فضای مجازی امکانات فراوانی برایی کاربرانش فـراهم آورده است که دسترسی آزاد، سریع و آسان به اطلاعات و امکان به اشتراک گذاری داده‌ها ازجمله آنها است . کودکان نیز بـخشی از این کـاربران هـستند که به موجب سن کم و استفاده زیادشان از اینترنت آنان را بومیان دیجـیتال نـامیده‌اند. کودکان اینترنت را به عنوان ابزاری برای یادگیری، برقراری ارتباط، به اشتراک گذاری اطلاعات و مشارکت در زنـدگی اجـتماعیی بـه کار می‌برند.
استفاده از اینترنت و فضای آنلاین می‌تواند تمام جنبه‌های زنـدگی کـودکان را تـحت تأثیر قرار داده و در کنار فضایی که برای خودباوری و پیشرفت آنها ایجاد می‌کند، چالش‌هـای زیادی در حـوزه‌هـای مختلف نیز ایجاد کند. رابطۀ پیچیده بین به اشتراک‌گذاری داده‌های شخصی و حفظ حریم خصوصی در دنیای دیجیتال یکی از این موارد است.
«پروانه فرامرزیانی و باقر انصاری» با انتشار گزارشی تحت عنوان «شناسایی و ارزیابی راهکارهای حمایت از حریم خصوصی کودکان در فضای مجازی» به راهکارهای حفاظت از حریم خصوصی کودکان در فضای مجازی پرداخته است که شرحی اجمالی از آن در ادامه آمده است.
تهدیدات پنهان حریم خصوصی کودکان در فضای مجازی
باوجود اینکه کودکان معمولا در تجربۀ ابزارهای جـدید دیجـیتال پیشـگام هستند و نسبت به بزرگسالان علاقه و انگیزه بالایی برای استفاده از ابزارهای دیجیتال دارند، تا بـه امـروز حقوق آنها در طراحی محیط‌های دیجیتال و مقررات‌گذاری آن بسیار کم مورد بررسی و تـوجه قـرار گـرفته است .
کنشگران مختلفی ممکن است در نقض حریم خصوصی کودکان نقش داشته باشند. کسب وکـارها و بـازاریاب‌ها با اهداف گوناگون اطلاعات و داده‌های کودکان را جمع‌آوری کرده و رد پای دیجیتال آنها را دنـبال مـی‌کـنند. خود کودکان به عنوان کاربر، توانایی درک آثار بلندمدت به اشتراک‌گذاری اطلاعاتشان را ندارند، بنابراین بـا انـتشار داده‌هـایشان، حریم خصوصی خود را در معرض نفوذ قرار می‌دهند.
کودکان در تجربه ابزارهای جـدید دیجـیتال پیشـگام هستند ولی حقوق آنها در طراحی محیط‌های دیجیتال و مقررات‌گذاری آن بسیار کم مورد تـوجه قـرار گـرفته است
والدین و سرپرستان هم با به اشـتراک‌گـذاری تصاویر و اطلاعات کودکان در فضای دیجیتال از بدو تولد داده‌های شخصی فرزندشان را در دسترس قرار می‌دهند. مدارس، کـانون‌هـا و مراکز آموزشی، ورزشی، تفریحی و ... از جمله نهادهایی هستند که اطلاعات مختلف کودکان را بـه دلایل گـوناگون به دست آورده و برای استفاده‌های آتی ذخـیره مـی‌کـنند.
شـناخت دقیق حـریم خـصوصی کـوکان در فضای مجازی می‌تواند موجبات آگـاهی کـنشگران را فراهم، از اعمال نظر سلیقه‌ای در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای آنها جلوگیری کـرده و تـدوین مقررات، قوانین و راهبردهای مناسب‌تری را امـکان پذیر کند.
اصول حاکم بر حقوق کودکان در فضای مجازی
درک و محترم شمردن حقوق کودکان یک مسئولیت همگانی است و دولت‌ها، صاحبان مشاغل ، والدین ، معلم‌ها و ... همه در ارتقاء سطح آزادی بیان و حریم خصوصی در جهان دیجیتال مسئول اند.
