به گزارش حوزه سیاست خارجی ایرنا، سید امیرحسین فقهی معاون سازمان انرژی اتمی و رئیس پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای با حضور در برنامه «ایران امروز» درباره دیدار دانشمندان، متخصصان و فعالان صنعت هسته‌ای با رهبر معظم انقلاب اسلامی گفت: پس از دیدار رهبر معظم انقلاب با تلاش‌گران صنعت هسته‌ای، دوره پرنشاط دیگری برای ما آغاز شده است.
وی درباره لزوم ارتباط با مردم و معرفی کردن دستاوردها و تأثیرات فناوری هسته‌ای در زندگی مردم بیان کرد: این مورد را باید جزو تصمیمات مهم و درست ارزیابی کرد زیرا موجب می‌شود تا مسؤولان صنعت هسته‌ای به توصیه و سفارش مقام معظم رهبری بیش از گذشته با مردم درباره آخرین فعالیت‌ها و پیشرفت‌های صنعت هسته‌ای و تأثیر آن در زندگی صحبت کنند.
وی ادامه داد: عبارت «فناوری هسته‌ای حق مسلم ماست» باید دوباره معنا و تعریف شود و از عبارت کلی به جزئیات محصولات، دستاوردها و تأثیرات آن‌ها در زندگی روزانه مردم برسیم.
فقهی در این گفت‌وگو با اشاره به دستگاه‌های مولد پرتو با عنوان شتاب دهنده‌های ذرات که در صنعت هسته‌ای بسیار پرکاربرد است؛ توضیح داد: بخشی از پرتوهای مورد استفاده در علوم و فناوری هسته‌ای را از نوع رادیوایزوتوپ‌ها می‌دانند، یعنی عناصری که یا در طبیعت وجود دارند و یا بشر به صورت مصنوعی آن‌ها را تولید می‌کند که این عناصر از خود تابش گسیل می‌کنند. بخش دیگر، راکتورهای هسته‌ای هستند که فناوری ساخته شده به‌وسیله بشر محسوب می‌شوند و عمدتاً از تابش نوترون که در این راکتورها تولید می‌شود برای کارهای متنوع و گسترده‌ای استفاده می‌کنند. دسته سوم چشمه‌های پرتو را باید دستگاه‌های شتاب‌دهنده دانست که اصطلاحاً به‌آن‌ها مولدهای پرتو گفته می‌شود.
این پژوهشگر هسته‌ای در ادامه گفت: کار این شتاب‌دهنده‌ها به این صورت است که سرعت یون‌ها، هسته‌های اتم‌ها و یا ذرات بنیادی را افزایش می‌دهند و با شتاب‌دهی، آن‌ها را به انرژی‌های که دارای کاربرد است، می‌رسانند. طیف انرژی‌ها تعیین کنده نوع کاربرد و تعیین کننده نوع ذرات شتاب‌دهنده‌ها هستند.
قدمت ساخت و استفاده از شتاب‌دهنده‌ها در جهان
وی درباره قدمت ساخت شتاب‌دهنده‌ها اظهار کرد: قدمت ساخت شتاب‌دهنده‌ها توسط بشر به سال ۱۹۳۰ برمی‌گردد و نخستین نوع شتاب‌دهنده توسط ۲ دانمشند به‌نام‌های «کاکرافت و والتون» ساخته شد و از آنجا بود که کاربردهایی که برای شتاب‌دهنده‌ها متصور بود، نمایان شد. اکنون و سالیانه بیش از ۱۲ میلیارد دلار بودجه صرف ساخت شتاب‌دهنده‌ها می‌شود و محصولات فرآوری شده حاصل از پرتوفرآوری با استفاده از شتاب‌دهنده‌ها بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار در سال است. در سال ۲۰۱۸ شاهد حدود ۴۶ هزار شتاب‌دهنده بودیم که ۶۰ درصد آن‌ها مختص کاربردهای صنعتی بود و تقریباً سالیانه این شتاب‌دهنده‌ها ۴ درصد رشد دارند. ۳۰ درصد شتاب‌دهنده‌ها در حوزه پزشکی و ۱۰ درصد نیز در حوزه تحقیقات علوم پایه و سایر کاربردها مورد استفاده قرار می‌گیرند. اگر عدد ۴۶ هزار دستگاه شتاب‌دهنده را با ۴۵۰ راکتور هسته‌ای در دنیا مقایسه کنیم، درمی‌یابیم که اختلاف بین این تعداد دستگاه نشان‌دهنده تنوع بسیار گسترده‌تر کاربردهای شتاب‌دهنده‌هاست.
