اقلیم یا آب و هوا به میانگین شرایط آب و هوایی یک منطقه جغرافیایی در یک دوره زمانی نسبتاً طولانی گفته می‌شود. به عنوان مثال، کشور ایران دارای ۴ اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی ایران)، سرد کوهستانی (مناطق کوهستانی غرب کشور)، معتدل و مرطوب (کرانه جنوبی دریای خزر) و گرم و مرطوب (کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان) است.
تغییر اقلیم به هر گونه دگرگونی آب و هوایی گفته می‌شود که طولانی‌تر از رخدادهای منفرد آب و هوایی باشد، به طور مستقیم یا غیرمستقیم به فعالیت‌های انسانی نسبت داده شود، ترکیب جو جهانی را تغییر دهد و علاوه بر تغییرات آب و هوایی طبیعی، در دوره‌های زمانی مختلف مشاهده شود.
تغییر اقلیم، یکی از مهمترین چالش‌های قرن جاری
تغییر اقلیم یکی از مهمترین چالش‌های قرن جاری است. گرما و سرمای بی‌موقع، ذوب شدن یخ‌ها، بالا آمدن سطح آب دریاها، وقوع سیل‌های با شدت بالا و خشکسالی‌ها از تبعات تغییر اقلیم است. میانگین تغییرات آب و هوایی برای هزاران سال نسبتاً پایدار بوده، ولی از ۵۰ سال گذشته با شتاب بیشتری در حال افزایش است. میانگین دمای زمین ۰.۷ درجه سانتیگراد افزایش یافته و پیش بینی می‌شود که حدود ۱.۸ تا ۴ درجه سانتیگراد تا سال ۲۱۰۰ میلادی افزایش یابد. افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای نظیر دی اکسیدکربن، متان و دی اکسید نیتروژن ناشی از فعالیت‌های انسانی از علت‌های اصلی گرم شدن جهانی هوا است.
ایران با یک سوم میانگین بارندگی جهانی، ۳ برابر میانگین جهانی تبخیر، ۳ برابر میانگین سرانه جهانی بیابان، یک سوم متوسط سرانه جهانی جنگل، ۷.۵ میلیون هکتار نقاط داغ بیابانی، نرخ بالای فرسایش خاک و فراوانی بالای رویدادهای شدید آب و هوایی مثل سیل، خشکسالی و آتش‌سوزی جنگل‌ها در برابر تغییرات اقلیم بسیار آسیب‌پذیر استوضعیت ایران چگونه است؟
کشور ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی، شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک (۸۰ درصد) و ساختار اقتصادی (میزان درآمد متوسط پایین) در برابر تغییر اقلیم بسیار آسیب پذیر است. ایران با یک سوم میانگین بارندگی جهانی، ۳ برابر میانگین جهانی تبخیر، ۳ برابر میانگین سرانه جهانی بیابان، یک سوم متوسط سرانه جهانی جنگل، ۷.۵ میلیون هکتار نقاط داغ بیابانی، نرخ بالای فرسایش خاک و فراوانی بالای رویدادهای شدید آب و هوایی مثل سیل، خشکسالی و آتش‌سوزی جنگل‌ها در برابر تغییرات اقلیم بسیار آسیب‌پذیر است.
علی محمد مصدق راد «دکترای تخصصی سیاست گذاری و مدیریت سلامت، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران، پژوهشگر و نظریه پرداز سلامت» درباره وضعیت تغییر اقلیم در ایران و آمادگی نظام سلامت کشورمان در مقابل آن، به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: مناطق مرکزی و شرقی کشور به شدت تحت تاثیر طوفان‌های شن و گرد و غبار قرار دارند. بسیاری از نقاط کشور هم در معرض خطر سیل یا خشکسالی قرار دارند. پیش بینی می‌شود که میانگین دمای سالانه کشور به میزان ۱.۵ تا ۵.۲ درجه سانتیگراد در ۳۰ سال آخر قرن ۲۱ میلادی افزایش یابد. همچنین پیش‌بینی می‌شود که حدود ۳۰ تا ۶۵ درصد روزهای سال در این بازه زمانی داغ و بسیار گرم باشند. تغییرات اقلیمی در صورت ادامه روند فعلی، باعث کاهش ۲۵ درصدی آب‌های سطحی کشور تا سال ۲۰۳۰ میلادی خواهد شد.
استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران ادامه می‌دهد: تغییرات آب و هوایی یکی از بزرگترین تهدیدهای سلامت جهانی است. تغییرات اقلیمی به طور مستقیم با تغییر الگوی آب و هوا یعنی گرمای شدید، سیل، طوفان و خشکسالی و به طور غیرمستقیم با تغییر کیفیت آب، هوا و غذا بر سلامت انسان تاثیر می‌گذارد. استرس گرمایی موجب بیماری‌هایی چون بی‌حالی، اسهال، حساسیت پوستی، سکته مغزی و مرگ می‌شود. آلودگی هوا موجب افزایش مرگ ناشی از عفونت‌های تنفسی، سرطان ریه و بیماری‌های قلبی عروقی می‌شود. همچنین تغییرات اقلیمی منجر به افزایش بیماری‌های عفونی منتقله از طریق آب، غذا و ناقلین و بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا می‌شود.
ارتباط تغییر اقلیم با سلامت انسان
سازمان جهانی بهداشت جهانی پیش‌بینی کرده که حدود ۵ میلیون مرگ اضافی بر اثر تغییرات آب و هوایی بین سال‌های ۲۰۳۰ تا ۲۰۵۰ میلادی در جهان رخ خواهد داد. تغییرات آب و هوایی تا سال ۲۰۳۰ میلادی منجر به مرگ حدود ۴۸ هزار کودک به دلیل بیماری اسهال، ۶۰ هزار کودک به دلیل بیماری مالاریا و حدود ۹۵ هزار کودک به دلیل سوء تغذیه می‌شود.
متین حجی زاده «دکترای تخصصی آلودگی محیط زیست»، مهدی رمضانی «مسئول آزمایشگاه تصفیه خانه فاضلاب شهر صنعتی البرز» و مرجان حسین شاهی بندری «کارشناس ارشد محیط زیست» در مقاله‌ای با عنوان «بررسی تاثیرات تغییر اقلیم بر سلامت انسان» که آبان ۱۳۹۸ در شماره ۴۷ نشریه علمی تخصصی شباک منتشر شده، می‌نویسند: تغییرات آب و هوایی اغلب از لحاظ تاثیرات آن بر محیط فیزیکی یعنی ذوب یخ‌ها، افزایش سطح دریاها، طوفان‌ها و امواج گرم مورد توجه قرار گرفته، اما شواهد رو به افزایش نشان می‌دهد که تاثیرات انسانی به ویژه تاثیرات بر سلامت انسان در سال‌های آتی چالشی بزرگ برای دانشمندان، سیاست مداران و افراد عادی خواهد بود. افزایش سطح گازهای گلخانه‌ای موجب تغییرات آب و هوا و محیط زیست می‌شود که سلامت انسان را از بسیاری از جهات تحت تاثیر قرار می‌دهد. تغییر آب و هوا می‌تواند از طریق مکانیسم‌های پیچیده و راه‌های متنوع، به صورت مستقیم و غیرمستقیم، سلامت انسان را تحت تاثیر قرار دهد.
این پژوهشگران ادامه می‌دهند: شدت دما و بارندگی مانند موج گرما، سیل و خشکسالی علاوه بر اثرات بلند مدت، اثرات فوری مستقیم بر مرگ و میر دارد. به عنوان مثال جمعیت‌هایی که سیل را تجربه کرده‌اند، ممکن است از اختلالات روانی رنج ببرند. تغییر اقلیم همچنین ممکن است بر تنوع زیستی و خدمات و محصولات اکوسیستم که ما برای تامین سلامت انسان به آن متکی هستیم، تاثیر بگذارد. تغییرات دما و بارش همچنین می‌تواند توزیع ناقلین بیماری نظیر مالاریا و دنگو را تحت تاثیر قرار داده و باعث بروز بیماری‌های اسهالی شود.
پیامدهای تغییر اقلیم بر سلامتی شامل، آسم و آلرژی، سرطان‌ها، بیماری‌های قلبی و عروقی و سکته مغزی، بیماری‌های ناشی از مواد غذایی، مرگ و میر و بیماری‌های وابسته به گرما، اثرات توسعه انسانی، بیماری‌های سلامت روان و وابسته به استرس، بیماری‌ها و اختلالات مغز و اعصاب، بیماری‌های عفونی و بیماری‌های منتقله از حشرات و بیماری‌های آب آزاد است
در این مقاله آمده است: به طور کلی پیامدهای تغییر اقلیم بر سلامتی شامل، آسم و آلرژی، سرطان‌ها، بیماری‌های قلبی و عروقی و سکته مغزی، بیماری‌های ناشی از مواد غذایی، مرگ و میر و بیماری‌های وابسته به گرما، اثرات توسعه انسانی، بیماری‌های سلامت روان و وابسته به استرس، بیماری‌ها و اختلالات مغز و اعصاب، بیماری‌های عفونی و بیماری‌های منتقله از حشرات و بیماری‌های آب آزاد است.
