یکی از اصلی‌ترین ابزارهای ایالات متحده آمریکا برای سیطره بر اقتصاد بین‌الملل و تحکیم پایه‌های سلسله مراتب دستوری واشنگتن در جهان، واحد پول این کشور یعنی دلار بوده که بارها در جنگ اقتصادی علیه واحدهای ملی ناهمسو نیز به کار رفته و می‌رود. از این رو کشورهایی مانند ایران می‌کوشند با استفاده از سیاست‌ها و روش‌های گوناگون از زیر فشار دلار رهایی یابند؛ ضرورتی که اینک مورد توجه و تاکید بیشتری قرار گرفته است.
رهبر معظم انقلاب در سخنرانی نخستین روز سال در حرم مطهر رضوی با اشاره به وابستگی اقتصاد کشور به دلار به عنوان نقطه ضعفی مهم تصریح داشتند: برخی کشورهایی که مورد تحریم غرب قرار گرفتند با قطع وابستگی خود به دلار و کار کردن با پول‌های محلی، وضع بهتری پیدا کردند که ما نیز باید همین کار را انجام دهیم.
تاکید مکرر رهبر انقلاب بر دلارزدایی ضرورت‌های این مهم را بیش از هر زمان دیگری روشن می‌سازد تا راه‌های دست‌یابی به آن به یکی از ریل‌گذاری‌های اصلی اقتصاد کشور تبدیل شود. به همین دلیل اداره کل پژوهش ایرنا پرونده‌ای را با عنوان «دلارزدایی؛ ضرورت یا انتخاب؟» گشوده و نظر کارشناسان را در این زمینه جویا شده است.
اگرچه برخی از موسسه‌های اعتبارسنجی بین‌المللی بر پیشی‌گرفتن «یوآن» از دلار تا ۲۰۳۵ خبر می‌دهند اما باید توجه داشت اقتصاد آمریکا یک اقتصاد استاتیک نیست که درجا بزندپیش از این، «احسان روحانی مطلق» کارشناس حوزه رمز ارز و عضو فناور انجمن بلاکچین ایران، «همایون دارابی» کارشناس بازار سرمایه و «افشین آشوری» رئیس کمیسیون استخراج رمزارز و بلاکچین نظام صنفی رایانه‌ای به پرسش‌های ما پاسخ دادند و متن پیش رو حاصل مصاحبه با «محمود جامساز» اقتصاددان است.
«مهار تورم مستمر و مزمن دو رقمی» مهمتر از دلارزدایی
_ مختصات و شرایط اقتصادی که در آن به سر می‌بریم چیست که اقتضای آن دلارزدایی است؟ به عبارتی تفاوت شرایط سیاسی_اقتصادی کنونی ایران با دوران پیش از آن که حذف دلار از مبادلات تجاری چندان مطرح نبود چیست؟
_ بر اساس گزارش‌های بانک جهانی، در حال حاضر ارزش پول ملی ایران در پایین‌ترین رتبه‌ها در ردیف ارزش پول‌های جهانی قرار دارد. از این رو جایگزینی ریال با دلار بسیار دور از ذهن است اما به هر حال به نظر می‌رسد روند اقتصادی و سیاسی جهان به آرامی به سمت چندقطبی شدن حرکت می‌کند که احتمالا جایگاه پرقدرت دلار را نیز در سپهر ارزی جهان کاهش می‌دهد؛ بدین مفهوم که ارزهای معتبر دیگری نیز به عنوان ارزهای جهان‌روا، رقیب دلار در چرخه تجارت جهانی خواهند شد.
البته به سبب ویژگی‌های دلار، دیگر ارزها در رقابت مسیری دشواری در پیش دارند و این پیشگویی، زودهنگام و به آسانی اتفاق نخواهد افتاد. با این حال در این دوران که جمهوری اسلامی با انواع تحریم‌های شدید بین‌المللی به ویژه در مورد تبادلات در سیستم بانکی جهانی و محرومیت از برخورداری از خدمات سوئیفت روبروست، به طور معمول قادر به نقل و انتقال دلار از مجاری عادی نیست.