گستره وسیع استفاده از شتاب‌دهنده‌ها
معاون سازمان انرژی اتمی ایران گفت: راکتورهای هسته‌ای را عمدتاً برای تولید برق و برخی دیگر از آن‌ها را برای کاربردهای تحقیقاتی و حتی خدمات استفاده می‌کنند. اما فضایی را که دستگاه‌های شتاب‌دهنده در حوزه اقتصاد دانش‌بنیان، صنعت و پزشکی برای کشورهای صاحب این فناوری باز می‌کند؛ بسیار وسیع‌تر و گسترده‌تر است.
وی درباره سهم ایران از این بازار توضیح داد: مدت زمان زیادی نیست که وارد این عرصه شده‌ایم و کار را آغاز کرده‌ایم. با توجه گذشته دنیا در این زمینه و معدود کشورهایی که این فناوری را دارند برای ما چشم‌انداز روشنی در اقتصاد دانش‌بنیان نشان می‌دهد.
وی در پاسخ به این پرسش که از نظر بین‌المللی ضریب حساسیتی که روی راکتورها وجود دارد آیا در مورد شتاب‌دهنده‌ها نیز صدق می‌کند؛ توضیح داد: به هیچ وجه؛ زیرا در طراحی و ساخت راکتورهای هسته‌ای با موضوع غنی‌سازی اورانیوم و مواد شکافت‌پذیر سروکار داریم و برخی محصولات حاصل از عملکرد راکتورها لازم است تحت نظارت‌های پادمانی باشند و مستلزم نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. مواردی وجود دارد که بهانه را برای اتهام‌زنی فراهم کرده است اما در عرصه شتاب‌دهنده‌های ذرات با مواد هسته‌ای سروکار نداریم.
معاون سازمان انرژی اتمی ایران خاطرنشان کرد: در حوزه‌های الکترونیک، مخابرات، مواد و ابزار دقیق؛ فناوری‌های پیشرفته هستند که در گستره وسیع‌تری از علوم و یا فناوری‌های غیرهسته‌ای کاربرد دارند؛ به این معنا که اگر شما وقت گذاشتید و فناوری شتاب‌دهنده را در کشور توسعه دادید، سایر صنایع هم می‌توانند از مزایای آن بهره‌مند شوند. ارتقای قابل توجهی در حوزه فناوری دانش‌بنیان به‌ویژه فناوری‌های روز ایجاد می‌کند.
سابقه ۵۰ ساله استفاده از شتاب‌دهنده در ایران
فقهی در پاسخ به این پرسش که اشاره شد مدت زمان زیادی نیست که وارد باشگاه کشورهای تولیدکننده شتاب‌دهنده‌ها شده‌ایم؛ آیا این تکنولوژی انحصاری چند کشور است و ما را از آن محروم داشته‌اند، اظهار کرد: ما از گذشته با شتاب‌دهنده‌های ذرات آشنا هستیم؛ یعنی شاید بیش از ۵۰ سال قبل و به واسطه خریداری بعضی از دستگاه‌های شتاب‌دهنده، اطلاعات و آشنایی نسبت به کار کردن با آن‌ها و حتی ورود به برخی از کاربردها را دارا هستیم. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی این دستگاه‌ها که نیاز به قطعات یدکی، تعمیرات و نگهداری داشتند که با عدم پشتیبانی شرکت‌هایی که آن‌ها را به ما فروخته بودند، مواجه شدیم. همچنین شاهد دشواری‌های بسیار زیادی در مسیر تأمین قطعات و هزینه‌های هنگفت بودیم و این روند کشور را بر آن داشت که خود را تاحدودی در این زمینه در مسیر خودکفایی قرار دهد.