مصدق راد نیز در این زمینه می‌گوید: اثرات تغییر اقلیم بر سلامت انسان نتیجه تعامل شرایط محیطی، اجتماعی و نظام سلامت است. نظام سلامت مجموعه‌ای از افراد، گروه‌ها و سازمان‌هایی است که وظایف سیاستگذاری، تامین مالی، تولید منابع و ارائه خدمات سلامت را با هدف تامین، حفظ و ارتقای سلامتی مردم، پاسخگویی به انتظارات آنها و حمایت مالی از ایشان در مقابل هزینه‌های سلامت بر عهده دارند.
میزان توانایی نظام سلامت در برابر تغییر اقلیم
نظام سلامت ایران باید بتواند پاسخگوی نیازهای سلامتی ناشی از تغییر اقلیم مردم باشد. از طرف دیگر، سازمان‌های بهداشتی و درمانی با توجه به فعالیت ۲۴ ساعته و میزان مصرف زیاد انرژی، در تولید گازهای گلخانه‌ای نقش دارند و به تغییرات آب و هوایی و آثار آن بر سلامت کمک می‌کنند.
بنابراین نظام سلامت ایران با چالش دوگانه مقابله با آثار انسانی تغییرات آب و هوایی و کاهش سهم قابل توجه خود در ردپای کربن کشور مواجه است. در نتیجه نظام سلامت کشور باید از ظرفیت سازگاری، پایداری و تاب‌آوری بالا برخوردار باشد تا واکنش مناسبی نسبت به اثرات سلامتی تغییر اقلیم بدهد.
دکترای تخصصی سیاست گذاری و مدیریت سلامت در این زمینه می‌گوید: ظرفیت سازگاری بیانگر توانایی نظام سلامت برای انطباق با تغییرات آب و هوایی است تا خسارات احتمالی را کاهش دهد. برای این منظور، مخاطرات سلامتی ناشی از تغییرات آب و هوایی باید شناسایی و رتبه‌بندی شوند و اقدامات سازگاری مربوط به بخش سلامت تدوین و نقشه راه اجرای برنامه ملی سازگاری بخش سلامت با تغییر اقلیم مشخص شود.
علاوه بر این، نظام سلامت باید از تاب‌آوری بالایی نسبت به اثرات تغییر اقلیم برخوردار باشد. تاب‌آوری اقلیمی سازمان‌های بهداشتی و درمانی، بیانگر ظرفیت و توانایی آنها در پیش‌بینی، پیشگیری، پاسخگویی، مقابله و بازیابی از شرایط نامطلوب و تنش‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی در راستای ارائه خدمات سلامت مستمر و پایدار به مردم جامعه است. نظام سلامت باید به منظور ارتقای سلامت مردم، کاهش نابرابری و آسیب‌پذیری و ارائه حمایت‌های اجتماعی و مالی کافی، با توجه به شوک‌ها و استرس‌های ناشی از تغییرات آب و هوایی تقویت شود.
مصدق راد ادامه می‌دهد: در حالی که سازگاری نظام سلامت به دنبال تعدیل یا کاهش آسیب تغییر اقلیم به نظام سلامت است، تاب‌آوری از طریق تقویت ظرفیت نظام سلامت به مقابله و مدیریت مخاطرات سلامتی و تضمین پایداری عملکرد نظام سلامت برای ارائه خدمات به مردم نیازمند کمک می‌کند. برای این منظور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی باید برنامه‌های ملی راهبردی و عملیاتی برای تقویت سازگاری و تاب‌آوری نظام سلامت کشور در برابر تغییرات اقلیمی تدوین کند. چنین برنامه‌هایی، نقشه راه و برنامه اجرایی مبتنی بر شواهد برای سیاستگذاران، مدیران و کارکنان نظام سلامت کشور برای حفاظت و بهبود سلامت مردم در شرایط آب و هوایی ناپایدار و متغیر فراهم می‌کند.
نظام سلامت ایران باید به کدام سمت حرکت کند؟
اجزای ساختاری نظام سلامت عبارتند از حاکمیت، تامین مالی، نیروی انسانی، دارو و تجهیزات، سیستم‌های اطلاعات سلامت و ارائه خدمات سلامت. تقویت این شش بلوک ساختاری برای افزایش سازگاری و تاب‌آوری نظام سلامت در برابر آثار تغییر اقلیم ضروری است.