پنـج اصـل کلی در رابطه با حقوق کودکان عبارت اند از:
١. کودکان حق بر حریم خصوصی و محافظت از داده‌های شخصی شان را دارند؛
٢. کودکان حق آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات از منابع مختلف را دارند؛
٣. کودکان حق دارند در مـعرض مـسائلی که آوازه شـان را خدشه دار می‌کند قرار نگیرند؛
٤. حـق بــر حریـم خصوصــی و آزادی بیـان کـودکان بایـد مطابـق بــا رشــد توانایی‌هـای آن‌هـا محافظـت شـود؛
٥. کـودکان حـق دارنـد در مقابـل خشـونت و سوءاسـتفاده از حـق حـریـم خـصوصـی و آزادی بـیــان و خدشــه‌دار شــدن آوازه‌شـان بــه راه‌هـای جبــران خســارت دسترســی داشــته باشــند
ابعاد حریم خصوصی کودکان
حق بـر حـریم خصوصی دارای چندین بعد است . به طوری که جنبه‌های فیزیکی، ارتباطی، اطلاعاتی و تـصمیم‌گـیری حـریم خصوصی کودکان در جهان دیجیتال به هم ارتباط دارند.
خود کودکان به عنوان کاربر، توانایی درک آثار بلندمدت به اشتراک‌گذاری اطلاعاتشان را ندارند، بنابراین بـا انـتشار داده‌هـایشان، حریم خصوصی خود را در معرض نفوذ قرار می‌دهند
حریم خصوصی فیزیکی کودکان توسط فناوری‌هـایی که تصاویر، رفتار و موقعیت آنلاین آنها را ردیابی، جمع‌آوری و منتشر می‌کنند تحت تـأثیر قرار می‌گیرد. حـریم خـصوصی ارتباطی زمانی مورد تهدید است که پست‌ها، مکالمات، پیام‌ها و گفتگوهای آنها توسط دولت یا سایر کنشگران رصد شود. حریم خصوصی اطلاعاتی آنها وقتی داده‌های شخصی‌شان جمع آوری، نگهداری و مورد پردازش قرار گیرد در معرض خطر است ؛ و حریم خصوصی تصمیم گیری ایشان توسط ابزارهایی که دسترسی به اطلاعات سودمند را محدود می‌کند تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
یافته‌های پژوهش
راهکارهـای حمایت از حریـم خصوصـی کـودکان در فضـای مجـازی از ابعـاد مختلـف تشـکیل شـده اسـت . عوامل اجتماعـی (محیـط اجتماعـی )، شـرایط فرهنگـی (فرهنگ سـازی )، حقوقـی (قانون‌گـذاری ، الزامـات تهیـه رضایت نامـه، الزامـات دسترسـی )، وضـعیـت آمـوزشـی (سـواد رسـانه‌ای ، تولیـد محتـوا، تفکـر انتقـادی، آمـوزش رسـمی، مدیریـت دانـش، گسـترش حوزه سـواد و اندیشـه ) ، شـرایط اقتصـادی (سـرمایه‌گذاری ) و نگرش‌هـای مدیریتـی (الزامـات فنـی ، سیاسـت‌گذاری ، آموزشـی ، امنیت سـازمانی ، حمایت نـهادی ) شــش مضمون فـراگیر و ١٧ مضمون سـازمان یافته شناسایی شـده به عنـوان شـاخه‌های اصلـی و تعیین کننـده در تدویـن راهکارهـای حمایـت از حریـم خـصوصـی کـودک در فضـای مجازی تبیین شـده اند.
نتیجه گیری
هـمان طور که یافته‌هـای پژوهـش حاضر در حوزه اجتماعی و فرهنگی نشان می دهد، بستر اجتماعی ازجمله همسالان، والدین و شرایط فرهنگی حاکم در رفتار کودک در فضای آنلاین تأثیرگذار است . آن دسته از کاربران که متعلق به فـرهنگی با رعایت حریم خصوصی بالاتری هستند، اطلاعات کمی از خود در فضای مجازی منتشر می‌کنند. درحالی که کاربران متعلق به فرهنگ‌های بازتر، به حریم خصوصی و قواعد آن پایبندی کمتری دارند. موقـعیت اقـتصــادی و اجـتــماعی والــدین و سن کـودکـان، در روش‌های حمـایت از حـریم خصـوصی آن تأثیــرگـذار است.