وی تصریح کرد: البته کار آسانی نبود بلکه با تربیت نیروی انسانی در دانشگاه‌ها این مسیر در کشور آغاز شد. اساتیدی که دوره‌هایی را در خارج از کشور گذرانده بودند، دانشجویانی را تربیت کردند که با مقوله علمی و فناوری آشنا شدند و پس از فارغ‌التحصیلی، جذب سازمان انرژی اتمی شدند و در بازه زمانی کوتاهی نخستین نوع شتاب‌دهنده کاملاً بومی در انتهای سال ۱۴۰۱ در کشور رونمایی شد. این دستگاه در یک بازه زمانی سه ساله به‌طور مستقیم توسط ۲۰ نفر و غیر مستقیم حدود ۳۰ نفر از متخصصان با میانگین سنی ۳۰ تا ۳۵ سال ساخته شد.
وی ادادمه داد: این شتاب‌دهنده از نوع شتاب‌دهنده‌های بسیار پیشرفته دنیا نیست اما گام نخست بسیاری مهمی محسوب می‌شود. اکنون امکان دستیابی به انواع این تجهیزات برای متخصصان ما وجود دارد و این خودباوری ایجاد شده که ما می‌توانیم به سمت ساخت شتاب‌دهنده‌ها برویم.
رئیس پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای بیان کرد: تا پیش از این انرژی منفی از سوی کسانی که سازنده این دستگاه‌ها بودند به سمت متخصصان ما جاری بود که «شما نمی‌توانید»؛ این مساله جای تعجب دارد که این اعتماد به نفس از کجا می‌آید؟ کاری که در ۵۰-۶۰ سال پیش آن‌ها انجام داده‌اند را چگونه فکر می‌کنند که متخصصان ما در این زمان و با توان و اقتدار خود نمی‌توانند آن‌را انجام دهند.
فقهی ادامه داد: غیرت و همت متخصصان نسل جوان ما باعث شد تا دستگاه شتاب‌دهنده در داخل کشور ساخته شود. این مساله نشان می‌دهد که نسل جوان ما قادر است تا سال‌های آینده در ساخت این دستگاه‌ها پیشرفت کند.
وی خاطرنشان کرد: تمام تلاشمان حرکت در مرز دانش است و در حال رقابت با کشورهای سازنده هستیم اما نکته مهم این است که ما تیم‌های با اعتماد به‌نفس برای ساخت این دستگاه‌ها را به تدریج به‌دست آورده‌ایم و می‌توانیم نیاز حال حاضر خود را رفع کنیم و نیز کاربردهای دیگر را بر مبنای دستگاه‌های بعدی توسعه دهیم.
وی با اشاره به اینکه سفارش‌های ساخت توسط پژوهشگران تأمین می‌شود؛ گفت: شرکت‌های دانش‌بنیان هنوز به‌صورت جدی وارد این عرصه نشده‌اند که اگر این اتفاق رخ دهد، حتم بدانید در پیشرفت با شیب بسیار تندی مواجه خواهیم شد.
چرایی در اختیار قرار ندادن تکنولوژی شتاب‌گرها به ایران
معاون سازمان انرژی اتمی درباره چرایی در اختیار قرار ندادن این تکنولوژی از سوی کشورهای سازنده به ایران توضیح داد: در اختیار قرار ندادن فناوری هسته‌ای اصلاً علت تسلیحاتی ندارد، ما به واسطه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با متخصصان فناوری هسته‌ای در سایر کشورها ارتباط داریم و در صحبت‌هایی که با آن‌ها داشته‌ایم، اظهار می‌کنند که فناوری هسته‌ای در ایران فقط سلاح هسته‌ای نیست و با بازدیدهای خود این مساله را قبول دارند اما اینکه فناوری را به ما نمی‌دهند و سلاح را بهانه می‌کنند برای دستاوردهای ناشی از این فناوری است.
به عنوان مثال باید عرض کنم ۵۰ درصد دستگاه‌های شتاب‌دهنده در تولید قطعات الکترونیک مورد نیاز در ساخت موبایل، تجهیزات تصویربرداری و… استفاده می‌شود و آی‌سی‌ها و تجهیزاتی دارد که بخشی از آن‌ها توسط شتاب‌دهنده‌ها تولید می‌شود با استفاده از روش‌های کاشت یونی و اساساً در ماهواره‌ها فضای خارج از جو را با دستگاه‌های شتاب‌دهنده شبیه‌سازی می‌کنند و اثرات تابش‌های کیهانی را بر روی زمین می‌سنجند. دانشمندان سایر کشورها این موارد را می‌دانند و برخی از آن‌ها که جرأت حرف زدن پیدا می‌کنند از چنین برخوردهای سیاسی منزجر هستند و حقیقت برای آن‌ها روشن است.