از همین رو، در فرایند صادرات و واردات به ناچار دلار را به ارزهای دیگری که احتمالا چندان هم مورد انتخاب ما نیستند با تحمل هزینه تسعیر تبدیل می‌شود که با سایر هزینه‌های دور زدن تحریم‌ها، هزینه‌های مبادلاتی افزایش می‌یابد که این به زیان اقتصاد کشور است زیرا بهای واردات نهاده‌ها و تجهیزات تولیدی و کالاهای مصرفی را افزایش و تورم را شدت می‌دهد. از سوی دیگر صرفه صادرات به سبب افزایش هزینه تولید کالاهای صادراتی کاهش پیدا می‌کند و در مواردی وجوه حاصل از صادرات به صورت تهاتر کالا تسویه می‌شود.
با این اوصاف با وجود آنکه به واسطه تحریم‌ها، تجارت خارجی ما به طور رسمی با دلار صورت نمی‌گیرد و با وجود تمایل دولت به دلارزدایی بانک مرکزی تلاش دارد تا ذخایر دلاری خود را تقویت کند زیرا همواره دلار به سبب ویژگی‌های منحصر بفردی که دارد، به عنوان ارز برتر در معاملات تجاری استفاده شده و می‌شود.
از این نظر، تقریبا نظام‌های پرداختی، مبتنی بر دلار بوده و است. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و از دیرباز ارزش ریال تقریبا به دلار سنجاق شده و با بروز تورم و کاهش ارزش پول ملی، ارزش ریال در برابر دلار کاهش یافته است.
کشورهایی که تحت تحریم‌های غرب قراردارند، ناگزیر به پرداخت هزینه‌های سنگین واسطه‌گری و نرخ تسعیر و سایر هزینه‌های مبادلاتی خواهند شد که بر اقتصاد ملی آنها سنگینی می‌کندبا این وضعیت و پیشینه، با اعمال تحریم‌های بین‌المللی، تجارت خارجی کشور با محدودیت‌های زیادی روبرو شده؛ عدم دسترسی به نظام بانکی بین‌المللی، تجارت خارجی کشور را به سمت مسیر غیررسمی هدایت کرده و سبب شده با دور زدن تحریم‌ها، هزینه‌های عملیاتی به اقتصاد کشور تحمیل شود.
از سوی دیگر از آنجایی که بهای بسیاری از کالاهای استراتژیک همچون نفت، گاز، فولاد، شکر و ... با دلار تعیین می‌شود تقاضا برای دلار یا ارزهای متصل به آن همانند درهم امارات زیاد شده که نتیجه‌اش افزوده شدن بر قیمت دلار است. از آنجایی که بانک مرکزی به دلیل عدم دسترسی به یک نظام پرداخت رسمی در عرصه تجارت خارجی، در کنترل جریان منابع و مصارف ارزی با چالش مواجه و در مقاطعی که با کمبود ارز روبروست، به طور معمول در زمینه تامین تقاضای ارز برای واردات یا سایر موارد مشکلاتی قابل‌توجه دارد.
در این میان، عملکرد واسطه‌های مالی و دلال‌ها در معاملات خارجی، اسباب عدم شفافیت و قاچاق ارز را فراهم می‌آورد که به زیان اقتصاد ملی است. به همین دلیل بارها بحث دلارزدایی از اقتصاد کشور مطرح شده اما باید یادآور شد که مهمتر از دلارزدایی، مهار تورم مستمر و مزمن دو رقمی است. چنان‌که تورم مهار نشود و به نرخ‌های قابل قبول ۴ یا ۵ درصد نرسد، نرخ دلار یا هر ارز دیگر از چالش‌های بزرگ اقتصاد ما خواهد بود.