هنجارهای فرهنگی و قوانین اجتماعی نقش مؤثری در فعالیت‌های فضای مجازی دارند، بنابراین تمرکز بر مضامین اجتماعی و فرهنگی و بررسی فرصت‌های آن می‌تواند راهکار مـناسبی در حـمایت از حـریم خصوصی کودکان در فضای مجازی بـاشد.
یافـته‌هــای پژوهش راهکار حقوقی را متشـکل از سـه مضمون سـازمان یافته قانون‌گذاری ، الزامـات تهیـه رضایت نامـه و الزامـات دسترسـی نشـان می‌دهـد. در بـاب قـوانیـن حـمایـت از حـریم خصوصی در فضای سـایبر در کنوانسـیون جرائم سـایبری ٢٠٠١ بوداپسـت و هـمچنین قـوانیـن ایالات متحـده ، دسـتورالعمل‌های اتحادیـه اروپا و یونیسـف مقرره‌هایی بیان شـده و درحقـوق داخلـی ایران نیز در قانـون جرائم رایانه ای مصـوب ١٣٨٨ و قانون تجـارت الکـترونیک مـصـوب ١٣٨٥ قـواعـدی در ایـن بـاب بـه چشـم می خـورد.
بـه روز بودن و صحـت اطلاعاتی که در مـورد کـودکان یـا از طـریق کــودکان جمـع‌آوری می‌شـود و برخـورداری آن‌هـا از حق دسترسـی ، تصحیح یا حـذف داده‌ها بسـیار ضـروری اســت. در شــرایطی کـه داده‌هـای شـخصی توسـط خود کـودکان ارائه شـده باشـد، حـق حـذف داده‌هـا نـیز ضــروری انـگاشـته می‌شـود. همچنیـن در ایـن زمینه سـن ارائه رضایت‌نامـه در فضـای دیجیتـال نیـز بایـد مدنظـر قــرار گـیرنـد. وقتـی سـنی به عنـوان پایـه قانونـی بـرای ارائـه و پـردازش داده‌هـا در نظـر گرفتـه می‌شـود، همین ســن بـرای درخـواسـت حـذف نیـز بایـد اعمـال شـود. درواقـع همان طـور کـه ارائـه رضایت نامـه آسـان اسـت ، ارائـه درخواسـت حــذف نـیـز بایـد آسـان باشـد؛ بنابرایـن وقتی کـودک یا والدیـن آن ها درخواسـت حـذف داده‌هـا را ارائـه مـی‌کـننـد ارائه دهـنـدگان خدمـات اینترنتی بایـد منافع کـودک را در نظر گرفتـه و بـه درخواسـت آنها احتـرام بگذارند.
راهکار آموزشی از مـضامین سـازمان یافـته سواد رسانه‌ای ، تولید محتوا، تفکر انتقادی ، آموزش رسمی ، مدیریت دانش و گسترش حـوزه سـواد و اندیشه تشکیل شده است .
پیشنهاد می‌شود محتوای آموزشی باهدف ارتقای سطح سواد رسانه ای و سواد حریم خـصوصی بـرای کـودکان، متناسب باسن ، مهارت‌ها، درک و تـوانایی‌هـای آن‌هـا تولید گردد. برنامه‌های فرهنگی باهدف فرهنگ‌سازی و تبدیل موضوع حریم خصوصی کودکان در فضای مجازی به دغدغه عمومی توسط رسانه‌هـا سـاخته شـود.
حقوق حریم خصوصی کودکان در قالب برنامه‌های کـودک بـه کودکان آموزش داده شود. رویه واحد و وضع مقررات در طراحی محصولات مبتنی بر فناوری که مخصوص کودکان هستند یا کودکان نیز اسـتفاده مـی‌کـنند برای رعایت حقوق کودکان به طور پیش فرض یا با ارائه هشدارها و روش هـای پیشگیرانه مناسب ایجاد گردد.
منبع:
پروانه فرامرزیانی و باقر انصاری، «شناسایی و ارزیابی راهکارهای حمایت از حریم خصوصی کودکان در فضای مجازی»، فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ ارتباطات، سال بیست و سوم، شماره پنجاه و نهم، پاییز ۱۴۰۱