حاکمیت، تامین مالی، نیروی انسانی، دارو و تجهیزات، سیستم‌های اطلاعات سلامت و ارائه خدمات سلامت. تقویت این شش بلوک ساختاری برای افزایش سازگاری و تاب‌آوری نظام سلامت در برابر آثار تغییر اقلیم ضروری استمصدق راد در این زمینه می‌گوید: حکمرانی خوب، سیاستگذاری مبتنی بر شواهد، برنامه‌ریزی استراتژیک و توسعه همکاری با ذینفعان مختلف به ویژه با سازمان‌های موثر بر سلامتی مردم مثل آب و فاضلاب، تغذیه، انرژی و برنامه‌ریزی شهری برای ایجاد نظام سلامت سازگار و تاب‌آور نسبت به تغییرات اقلیمی ضروری است. آثار منفی تغییر اقلیم بر سلامتی مردم منجر به افزایش هزینه‌های سلامت می‌شود. علاوه بر این، تقویت سازگاری و تاب‌آوری نظام سلامت نیاز به بودجه پایدار دارد. بنابراین از مدل‌های جدید مشارکتی و بین بخشی برای تامین مالی نظام سلامت باید استفاده شود.
این پژوهشگر و نظریه پرداز سلامت ادامه می‌دهد: عملکرد نظام سلامت به تعداد کافی کارکنان آموزش دیده، متخصص و متعهد برای ارائه خدمات سلامت با کیفیت، ایمن و اثربخش وابسته است. کارکنان سلامت باید آموزش‌های لازم را در زمینه اثرات تغییرات اقلیمی بر سلامت مردم و نظام سلامت دریافت کنند تا بتوانند خدمات سلامت مورد نیاز مردم را به هنگام بروز شرایط حاد اقلیمی ارائه کنند. سیستم اطلاعات سلامت باید به گونه‌ای تقویت شود که اطلاعات لازم در مورد آسیب‌پذیری نظام سلامت در برابر خطرات آب و هوایی، ظرفیت پاسخگویی نظام سلامت و میزان سازگاری و تاب‌آوری آن در برابر اثرات تغییر اقلیم را در اختیار مدیران و کارکنان سلامت برای تصمیم‌گیری مبتنی بر شواهد قرار دهد. همچنین سیستم‌های هشدار اولیه، ثبت و نظارت بر بیماری‌های منتسب به تغییر اقلیم و تحقیقات مرتبط با سلامت و تغییر اقلیم باید مورد توجه جدی قرار گیرند.
وی بیان می‌کند: تسهیلات، تجهیزات و داروهای کافی برای اطمینان از ارائه خدمات سلامت به هنگام بروز شرایط حاد اقلیمی باید فراهم باشد. علاوه بر این، سازگاری با تغییر اقلیم باید در ساخت و تجهیز سازمان‌های بهداشتی و درمانی مورد توجه قرار گیرد و به مداخلاتی نظیر استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، زیرساخت‌های آب و فاضلاب مقاوم به تغییر اقلیم و فناوری‌های نوآورانه مثل پزشکی از راه دور برای کاهش فعالیت‌های فیزیکی سازمان‌های بهداشتی و درمانی توجه شود. همچنین سیستم سنتی ارائه خدمات سلامت باید اصلاح شود. مداخلاتی نظیر استفاده از اطلاعات هواشناسی در برنامه‌های کنترل بیماری‌های حساس به اقلیم، مدیریت و کنترل عوامل تعیین‌کننده محیطی سلامت مثل آب و فاضلاب، تغذیه و کیفیت هوا، کاهش خطر بلایای مرتبط با تغییر اقلیم و آمادگی و مدیریت پیامدهای سلامتی رویدادهای شدید آب و هوایی مثل امواج گرما، سیل و خشکسالی در این زمینه ضروری است.
جمع‌بندی
تغییر اقلیم یک چالش بین المللی است که بسیاری از کشورها به آن فکر می‌کنند و علاوه بر فکر، راهکارهای مناسبی برای مقابله با آن می‌اندیشند. این‌که تغییر اقلیم به طور مستقیم و غیرمستقیم بر سلامت انسان موثر است را همه می‌دانیم، اما این‌که تاکنون چه حرکتی برای آینده و مقابله با آن انجام شده را نمی‌توان به طور قطع و یقین بررسی کرد.
فکر کردن به تغییر اقلیم و آثار آن بر سلامت انسان، وظیفه‌ای فرابخشی است. ولی نظام سلامت در این زمینه باید بر مسائلی مانند گنجاندن موضوع در آموزش‌های علوم پزشکی و همچنین انجام پژوهش‌های گسترده در این زمینه اقدام کند. زیرا هرچقدر دیرتر به فکر بالا بردن سطح آمادگی نظام سلامت در این زمینه بیافتیم، به همان میزان باید آثار زیان بار آن را تحمل کنیم.