راه‌های پیش روی کشورهای مواجه با تحریم برای دلارزدایی
_ در شرایط کنونی، آیا حرکت به سمت دلارزدایی، محرکی درونی دارد یا همراهی با روندی جهانی است که به‌ویژه از سوی قدرت‌های شرقی و اقتصادهای نوظهور دنبال می‌شود؟
_ یکی از مهمترین دلایل چین یا روسیه، ایران، ونزوئلا و دیگر کشورهایی که به‌شیوه‌ای درصدد دلارزدایی هستند، تحریم‌های بین‌المللی و استفاده آمریکا از دلار به عنوان یک ابزار تسلیحاتی مالی است. به تازگی جنگ روسیه و اوکراین باعث شد که موضوع دلارزدایی رنگ و بوی بیشتری به خود بگیرد.
درباره ایران نیز باید گفت با وجود محدودیت‌های موجود، با کشورهای روسیه، چین، عراق، عمان، ترکیه و هند مراودات تجاری برقرار است. البته معاملات تجاری با این کشورها، ایران را در زنجیره اقتصاد جهانی قرار نمی‌دهد زیرا این معاملات یا به صورت پایاپای انجام می‌شود یا بر اساس پیمان‌های پولی دوجانبه، که بخشی از وجوه با ارزهای ملی آنها تسویه می‌شود. کشورهای یاد شده در معاملات با ایران تلاش در جایگزینی پول ملی خود به جای دلار دارند زیرا ایران به سبب تحریم‌ها قادر به استفاده از نظام بانکی بین‌المللی و خدمات سوئیفت نیست و از این رهگذر هزینه‌های مبادلاتی بالایی را متحمل می‌شود.
اما در خصوص اینکه ما چگونه می‌توانیم دلارزدایی کنیم باید توجه داشت که دلار به عنوان ارز برتر جهان دارای ویژگی‌هایی است که سایر ارزهای معتبر جهان از آن بی‌بهره‌اند؛ از جمله سهم دلار در تولید ناخالص داخلی، تجارت بین‌المللی، پرداخت وام‌ها، اوراق بدهی، ذخائر ارزی کشورها، تراکنش‌های پولی بین‌المللی، تراکنش‌های سوئیفت و ... . با این حال چین در تلاش است یوآن را جایگزین دلار سازد اما در شاخص‌های یادشده، عقب‌تر از دلار است و تنها در تولید ناخالص داخلی کمی به آمریکا نزدیک شده است.
اگرچه برخی از موسسه‌های اعتبارسنجی بین‌المللی بر پیشی گرفتن یوآن از دلار تا ۲۰۳۵ خبر می‌دهند اما اقتصاد آمریکا یک اقتصاد استاتیک نیست که درجا بزند و کشورهای دیگر از آن سبقت بگیرند. با وجود این که اینک چین در تولید ناخالص داخلی از ۱۵ تریلیون‌دلاری فراتر رفته اما هنوز فاصله بسیار زیادی با آمریکا دارد. اما چرا برخی از کشورها به ویژه کشورهای یادشده، تلاش در دلارزدایی از معاملات خارجی خود دارند، باید علت را همچنان که اشاره شد در استفاده ابزاری آمریکا از دلار برای تحریم‌ها و یا مسدودسازی ذخایر دلاری کشورها در راستای اهداف سیاسی واشنگتن باید جست کما اینکه با آغاز تهاجم روسیه به اوکراین بخش عمده از ذخائر ۶۴۰ میلیارد دلاری روسیه از سوی آمریکا توقیف شد یا این که از سال‌ها پیش جمهوری اسلامی تحت تحریم‌های شدید آمریکاست و میلیاردها دلار از ذخایر خارجی ارزی ایران در جهان بلوکه شده است.
تا ماه فوریه ۲۰۲۳ چین با ذخایر ارزی بیش از ۳ هزار میلیارد دلار بیشترین ذخیره ارزی خارجی جهان را داشته است. پس از آن کشورهای ژاپن و سوئیس قرار دارنددر حال حاضر چین و هند نفت خود را با تخفیف از روسیه که تحت فشار تحریم‌های اروپا و آمریکاست، می‌خرند و وجوه آن را با روپیه و یوآن و یا در شکل کالای تهاتری پرداخت می‌کنند. اینک ذخیره ارزی یوآن در روسیه بیش از مجموع ذخایر یوآن در دنیاست.