گام به گام مراحل پیشرفت را طی می‌کنیم
رئیس پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای گفت: نکته مهم این است که اگر ما چنین فناوری را در اختیار داشته باشیم، متوقف نمی‌شویم و گام به گام مراحل مختلف را طی می‌کنیم و انشاالله روزی بتوانیم در عرصه فناوری‌ها از سایر کشورها پیشی و سبقت بگیریم و کارهایی را که کشورهای پیشرفته انجام می‌دهند را ما نیز بتوانیم انجام دهیم.
وی تاکید کرد: نگرانی‌ها از این بابت بوده وگرنه سلاح بهانه است؛ آن‌ها پاسخ این سوال را «آیا می‌توانیم سلاح هسته‌ای بسازیم یا خیر» را می‌دانند و بارها اذعان کرده‌اند که جمهوری اسلامی ایران چنین برنامه‌ای ندارد.
معاون سازمان انرژی اتمی ایران تاکید کرد: مقام معظم رهبری در دیدار با فعالان صنعت هسته‌ای به نکته مهمی اشاره کردند؛ ایشان فرمودند در مکتب ما بستن آب بر روی دشمن حرام بوده و امری ناپسند است بنابراین سلاح کشتار جمعی هم به مراتب بدتر از این اقدام است.
جایگاه ایران در عرصه جهانی شتاب‌دهنده‌ها
فقهی در پاسخ به این پرسش که در تولید شتاب‌دهنده‌ها در مقام مقایسه با جهان باید تلاش‌های بیشتر و گسترده‌ای انجام دهیم و اخیراً به یک شتاب‌دهنده تمام ایرانی رسیده‌ایم و در آغاز راه هستیم، اساساً در حوزه هسته‌ای و به‌طور ویژه در حوزه شتاب‌دهنده‌ها در جایگاهی از دنیا ایستاده‌ایم؛ توضیح داد: مهمترین ویژگی‌که کشور ما در حوزه فناوری هسته‌ای دارد، این است که هرچه داریم برای خودمان است. یعنی این‌گونه نیست که نیروگاه اتمی داشته باشیم و اداره کننده آن یک متخصص اروپایی یا آمریکایی باشد؛ علت اینکه تاحدودی از کشورهای پیشرفته دنیا عقب هستیم این است که آن‌ها در مقطعی به خاطر منافع سیاسی و اقتصادی مشترک به یکدیگر کمک کردند اما هیچ‌گاه کشوری در این مسیر و کسب فناوری کمک شایانی به ما نکرده است.
معاون سازمان انرژی اتمی ایران گفت: البته این مساله را باید به عنوان یک امتیاز بزرگ در نظر گرفت یعنی ابهت دستیابی به دانشی که شما را کاملاً از آن محروم کرده‌اند، شکسته است و به جایی رسیده که در ارتباط با متخصصان سایر کشورها می‌توانید مقدار زیادی از آن را جذب کنید، بعضی از آن‌ها را خودتان می‌توانید تولید کنید و این بزرگترین مزیت می‌تواند باشد.
فقهی ادامه داد: عقب بودن ما شاید نسبت به ۴-۵ کشور و در برخی مواقع ۶-۷ کشور برتر دنیا در این عرصه است اما در مقایسه با آمار کشورهایی که در جهان وجود دارد؛ جایگاه ما افتخارآفرین است. زیرا ملتی که به اصطلاح مستضعف نگه داشته شده، جنگ بر او تحمیل شده، مدام از رسانه‌ها به او القا کرده‌اند که نمی‌توانی؛ روی پای خود ایستاده و با اتکا به توان خود توانسته به این دستاوردها دست یابد که قدرت زیادی محسوب می‌شود و بر همین مبنا می‌تواند رشد کند.
رئیس پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای در پایان تاکید کرد: این روند به هیچ وجه قابل تعطیل کردن و برگشتن نیست. اگر دیگران کمک می‌کردند، می‌توانستند کمک‌های خود را قطع کنند اما هنگامی که کسی کمک نکرده، چه چیزی را می‌خواهند قطع کنند؟