به دنبال داشته باشد.
تداوم وضعیت ناامنی سیاسی، افزایش درگیری‌های سیاسی، راهپیمایی‌ها و زدوخوردها و تظاهرات سبب افزایش وضعیت ناامنی در مناطق بیشتری از پاکستان خواهد شد و همین امر می‌تواند پیامدهای منفی را در پاکستان به دنبال داشته باشددر کنار این درنظر داشته باشیم وقتی که یک دولت ضعیف که درگیر است و با کاهش مشروعیت از سوی جناح‌های رقیب روبرو است نمی‌تواند سیاست خارجی مقتدر و قدرتمندی را در خارج از کشور داشته باشد و حتی ممکن است مورد انتقاد برخی از بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی یا نهادهای بین‌المللی در این زمینه قرار گیرد.
- تنش سیاسی کنونی در پاکستان چه تبعاتی دارد؟
پاسخ این سوال به ریشه‌های ساختار سیاسی قانون اساسی، نوع احزاب مهم در داخل پاکستان به ویژه جایگاه ارتش که در این کشور همیشه با کودتا و شبه کودتا نقش مهمی را در تحولات سیاسی پاکستان ایفا کرده است، بازمی‌گردد؛ وضعیت کنونی نیز که عمران خان به آن انتقاد دارد، نوع کودتا و شبه کودتایی است که در دوره عمران‌خان در فروردین ماه سال گذشته اتفاق افتاد و او را از قدرت برکنار کرد. در این وضعیت عمران‌خان و حزبش هنوز مدنظر دارند که ارتش در کنار رقبای حزب تحریک انصاف است و حق و جایگاه این حزب پایمال شده است.
آنچه که مشخص است در وضعیت کنونی هر نوع آینده سیاسی در پاکستان به نوع کنشگری نهادهای قضایی، دیوان عالی، سایر نهادها و نوع فشاری که پرونده‌های مختلف فساد و یا پرونده‌های سیاسی برای عمران‌خان ایجاد کنند و نوع کنشگری عمران خان و میزان حمایت توده‌ای و طرفداران حزبی‌اش در داخل شهرهای مختلف می‌تواند بر وضعیت پاکستان تاثیر بگذارد، همچنین نوع کنشگری دولت ائتلافی و ارتش می‌تواند بر آینده تحولات در ماه‌های آینده اثر بگذارد.
پاکستان نیاز به اجماع نسبی یا فرمول ملی کاهش تنش دارد
اگر ما شاهد عدم اجماع نسبی یا عدم یک فرمول ملی برای کاهش تنش در داخل این کشور از سوی بازیگران عمده نباشیم، احتمالاً شاهد افزایش تنش و یا تاخیر در انتخابات و یا حتی وقوع یک کودتای نظامی دیگر در داخل پاکستان باشیم. اما در مقابل اگر نهادهای سیاسی و قضایی و احزاب برای مقابله با بحران‌های عمده سیاسی و امنیتی در داخل کشور متحد شوند و عملاً یک راه‌حل ملی را در نظر بگیرند احتمالاً شاهد کاهش تنش و یا بازگشت ثبات نسبی، افزایش گفت‌وگوها با نهادهای بین‌المللی برای کمک بیشتر به اقتصاد پاکستان برای گذار از این مرحله سخت باشیم.
-اگر این تنش‌ها دراز مدت باشد چه تاثیری بر کشورهای منطقه خواهد گذاشت؟
به طور کلی هرگونه افزایش تنش گسترده در پاکستان می‌تواند تاثیرات امنیتی بسیاری به ویژه در افغانستان داشته باشد، علاوه بر آن در استان‌هایی مانند بلوچستان و غیره در مناطق مرزی و غیره سبب افزایش ناامنی و رفتارهای گریز از مرکز بیانجامد.