راه‌های پیش روی این کشورها برای دلارزدایی انجام تجارت تهاتری یا انعقاد قراردادهای دوجانبه پولی است اما با این وصف نباید منکر محدودشدن تجارت خارجی هم به لحاظ حجمی و هم از منظر گستردگی جهانی شد زیرا اکثریت کشورها دلار را برای معاملات ارزی خود می‌پذیرند و کشورهایی که تحت تحریم‌های غرب قراردارند ناگزیر به پرداخت هزینه‌های سنگین واسطه‌گری و نرخ تسعیر و سایر هزینه‌های مبادلاتی خواهند شد که بر اقتصاد ملی آنها سنگینی می‌کند.
بر اساس برخی آمارها ۸۳ درصد حجم تجارت جهانی با دلار انجام می‌شود. بر اساس گزارش پایگاه اقتصادی «فینشاتس» (Finshots) تا ماه فوریه(بهمن) ۲۰۲۳ چین با ذخایر ارزی بیش از ۳ هزار میلیارد دلار بیشترین ذخیره ارزی خارجی جهان را داشته است. پس از آن کشورهای ژاپن و سوئیس قرار دارند و سایر کشورها نیز بیشترین ذخایر ارزی خود را به دلار نگه می‌دارند، زیرا حفظ ذخایر ارزی، کشورها را قادر می‌سازد در هنگام ضرورت، از آنها در بازار ارز برای تثبیت پول ملی و همچنین تامین مالی تراز پرداخت‌ها و برای متعادل کردن تجارت خارجی خود یا به عنوان نقدینگی در مواقع بحرانی از آن استفاده کنند.
چنان چه فرایند دلارزدایی به تضعیف این واحد پولی بیانجامد کشورهایی با بیشترین ذخایر ارزی دلاری بیشتر متضرر خواهند شد
طبق آمارهای «بلومبرگ»، ۱۰ کشور برتر جهان تا فوریه ۲۰۲۳، حدود ۸.۸ هزار میلیارد دلار ذخیره ارزی خارجی داشتند که بیش از ۴۰ درصد آن متعلق به چین و هنگ‌کنگ بوده است. از این رو چنانچه فرایند دلارزدایی به تضعیف دلار بیانجامد، کشورها با بیشترین ذخایر ارزی دلاری، بیشتر متضرر خواهند شد. با این اوصاف دلارزدایی در کشور زمانی امکان‌پذیر است که ارزهای کشورهای برتر، از همه ویژگی‌های دلار برخوردار شوند تا همانند دلار به عنوان یک ارز جهان‌روا در چارچوب قوانین و کنوانسیون‌های بین‌المللی مورد پذیرش کشورها در تجارت بین المللی قرار گیرند.
دلایل علت اصلی تورم و کاهش ارزش پول ملی
_ آیا دلارزدایی مانع از ریزش ارزش پول ملی کشورمان خواهد شد؟
_ اگرچه ما در تحریم هستیم و در فرایند تجارت خارجی از دسترسی به نظام بانکی جهانی محرومیم و در مسیر غیررسمی متحمل هزینه‌های عملیاتی گزافی می‌شویم که تورم‌زاست اما دلیل اصلی تورم و کاهش ارزش پول ملی ما در سیاست‌های اقتصادی به‌ویژه سیاست‌های بودجه‌ای نهفته است. همانگونه که پیش از این توضیح دادم در صورت تغییر نکردن برخی سیاست‌های اقتصادی و با فرض رها شدن از نفوذ دلار نیز همچنان با تورم دو رقمی و کاهش ارزش پول ملی روبرو خواهیم بود.
چین به دنبال گسترش روابط اقتصادی با آمریکا
به طور حتم دلارزدایی برای اقتصاد ما بسیار مطلوب است، اما نمی‌توان واقعیات را نادیده انگاشت_ دلارزدایی چه مزیت‌هایی برای اقتصاد ایران دارد؟
چنانچه با دلارزدایی، کشور بتواند وارد چرخه اقتصاد جهانی شود و تحریم‌ها را خنثی سازد و تجارت خارجی خود را رونق بخشد، به طور حتم دلارزدایی برای اقتصاد ما بسیار مطلوب است اما نمی‌توان واقعیات را نادیده انگاشت زیرا طیفی از کاستی‌ها و ناکارآمدی‌ها ظرفیت‌های دلارزدایی را از بین می‌برد.
چین بزرگترین شریک تجاری آمریکاست. حجم معاملات تجاری این دو کشور بین ۷۰۰ تا ۸۰۰ میلیارد دلار است. بر اساس اطلاعات داده‌های گمرکی آمریکا، این کشور تنها در ۹ ماه ابتدای سال ۲۰۲۲، معادل ۴۱۸ میلیارد دلار از چین واردات داشته است. از این رو چین با وجود مناقشه‌های سیاسی با آمریکا بر سر موضوع‌های تایوان و دریای جنوب چین و به‌تازگی همکاری با روسیه و جمهوری اسلامی، نه تنها مایل به از دست دادن این بازار گسترده نیست بلکه تلاش دارد بر حجم معاملات با بزرگترین شریک تجاری خود بیافزاید.
لذا این اختلاف‌ها را به‌گونه‌ای مدیریت می‌کند که بر منافع اقتصادی‌اش صدمه و آسیبی وارد نشود. پکن دلارزدایی را هم محتاطانه با همین رویکرد دنبال می‌کند؛ گرچه در حال حاضر مزیت چین در گسترش روابط اقتصادی با آمریکاست.
_ آیا دلارزدایی تنها در حوزه تجارت مطرح است؟
_ در عرصه جهانی، دلارزدایی در حوزه تجارت خارجی، مبادلات بانکی بین‌المللی و ارز ذخیره می‌تواند رخ دهد. در حال حاضر معاملات بسیاری از کالاهای استراتژیک با دلار است؛ اگر بخواهیم این‌ها را معامله کنیم باید دلار را به یک ارز مورد دلخواه ماننند یورو تبدیل کنیم و این برای ما هزینه‌ساز است؛ بنابراین دلارزدایی به مفهوم استفاده کردن از ارز دیگری غیر از دلار در تجارت خارجی و سایر اهداف مرتبط است.
کشورهایی همچون چین که بالاترین ذخایر دلاری را دارند همواره احساس خطر می‌کنند و در راستای تامین امنیت این ذخایر تلاش دارند که ارز دیگری را جایگزین دلار کنندعبور از دلار در بلندمدت ممکن است
_ تا چه میزان دلارزدایی ممکن است؟
_ دلارزدایی امکانش وجود دارد اما نه در میان‌مدت بلکه در درازمدت. با توجه به افزایش ظرفیت‌های اقتصادی کشورهای همچون چین و دیگر اقتصادهای برتر، چنانچه واحد پولی این کشورها از ویژگی‌های دلار برخوردار شوند، در رقابتی سخت قادرند از سیطره جهان‌روایی دلار بکاهند.
_ از دید برخی ناظران، یکی از مهمترین ضرورت‌های عبور از دلار، رهایی از شوک‌های اقتصادی است. نظر شما در این باره چیست؟
_ ۵۴۰ میلیارد دلار از ۶۰۰ میلیارد دلار ذخایر دلاری خارجی روسیه از زمان جنگ با اوکراین از سوی آمریکا توقیف شده؛ بنابراین یکی از دلایلی که کشورها دوست ندارند ذخایر ارزی خود را به دلار نگهداری کنند به این سبب است که روزی آمریکا از این ذخایر به عنوان سلاح مالی بر علیه آنها استفاده نکند. کشورهایی مانند چین که دارای بالاترین ذخایر خارجی دلاری هستند همواره این خطر را احساس می‌کنند و لذا در راستای تأمین امنیت این ذخایر تلاش دارند که ارز دیگری را جایگزین دلار کنند.